नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् इन्द्र माली कथं परिचितम्ह नांदंम्ह च्वमि इन्द्र मालीया पुरा नां इन्द्रबहादुर माली खः । वय्‌कःया जन्म ने.सं १०६५ इ बौ पद्मबहादुर माली व मां हरिमाया मालीया कोखं येँया तेय्बाः त्वालय् जूगु खः। बहुमुखी साहित्यिक प्रतिभाया धनी, इन्द्र माली वि.सं २०२२ सालया भाषिक आन्दोलनं बुइकूम्ह छम्ह स्रष्टा खः । तत्कालीन पञ्चायात सरकारं नेपालभाषाया समाचार लिकया बिसेंलि उकिया विरुद्धय् नेवाः युवातय्‌सं त्वाः त्वालय् साहित्य सम्मेलन यानाः थःपिनिगु विरोध आक्रोश प्वंकेगु यात । इन्द्र मालीं नं थज्याःगु साहित्य सम्मेलनं पितहःम्ह छम्ह युवा खः । थथे वयकःया साहित्य सम्मेलनय् ब्वंगु कविता नापं मेमेपिं पासापिनिगु नं कविता मुनाः गाजलं दाःगु चा नामं ने.सं १०८६ स कविता संग्रह पिदन । थ्व संग्रहया प्रकाशनं नेपालभाषाय् आधुनिक कविताया प्रार्दुभाव जुइकल ।

इन्द्र मालीया साहित्य प्रवेश न्हापां कविया रुपय् जूगु खःसां लिपा वय्‌कः नेपालभाषा साहित्यय् छम्ह धिसिलाःम्ह प्रतिवद्धम्ह समालोचक जुयाः पिदन । थौंया नेपालभाषाय् दकलय् न्ह्यःने लाःपिं समालोचकपिं मध्ये वय्‌कः नं छम्ह खः। समालोचनाया ख्यलय् वयकःया दकलय् न्हापां पिदंगु समालोचनाया लेख सितु पत्रिकाय् पिदंगु नेपालभाषा काव्य ख्यलय् न्हू मूल्यवोध (ने.सं १०८७) खःसा सफूया रुपय् न्हू पुखुली कसाःया ख्वाःपाः (ने.सं १०९१) खः । अथेहे वय्‌कःया पुलां कसि न्हूगु दापू, नेपालभाषा म्हिगः, थौ व कन्हे, विद्रोही कवि बुद्ध साय्‌मि, नेपालभाषा प्रबन्ध काव्यय् कवि गिरिजाप्रसाद जोशीया थाय् ,नेपालभाषाय् मिसा च्वमिपिं आदि सफू पिदंगु दु । थथे वय्‌कः नेपालभाषाय् समालोचनाया ख्यलय् दकलय् अप्वः सफू पिकयादीम्ह समालोचक खः। इद्र माली छपु कविता, छपु बाखं, छपु निबन्धयात कयाः स्वयाः छम्ह कवि, छगू सफू, छगू प्रवाह, छगू युगयात ज्वनाः समालोचना याइम्ह छम्ह प्रतिवद्धम्ह समालोचक खः । इन्द्र माली नेपालभाषा साहित्यया इतिहासया छम्ह अन्वेषक नं खः । वय्‌कःया नेपालभाषा माध्यमिककालया छुं (ने.सं १११९) नांगु सफू पिदंगु दु गुकी माध्यमिककालया न्हापा म्हमस्यूपिं तःम्ह च्वमिपिनिगु बारे तथ्य प्रमाण सहित आपालं खँ न्ह्यब्वयादीगु दु ।

इन्द्र माली नेपालभाषा व थ्व भाषाया भाषिकाबारे न्हापां अध्ययन यानादीपिं अध्ययतापिं मध्ये नं छम्ह खः । थौं स्वयाः पीदँ न्ह्यः हे इद्र मालीं झीगु भाय् झीगु खँग्वः (ने.सं १०९८), दोलखा भाषा व छुं (ने.सं १०९९), पहरी भाषिका : छगू अध्ययन (ने.सं ११०२), झीगु मां भाय् म्हिगः व थौं (ने.सं १११५), आदि सफू पिकयाः नेपालभाषाया उत्पति, स्वभाव, विशेषताया लिसं पहरी व दोलखा भाषिकाया बारे आपालं न्हून्हूगु खँ न्ह्यब्वयादी धुंकूगु दु ।

इन्द्र मालीया उल्लेख मयासे मगाःगु व्यक्तित्व मध्ये कोशकारया व्यक्तित्व नं छगू खः । अंग्रेजी, नेपाली भाषाय् थें नेपालभाषाय् नं छगू तःधंगु शव्दकोश पिकायेगु तातुनाः थः नेपालभाषा एकेडेमिया सदस्य सचिव जुयाच्वनादीबलय् थःगु हे सम्पादनय् नेपालभाषाया तःखँग्वः धुकू नामं छगू वृहत् शव्दकोश ने.सं ११३० य् नेपालभाषा एकेडेमिया लुखां पिकयादिल । थ्व आःतक नेपालभाषां पिदंगु खँग्वः धुकू मध्ये दकलय् तःधंगु खँग्वः धुकू खः ।

इन्द्र मालीया योगदान नेपालभाषाया हाइकुया ख्यलय् नं उलि हे उल्लेख यायेबहःजू। स्वंगू पंक्तिइ झिंन्हय्‌गः आखःया (५—७—५) काव्यिक रुप जुयाच्वंगु हाइकुयात नेपालभाषाय् ठोसरुपं प्रतिष्ठापित यायेगु ज्याय् इन्द्र मालीया तःधंगु भूमिका दु । वय्‌कलं थम्हं जक हाइकु च्वयादीगु मखसे हाइकुसम्बन्धी सफू गथे हाइकु : छगू अध्ययन, हाइकुया लागा, झी हाइजिन : झीगु हाइकु सफू व नेवाः हाइकु नांगु पत्रिका पिकयाः हाइकुया च्वमि व ब्वँमिपिंत हाइकु ख्यः चकंका बियादीगु दु ।

इद्र माली थम्हं थीथी सफू च्वयेगु जक मखु आपालं महत्वपूर्ण सफू तथा पत्रिकाया सम्पादन नं यानादीगु दु । गथे — नेपालभाषा निबन्ध पुचः, नेपालभाषा कविता संग्रह, मत क्वय् खिउँ, कुचा कुचागु किपा, न्हूगु पलाः, न्ह्यलुवाः आदि । थथे सम्पादन यानादीबलय् थम्हं सम्पादन यानागु सफुलिइ दुथ्याःपिं च्वमिपिनिगु परिचय व उमिगु साहित्यिक विशेषताया न्ह्यब्वयेगु वय्‌कःया सम्पादनया विशेषता खः । अथेहे इन्द्र मालीं नेपालभाषाया न्ह्यथने बहःगु सफूयात नेपाली भाषां अनुवाद यानाः नेपालभाषाइतरया ब्वँमिपिंत नेपालभाषाया सफू म्हसीकेबीगु ज्या नं यानादीगु दु । शशीका केही गीत, नेवारी भाषाका केही आधुनिक कविता, सुन्दर मधिकःमिको कविता आदि थुकिया दसु खः ।

लेखन, अनुवाद, सम्पादन आदि ज्या बाहेक इन्द्र मालीं थीथी संस्था व परियोजनाय् आवद्ध जुयाः नं थःगु मातृभाषा साहित्य थपू यायेगु ज्या यानादीगु दु । नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठानं संचालन याःगु नेवारी नेपाली अंग्रेजी डिक्सनरी परियोजना, च्वसापासां न्ह्याकूगु क्लासिकल नेवारी डिक्सनरी प्रोजेक्ट आदिया सदस्य जुयाः नं थुपिं डिक्सनरी दयेकेत ज्या यनादीगु दु । अथेहे नेपालभाषा एकेडेमिया सदस्यसचिव जुयादीबलय् नं वय्‌कलं न्ह्थनेबहगु यक्व ज्या यानादीगु दु । वय्‌कःया थज्याःगु ज्याया कदर स्वरुप— श्रेष्ठ सिरपाः, हेमराज सिरपाः आदि सिरपालं वय्‌कःयात छायेपिउगु दु । थथे भाषा साहित्यया सेवा यायां ने.सं ११४१ य् वय्‌कलं थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।

भाजु ईश्वरमान प्रधानया जन्म ने.सं.१०५८ य् किपुली जूगु खः । वय्‌कःया बौया नां राजमान प्रधान व मांया नां मिश्री प्रधान खः । जनस्वास्थ्यय् ज्या यानादीम्ह वय्‌कःया कार्यक्षेत्र त्रिशुली खः । त्रिशुली हे च्वनाः वय्‌कलं च्वयेगु ज्या यानादी । भाजु प्रधान स्वास्थ्य शिक्षा सम्वन्धी प्राविधिक विषयया च्वसु च्वयादीम्ह च्वमि खः। साहित्य ख्यलय् दकलय् न्हापां बि.सं.२०१८ सालय् रेडियो नेपालय् व विवाह यानाः कोथां पिहां मवः बाखं ब्वनाः पलाः तयादीम्ह च्वमि खः । नेपालभाषा व खस् नेपाली च्वसु च्वयादीम्ह वय्‌कःया प्रकाशित कृति थुकथं दु – झीगु तजिलजिइ नखः व जात्रा (ने.सं.११२२), लः व नसा (ने.सं.११२४), हे मनू व मेमेगु चिनाखँ (ने.सं.११२६), दूषित वातावरणं वइगु ल्वय् व स्वास्थ्य शिक्षा (ने.सं.११२८) ।

भाजु ईश्वरमान रंजितजुया जन्म ने.सं. १०६० आषाढ शुक्ल ११ स मजिपाट येँय् जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां मायादेवी रंजितकार व बाःया नां सत्यमान रंजितकार खः । भाजु ईश्वरमानं नेपालभाषा व खस् नेपाली भाषं निवन्ध कविता लिसें अनुवादया ज्या नं यानादी । भाजु ईश्वरमान रंजितजुया थौं हे खः नांया कविता दकले न्हापां प्रकाशित जूगु रचना खः । थ्व कविता धर्मोदय पत्रिकाय् ने.सं.१०७२ य् पिदंगु खः ।

पत्रकारीताय् संलग्न जुयादीम्ह भाजु ईश्वरमान रंजितया कृतिगतरुपय् प्रकाशित जूगु मदु । वय्‌कलं नेपालभाषाया कविता, बाखं आदि रचना मदिक्क खस् नेपाली भाषाय् अनुवाद यानाः नेपालभाषी इतर जनसमुदायलय् नं नेपालभाषाया साहित्ययात म्हसीकेबीगु ज्या यानादीगु दु । वय्‌कःया सक्रिय कुतलं खस् नेपाली भाषाया आमा पत्रिका गुकिया सम्पादक वय्‌कः स्वयं खः पाखें नेपालभाषाया आधुनिक कविताया अनुवाद विशेषांक पिकयादीगु दु ।

भाजु ईश्वरमान सिन्या बौ भुवनलाल सिन्या व मां रत्नप्यारी सिन्याया कोखं ने.सं.१०८०इ यलय् जन्म जुयादीगु खः । वय्‌कलं बिषेशयानाः संस्कृति सम्बन्धी निबन्ध च्वयेगु यानादी । वय्‌कःया न्हापांगु च्वसु ने.सं.११०७ य् मन्दः पत्रिकाय् पिदंगु प्राचीन ल्वहंहिति नं झीगु सांस्कृतिक…’ खः । वय्‌कःया पिदंगु सफू झीगु तिसाज्वलं खः ।

गोरखा दक्षिणबाहुं विभुषित भाजु सिन्याजुं जनपद सेवा पदक, दीर्घसेवा पदक कयादीगु दु ।

मां पुनमाया व बौ योगानन्द श्रेष्ठाचार्यया क्वखं ने.सं. १०४८ सिल्लाथ्व ९ कुन्हु येँया झ्वाबहालय् ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यया जन्म जूगु खः । थ्वय्‌कलं न्हापां हिन्दी, नेपाली व संस्कृत भासं च्वसा न्ह्याकाः भारतया बनारस व मेगु थाय्‌या थीथी पत्रिकाय् रचना पिकयादीगु खःसा लिपा न्ह्यवःसा कविता मुना (ने.सं. १०६८) निसें थ्वय्‌कलं थःगु च्वसा नेपालभाषा पाखे हीकादिल । नेपालभाषाय् वय्‌कःया निबन्ध, खण्डकाव्य, प्याखं, उपन्यास, आलोचना, क्रिया कोषया तःगू सफू पिदंगु कथं वय्‌कः बहुमुखी साहित्यिक प्रतिभां सम्पन्न स्रष्टा खः धयागु सीदु । अथे खःसां ईश्वरानन्दयात नेपालभाषाय् आधुनिक नाटककार, उपन्यासकार, समालोचकया नापं नेवाः खँग्वः धुकू, क्रियाकोश आदि सफू पिकयादीम्ह अन्तर्राष्ट्रिय ख्यलय् नांजाःम्ह कोशकार कथं विशेषरुपं म्हसीकेगु याः । नाटक विधाय् ईश्वरानन्दयात नेपालभाषाय् हेनरिक इब्सन प्रवृत्तियागु समस्यामूलक नाटक दुतहःम्ह न्हापांम्ह नाटककार कथं कयातःगु दुसा उपन्यास विधाय् मनोवैज्ञानिक सिग्मण्ड फ्रायदया यौन मनोवज्ञानया सिद्धान्तयात उपन्यासय्

छ्यःम्ह उपन्यासकार कथं म्हसीकेगु याः । नेपालभाषाय् वय्‌कःया थीथी विधाय् पिदंगु सफू थथे खः –

काव्य :  न्ह्यवःसा (कविता, ने.सं. १०६८), नुगः घाः (काव्य, ने.सं. १०७८), सन्देश (खण्डकाव्य, ने.सं. १०७८) ।

नाटक :  पसुका (छधाः प्याखं, ने.सं. १०७७), थःगु छेँ (प्याखं, ने.सं. १०७८), फिल्कुतिं (प्याखं, ने.सं. १०७९), फसंपु लप्ते (प्याखं, ने.सं. १०८०)

उपन्यास :  ख्वाउँसि (ने.सं. १०८३), न्हाय्‌कं (ने.सं. १०८५), छ धन्य खः (ने.सं. १०९३), स्वःनुगः (ने.सं. १०९७) ।

निबन्ध व समालोचना :  प्रेमजीवन (ने.सं. १०७०), नुगलय् बुद्ध (ने.सं. १०८७), सौन्दर्य व आलोचना (ने.सं. १०८७), इमामन्दः (आलोचना, ने.सं. १०९३), क्वरं (आलोचना, ने.सं. ११२३),

व्याकरण व कोश :  धुकूपिकू (क्रियाकोष, ने.सं. १०८३), मूलुखा (भाय्लचं, ने.सं. १०८ ), छुना खँग्वः धुकू (वि.सं. २०५२), नेवार, नेपाली, अंग्रेजी शब्दकोश (वि.सं २०५४) ।

वय्‌कःया न्हाय्‌कं उपन्यासयात ने.सं. १०८५ या श्रेष्ठ सिरपाः लाःगु खः । नेपालभाषाया खँग्वः, क्रिया, व्याकरण सम्बन्धी ईश्वरानन्द थः स्वयं व अस्टिन हेल नांम्ह भाषाविद् नाप जानाः अंग्रेजी भासं पिदंगु सफू थथे खः – Conversational Newar Vol. I & II (सहलेखन जगनाथ मास्के व अस्तिन हेल, सन् १९७२), Is Newari a classifier Language (अस्टिन हेल नाप, सन् १९७३), Jyapa Vocabulary (सन् १९७६), Some Types of Reduplication in the Newar Ver Phrase (सन १९७६), Newar Kinship Terms in the light of Kinship Topology (सन् १९७७), Some Pairs of Morphemes for Verbal Prefixes (सन् १९७८), Newar Root verbs (सन् १९८१), A phonological Justification of Newar chlid vocabulary (सन् १९८५), Concise Newar English Dictionary (सन् १९८७), Dictionary of contemporary Newari (सन् १९९४), Newar Towns and Buliders, (सन् १९८७, सह—लेखन)

ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य हिन्दी तथा नेपाली भाषं नं कविता संग्रहया नापं कोशया सफू पिकयादीगु दु । ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य रेडियो नेपालं नेपालभाषाया जीवन दबू कार्यक्रम लिकाःगु विरुद्धय् भाषिक आन्दोलन न्ह्याकेगु ताःतुनाः नीस्वंगू लूजःया छम्ह संस्थापक दुजः खः । थथेहे वि.सं. २०२२ सालया भाषिक आन्दोलनय् महत्वपूण भुमिका म्हितादीम्ह वय्‌कःयात भारतं सन् १९५१ स संस्कृत रतनम्, च्वसापासां ने.सं. १०८३ य् भाषाजवाः, नेपालभाषा परिषदं ने.सं. १११३ स भाषाथुवाः आदि उपाधीं हंगु व च्वासापासां ने.सं. १०८५ स श्रेष्ठ सिरपाः व सक्व देश नेवाः हनाः सिरपाः बियाः वय्‌कःयात हंगु खः ।

नेपालभाषाया न्हापांम्ह मिसा गजलकार व हाइजिन ईश्वरी मैंयाया जन्म यलया नुगः त्वालय् बौ कृष्णनारायण श्रेष्ठ व मां हेरामाया श्रेष्ठया माइलिम्ह म्ह्याय्‌या रूपय् ने.सं १०७७ य् जूगु खः । नेपालभाषाया नापं नेपाली भाषं नं च्वसा न्ह्याकादीम्ह ईश्वरीमैंया श्रेष्ठं शुरुशुरुइ कविता च्वयाः थीथी प्रतियोगिताय् ब्वति कयाः तःगू सिरपाः त्याकादीगु खः । लिपा थःगु मांभासाय् नुगः क्वसायेका मूलरुपं नेपालभाषां हे कविता च्वयाः साहित्यया लँपुइ न्ह्यानादिल । वय्‌कःया दकलय् न्हापांगु च्वसु पाटन संयुक्त क्याम्पसं पिदनीगु कुलां पत्रिकाय् पिदंगु सुथ हानं जुइतिनि शीर्षकया कविता खःसा कविता संग्रह सुथया जः व मांया लुमन्ति (ने.सं. ११३३) खः ।

वय्‌कलं कविता नापनापं गजल व हाइकु नं च्वयादीगु दु । वय्‌कःया गजल कृति जीन्दगीया सवाः (ने.सं १११८) व ईया सवाः (ने.सं ११३४) खःसा हाइकु कृति मुखू मब्यंनीगु स्वां (ने.सं ११२८) खः । थुगु कृतिं वय्‌कःयात नेपालभाषा साहित्यय् न्हापांम्ह मिसा गजलकार व मिसा हाइजिन कथं म्हसीकेब्यूगु दु । थौंकन्हय् वय्‌कःया च्वसा पद्यय् बाहेक चिबाखनय् नं न्ह्यानाच्वंगु दु । वय्‌कःया ईया जलय् (ने.सं ११४०) नांगु चिबाखं संग्रह पिदंगु दु । सुत्रात्मकता, व्यंग्यात्मकता अभिव्यक्तिया तिक्ष्णता तथा थौंया यर्थाथबोध थ्वय्‌कःया काव्य तथा चिबाखंया विशेषता खः ।

ईश्वरीमैंया श्रेष्ठ छम्ह स्रष्टा जक मखु नेपालभाषा विषयय् एम.ए. यानाः पाटन संयुक्त क्याम्पसय् नेपालभाषाया प्राध्यापन यानादीम्ह छम्ह प्रध्यापिका नं खः । थ्व हे कथं वय्‌कलं क्याम्पसय् ब्वनीपिं विद्यार्थीपिंत तिबः जुइगु पाठ्यसफूया नापं थीथी सफूया समीक्षात्मक कृति, थीथी अग्रज साहित्यकारपिनिगु व्यक्तित्व व कृतित्व सम्बन्धी अध्ययन विश्लेषण यायेगु, थज्याःपिं व्यक्तित्वपिनिगु स्मृतिग्रन्थया सम्पादन यायेगु, थीथी सफू व पत्रपत्रिकाया च्वसुधलः दयेकेगु आदि ज्या यानाः थःगु प्रध्यापकीय दायित्व नं उलि हे निर्वाह यानादीगु दु । थ्वय्‌कःया थज्याःगु कृति खः — वैकुण्ठप्रसाद लाकौल (ने.सं ११२८), केदारमान व्यथितया नेपालभाषा काव्य मुना (ने.सं ११२०), रत्नध्वज जोशी : व्यक्ति व कृति (नेसं ११२४), अयोध्याप्रसाद प्रधान व्यक्ति व कृति (११३६), भिक्षु सुदर्शन व वय्‌कःया कृति धलः (नेसं ११३०), इतिहासं लुमंकेमाःम्ह व्यक्तित्व भैरवगोपाल वैद्यया जीवन व ग्रन्थावली (ने.सं ११३४), माधवलाल कर्माचार्य व्यक्तित्व व कृतित्व (ने.सं ११३४), वैकुण्ठप्रसाद लाकौल स्मृति ग्रन्थ (सम्पादन, ११२८), सिद्धिनरसिंह मल्लया न्यापु मे (ने.सं ११२१ , सम्पादन), श्रेष्ठ सिरपाःया धलः (ने.सं ११२१ ) , नेपालभाषा एम.ए. अनुसन्धान प्रबन्धया धलः (ने.सं ११२४), नेपाल लिपि आलेखन अनुसन्धान (ने.सं ११२४), नेपालभाषाया उपन्यासया धलः (ने.सं ११२४) नेपालमण्डल घःचाः धुकूया पिथनाया विवरणात्मक धलः (ने.सं ११२४ ) आदि आदि ।

थथे थःगु ज्या तथा शैक्षिक योगदानया कदर स्वरुप थ्वय्‌कलं थीथी सिरपाः पदक, हनापौ आदि प्राप्त यानादीगु दु । गथे — महेन्द्र विद्या भूषण, चैन लाकौल सिरपाः, मोतिलानी सिरपाः, मणिगल गजल सिरपाः,जरिमैयाँ साखः लुमन्ति सिरपाः, मोती हनापौ, याताजः हनापौ, घाः शीर्षक बाखनय् न्हाप, नापं थीथी कविता प्रतियोगिताय् सान्त्वना निसें न्हाप तकया सिरपाः आदि ।

उत्तम माकःजुया जन्म अबु तुल्सीभक्त माकःजु तथा मां बिष्णुदेबी माकःजुया कोखं ख्वपया इनाचो त्वालय् ने.सं १०७५ य् जूगु खः । वय्‌कः थौंकन्हय् क्यानाडाय् च्वनादी । परदेशय् च्वनाः नं नेपालभाषाप्रति मन क्वसाःम्ह उत्तमजुं थन च्वनादीबलय् विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन गुथिया दुजः जुयाः नेपालभाषा तथा थ्वया साहित्य संरक्षणया नितिं सक्रिय जुयादिलसा क्यानाडाय् वनाः अनया क्यानेडियन नेवाः गुथिया दुजः जुयाः थःगु जाति भाषा संस्कृतिया लागि ज्या यानादिल । क्यानेडियन नेवाः गुथि मार्फत् नेवाःनखः हनेगु तजिलजिया ब्वज्या यायेगु, भाषा लिपि, संगीत आदि प्रशिक्षण बीगु ज्याय् संलग्न जुयादिल ।

नेपालभाषा, नेपाली तथा अंग्रेजी यानाः स्वता भाषं नं च्वसा न्ह्याकादीम्ह भाजु माकःजुया न्हापां पिदंगु च्वसु सांस्कृतिक विषयया च्वसु खः । लिपा वय्‌कः क्यानाडाय् झायादीधुंकाः अननं वय्‌कलं थःगु च्वसा दिकामदी । वय्‌कःया नेवाः तजिलजि सम्बन्धी च्वसुत क्यानाडां पिदनीगु थीथी पौया नापं अमेरीकां पिदनीगु लसकुस पत्रिकाय् पिदंगु दु ।

नेपालभाषा व बुद्ध धर्मया बारे थीथी पत्रिकाय् च्वसु च्वयादीम्ह भाजु उत्तमराज शिलाकारया जन्म वि.सं. २०११ साल मंसीर २२ गते येँया कुसुंबियालाछिइ जुयादीगु खः । वय्‌कःया मां मय्‌जु ज्ञान प्रभा शिलाकार व बौ भाजु हिराकाजी शिलाकार खः । थीथी नेवाः आन्दोलनय् ब्वति कयादीम्ह वय्‌कलं नेपालभाषा टाइम्स, न्हू प्रेष्टिज, तिकिझ्याः, सम्यक वाःपौ, उदाय समाः आदि थीथी पत्रिकाय् च्वसु च्वयादीगु दु । अथेहे नेवाः देय् दबूपाखें पिकाःगु नेवाः समाज सफुलिइ वय्‌कःया उदाय समुदाय छगू म्हसीका च्वसु पिदंगु दु गुगु च्वसु वय्‌कलं उदाय जातिया बारे आपालं अध्ययन यानाः उदाय् समुदायया प्रतिनिधित्व यानाः प्रस्तुत याःगु अनुसन्धानमूलक कार्यपत्र खः ।

बुद्धधर्म सम्बन्धी आपालं च्वसु च्वयादीम्ह वय्‌कःया अंगुलिमाल धयागु किपा हनाबाखं सफू नं पिदंगु दु । गुगु सफुलिइ स्वता भाषा — नेपालभाषा, अंग्रेजी व जापानी भाय् दुथ्याकातःगु दु । थुकथं नेपालभाषा साहित्य थकायेगुलिइ ग्वाहालि यानाच्वनादीम्ह वय्‌कः धर्मकीर्ति बौद्ध अध्ययन गोष्ठी, उदाय समाज, शिलाकार समाज आदि संस्थाय् नं आवद्ध जुयाच्वनादीगु दु । वय्‌कलं बु.सं. २५४९ स पंचवीर सिंह सिरपाः त्याकादीगु दु ।

पत्रकार कलाकार उदेन न्हूसाय्‌मिया जन्म अबु सिद्धिनारायण मानन्धर व मां नारायणदेवी मानन्धरया कोखं ने.सं. १०९५ य् येँया न्हूसालय् जूगु खः । सन्ध्या टाइम्स न्हिपौपाखें पत्रकारिता सुरु यानादीम्ह वय्‌कलं मेट्रो एफ.एम।य् नं ज्याझ्वः न्ह्याका वयाच्वनादीगु दु । अथेहे वय्‌कलं नेवाः जः लय्‌पौ, केन्द्रीय मानन्धर संघया ख्वाःपतिइ नं ज्या यानादीगु दु । वय्‌कः थौंकन्हय् नेपालभाषा टाइम्स न्हिपौ व मेट्रो एफएमय् आवद्ध जुयादी ।

वय्‌कलं नेपालभाषाया दबू प्याखं, ख्यालः, संकिपा, टेलिप्याखं लिसें म्यूजिक भिडियाय् अभिनय नं यानादीगु दु । वय्‌कलं म्हितादीगु मतिनाया कल्लि, इहिपाः, पटाचारा, कृषा गौतमी, जामनः गुभाजु, घोषक व कर्म संकिपा पिदनेधुंकूगु दु । अथेहे वय्‌कलं ख्वताबजि, बाखंचा, चाकुमाकु लिसें आपालं टेलिफिल्मय् म्हितादीगु दु । वय्‌कलं : इमान जमान प्रा.लि. (ख्यालः), आजु जय हा (ख्यालः), मस्र्याराज (ख्यालः), आः जित नं तन तन दइ वल (ख्यालः), सिद्धार्थया गृहत्याग (पूधाःप्याखं), तथागत (पूधाःप्याखं), छ्यं (ख्यालः), थुल थुल जिं (सतक नाटक– ख्यालः), अपहरण (ख्यालः), यः बाः थः दः नं काः वा (ख्यालः), सेकेन्ड ह्याण्ड सप (ख्यालः)य् नं थःगु अभिनय कला न्ह्यब्वयादीगु दु ।

नेवाः पत्रकार राष्ट्रिय दबूया संस्थापक मूछ्याञ्जे जुयादीधुंकूम्ह वय्‌कलं केन्द्रीय मानन्धर संघ (निगू कार्यकाल, सहायक सचिव व दुजः), नेपाल लिपि गुथि (दुजः, निगू कार्यकाल), मानन्धर ल्याय्‌म्ह पुचः (संस्थापक सहसंयोजक), टोल सुधार समिति न्हूसाः (संस्थापक), निभाः पुचः २३ वडा (संस्थापक दुजः), नेवाः देय् दबू राष्ट्रिय परिषद, येँ जिल्लाया पार्षद, न्हापांगु हलिं नेवाः न्ह्यसः लिसः कासा समिति (दुजः), गुंला बाजं व्यवस्थापन तथा संरक्षण संघ (संस्थापक), भिंतुना मोटरसाइकल ¥याली ११२६ (सचिव)लिसे आवद्ध जुयाः नेपालभाषा व नेवाः ख्यलय् ज्या यानादीगु दु ।

न्याक्वःगु पलिस्था ख्यालः कासाय् लिउ सिरपाः, बाइजीएन न्वचु कला तालिम न्हाप सिरपाः त्याकेधुंकूम्ह वय्‌कःयात तिमिला खलः पाखें, लहना मोहनी सम्मान पाखें हनेधुंकूगु दुसा वय्‌कःयात पत्रकार दुबलिं भिक्षु कुमारकाश्यप पत्रकारिता पुरस्कार नं लःल्हायेधुंकूगु दु ।

बौ चन्द्रबहादुर मास्के व मां गहवादेवी मास्केया क्वखं ने.सं. १०७४ सिल्लाथ्व श्रीपञ्चमि कुन्हु ख्वपया तौलाछेँ त्वालय् भाजु उद्धव मास्केया जन्म जूगु खः । वय्‌कः विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन गुथिया जीवंकाछि दुजः नं खः । उद्धव मास्के नं छम्ह प्रगतिशील बिचाःधाः दुम्ह साहित्यकःमि जूगुलिं वय्‌कलं पंचायतया इलंनिसें पंचायतया राजनैतिक, आर्थिक, सामाजिक, शासन व्यवस्थाप्रति थःगु असन्तोष प्वंकाः थःगु च्वसा न्ह्याका झायाच्वंगु दु ।

वय्‌कलं थौं स्वयां न्यय्दँ न्ह्यवनिसें नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् बाखं साहित्यया सृजना यानादीगु खःसा वय्‌कःया च्वसा च्वखँ व काव्य ख्यलय् नं न्ह्यज्याःगु खनेदु । भाजु उद्धव मास्केया दकलय् न्हापां पिदंगु बाखं कलाया ध्वंसक (वि.सं. २०३० पल्पसा) खःसा च्वखँपाखे हाकु जाकि (सितु ५ः२८, ने.सं १०८७,) खः । थुकथं वय्‌कलं २०३० सालंनिसें नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् मदिक्क थःगु च्वसा न्ह्याका वयाच्वंगु खनेदु । वय्‌कलं थःगु च्वसा न्हापां बाखं च्वखँपाखे न्ह्याकादीगु खःसां वय्‌कलं थःगु न्हापांगु सफू काव्य विधापाखें पिथनादीगु दु । वय्‌कःया दकलय् न्हापांगु सफू वंम्ह अबुयात लुमंकाः (ने.सं. १०९३) शोक काव्य खः । अनं दछि लिपा वय्‌कःया बाखंमुना सफू लाय्‌लामा (ने.सं. १०९४) पिदनसा अनं तःदँ हे लिपाने.सं. ११३९ य् छगू नन्द देशय्.नियात्राया सफू प्रकाशित जुल ।