नेवाः अभियन्ता उमेश स्थापितया जन्म अबु प्रथमजीव स्थापित व मां माणिकशोभा स्थापितया कोखं ने.सं १०८७ गुंलाथ्व एकादशीया दिनस येँया मिखाद्वँय् जूगु खः । भाजु उमेश स्थापित जातिय पहिचान तथा आदिवासी जनजातिया अधिकारया आन्दोलनय् निरन्तर नेतृत्वदायी क्रियाशील भूमिका निर्वाह यानादीम्ह छम्ह जनजाति आन्दोलनया न्ह्यलुवा खःसा नेवाःतय्गु राष्ट्रिय दबू नेवाः देय् दबूया केन्दीय न्वकु जुयाः नेवाः हकहीतया नितिं ज्या यानादीम्ह छम्ह नेवाः अभियन्ता नं खः । अथे हे थ्वय्कःया मन थःगु भाषा, साहित्य,संगीत तथा संस्कृतिप्रति नं उलि हे क्वसाःगु दु । थ्वय्कलं थःगु सम्पादनय् चकना दँपौ (ने.स१११५) पिकयादीगु दुसा थःगु संयोजकत्वय् थीथी सांगितिक, सांस्कृतिक कार्यक्रमया नं आयोजना यानादीगु दु ।
नाटक, टेलिफिल्म तथा फिल्मया नितिं पटकथा तथा म्ये च्वयेगु, निर्देशन यायेगु जक मखु थः स्वयम् हे कलाकार जुयाः नं म्हितेगु यानादीगु दु । ख्वाँय् उस्तादया मुल्याःम्ह चेला नांगु ख्यालः थ्वय्कलं म्हितादीगु न्हापांगु ख्यालः खः । नेवाः युट्युबय् चिहाः संकिपा तथा नेपाल मण्डल टेलिभिजनया बाखंचा टिभि सिरियल (ने.सं.११३०—११३३) या पटकथा थ्वय्कलं हे च्वयादीगु खः । अथेहे थ्वय्कः लोकंह्वाःगु खोताबजि, बाखंचा टिभि सिरियलया सहायक निर्देशक नं खः । थ्वय्कः यल मंकाः खलः (ने.सं ११२१) व निभाः साहित्य पाःलाः (ने.सं ११२०) या ग्वसालय् जूगु म्ये धेंधेंबल्लाः कासाय् दकलय् बांलाःम्ह म्येच्वमि घोषित जुयादीगु खः ।
थीथी पत्रिकाय् चिबाखं पिथनाः चिबाखं च्वमिया रुपय् खनेदयेकः झाःम्ह उर्मिला डंगोलं उपन्यास व हाइकु विधाय् नं च्वसा न्ह्याकादीगु दु । ने.सं. १०७२ य् जन्म जूम्ह मां सानुमाया व बौ सांहिला डंगोलया म्ह्याय् मय्जु थ्वय्कलं समाजय् जुयाच्वनीगु सामान्य घटना निसें मभिं मनिंगु विषययात बाखंया माध्यमं सरल रुपं न्ह्यब्वयेगु यानादी । थ्वय्कलं आत्मीय स्वापू (ने.सं.११४१) नांगु उपन्यास व च्वापु (ने.सं.११४२) नांगु हाइकु सफू पितबियादीगु दु । थ्वय्कः नेपालभाषा मिसा खलःया न्वकु तथा मेमेगु संघ संस्थाय् आवद्ध जुयाः नं आपालं ज्या यानादीगु दु ।
अबु हाकु महर्जन व मां पुनमाया महर्जनया कोखं ने.स. १०९७ थिंलागा नवमी बुधवाः कुन्हु यल, दुपाट त्वालय् मय्जु एलिना महर्जनया जन्म जूगु खः । नेपालभाषा व बाणिज्य शास्त्रय् एम्.ए. यानादीम्ह मय्जु महर्जनं नेपालभाषा एम्.ए. अध्ययनया झ्वलय् यल, दुपाःत्वाया सनागुथि नांया शोधबन्ध च्वयाः सत्यहेरा सिरपाः त्याकादीगु खः ।
एलिना महर्जनं ज्यापु समाज, यलपाखें ख्वाःपौकथं पिदनाच्वंगु धिमय्–पौ पत्रिका अंक ६२ निसें अंक ७३ तक सम्पादन यानादीगु दु । अथेहे ज्यापु समाजया रजतजयन्तीया लसताय् पिदंगु लुमन्तिपौ, रजत जयन्ती विशेषांक (ने.सं. ११३८) सहायक सम्पादक जुया पिदंगु दुसा काजीलाल अवाले स्मृतिग्रन्थ (ने.सं. ११३८) पिथनेगु ज्याय् वय्कः सम्पादक जुयादीगु दु ।
यल महानगरपालिकां थःगु पालिका दुने संचालित विद्यालय आधारभुत तगिंमय् नेपालभाषा अनिवार्य ब्वनेब्वंके याःगु सन्दर्भय् पाठ्यज्वलं दय्केगु लिसें कक्षा १, २, ३ व बालविकासया नितिं यल ललितकलाया देय् नांया सफू पिदंगु दु । उगु सफू च्वयेगु ज्याय् एलिना महर्जनं सहलेखक जुयाः सफलता चूलाकादीगु दु । अथेहे मेमेगु तगिंया नितिं नं पाठ्यक्रम दय्केगु लिसें सफू च्वयेगु ज्याय् संलग्न जुयादीगु दु । वय्कःया पिदंगु सफू यल, दुपाःत्वाःया सनाःगुथि (ने.सं. ११३६) व यल महानगरपालिका २८ वडा कार्यालयपाखें पिदंगु सफू जलद्यःया निगू थ्यासफू (ने.सं. ११४३, सहायक च्वमि) खः । थुपिं सफूबाहेक मेमेगु थीथी पत्रपत्रिकाय् छगू दर्जनं मल्याक च्वसु पिदने धुंकूगु दु ।
बौ चक्रधर शर्मा व मां रामवाणी शर्माया क्वखं ने.सं. १०५६ स यलया महाद्यःननि वलानिम्ह त्वालय् प्रवन्धकार भाजु ऐश्वर्यधर शर्माया जन्म जूगु खः । वय्कःया मेगु नां भाइजुजु नं खः । छम्ह आयुर्वेद शास्त्री जूसां थ्वसपोलया नुगः साहित्यपाखे अतिकं क्वसाः । भाजु शर्माया च्वसा नेपालभाषा व नेपाली साहित्य निताय्सं ज्वः । वय्कः छम्ह धार्मिक ख्यलय् आस्था तयाबिज्याइम्ह जूगुलिं आपाः धयाथें धार्मिक च्वसुत च्वयादी । धर्म नाप स्वापू दुगु वय्कःया न्हापांगु च्वसु ने.सं. १११३ स पलिस्था पत्रिकाय् पिदंगु आःतक लुया वःगु पुलांगु स्वस्थानीया बाखं सफू खः । धार्मिक च्वसु च्वयादीम्ह शर्मां यलया अग्निशाला नाप स्वापू दुगु धार्मिक सफू अगिंमथःया ऐतिहासिक सामग्री ने.सं. ११०४ य् पिथनादीगु दु । अथेहे पुलांगु बाखंया लिधंसाय् स्वस्थानी वि.सं. २०४५ व शिवरात्री पर्व कथा पिथनादी धुंकूगु दुसा मनकामना बाखंयात कयाः श्री मनकामना महात्म्य ने.सं. ११२० भाय् हिलाः पिथनादीधुंकूगु दु । थ्व बाहेक इलय् ब्यलय् धार्मिक च्वसुत च्वयाः पिथनादीगु दु ।
भाजु एच.के.कपालीया बास्तविक नां हरिकृष्ण कपाली खः । वय्कलं इलय् बेलय् मिमलः उपनामं नं च्वसु च्वयेगु यानादी । किपू, सतःकोत्वालय् च्वनादीम्ह वय्कः ने.सं. १०८८ कउलाय् मां आशामाया कपाली व बौ बुद्धिनाथ कपालीया कोखं जन्म जुयादीगु खः ।
वय्कलं नेपालभाषा साहित्यय् निवन्ध, कविता, गजल व बाखं च्वयादी । न्हूगु बिश्वभूमि पत्रिकाय् वय्कःया दकलय् न्हापां स्वयम्भूया त्वाथःचा नांगु म्ये प्रकाशन जूगु खः ।
भाजु कपालीजुया जि नेवाः (बाखं पुचः ने.सं.१११४) व नुगलय् अगिंमथः च्याः (कविता संग्रह ने.सं.१११८) सफू पिदंगु खः । ने.सं.१११४ स पिदंगु लुँ ध्वाखा चिबाखं सफू व ने.सं.१११९या नेपाल ऋतुपौ पत्रिका वय्कलं संपादन यानादीगु खः । दैवी प्रकोप पीडितोद्धारक पदक कयादीम्ह भाजु कपालीजु न्हूगु विश्वभूमि सिरपालं नं सम्मानित जुयादीधुंकूगु दु ।
भाजु कमलरत्न तुलाधर ने.सं.१०७६ कौलागा ३ कुन्हु येँय् बूगु खः । वय्कःया मांया नां हिराशोभा तुलाधर व बौया नां करुणारत्न तुलाधर खः । सालिन व्यक्तित्व भाजु कमलरत्न तुलाधर थःगु हे मतापं नेपालभाषाया सफूयात अंग्रेजी भाषाय् भाय् हिलाः हलिंन्यंक न्यंकेगु ज्याय् क्रियाशील जुयादीम्ह च्वमि खः । नेवाः खयाः नं नेवाःभाय् मसःपिं नेवाःत लिसेलिसें नेपालभाषा मांभाय् मखुपिं सकलसित नेवाःभाय् अःपुक खँल्हाबल्हा याये फयेकेत वय्कलं च्वयादीगु ज्वज्वलापा नांया सफूया झिंप्यंगू संस्करण तक पिदने धुंकूगु दु । थ्व सफूपाखें यक्व यक्व मनूत लाभान्वित जूगु दु ।
वय्कलं च्वयादीगु अंग्रेजी नेपालभाषा खँग्वः धुकू नं छगू महत्वं जाःगु सफू खः । वय्कःया न्हापांगु A Look at Newar Marriage नांया च्वसु नेपाल ट्राभलर पत्रिकाय् सन् १९८४ स पिदंगु खः । भाजु कमलरत्न तुलाधरया पिदंगु सफू धलः थुकथं खः – ज्वज्वलपा (नेपालभाषा, अंग्रेजी, नेपाली खँपु, सन् १९९९–२०१९ दुने झिंप्यकः प्रकाशन), अंग्रेजी–नेपालभाषा खँग्वःधुकू (ने.सं.१११६), क्याराभान टु ल्हासा (अंग्रेजी, सन् २००४), सिंहसार्थबाहु (नेपालभाषायात अंग्रेजी अनुवाद), महासत्व (नेपलाभाषायात अंग्रेजी अनुवाद), शिव बिलाश (नेपलाभाषायात अंग्रेजी अनुवाद), हिराशोभा तुलाधरया पौ (नेपालभाषायात अंग्रेजी अनुवाद) । लिसें वय्कलं साहित्य गुथि, च्वसापासां पिथंगु Contemporary Writing in Nepal Bhasa सफुलिइ नेपालभाषाया च्वमिपिनि तःपु हे च्वसु अंग्रेजीं भाय्हिलादीगु दु ।
भाजु कमलरत्न तुलाधर प्रबल गोरखा दक्षिणबाहु पाखें बि.सं.२०५५ य् सम्मानित जुयादीगु दु । वय्कलं नेपाल संवत् ११४४ पोहेलाथ्व दुतिया कुन्हु थःगु नश्वर देह त्याग यानादीगु खः ।
लोकविद् करुणाकर वैद्यया जन्म मां रत्नमाया वैद्य व अबु सूर्यमान वैद्यया क्वखं नेसं १०३४ गुंलाथ्व ११ कुन्हु यलया स्वथ त्वालय् जूगु खः । लोकबाखंया ख्यलय् तसकं हे महत्वपूर्ण योगदान बियावंपिं लोकविद्पिं मध्ये भाजु करुणाकर वैद्य नं छम्ह खः ।
ने.सं १०५७ सालं भारतया बनारसं सेरामिक्स विषयलय् डिप्लोमा क्वचायेकाः करुणाकर वैद्यं विरगञ्जय् सेरामिक्स ग्लास कार्यालयय् मेनेजरया रुपय् ज्या यानादिल । लिपा व कम्पनी लिक्वीडेशनय् वंसेंलि त्रि–चन्द्र कलेजया रसायन विभागय् शिक्षकया रुपय् ज्या यानादिलसा प्रजातन्त्र पश्चात वय्कलं थःगु अग्रसरताय् यलया लगंख्यलय् श्री मच्छिन्द्र इन्स्टीच्यूट स्थापना यानादिल । अनं लिपा वय्कलं यलया हे टंगः त्वालय् नवीन प्रौढ शिक्षालय नं स्थापना यानाः अनया नं प्राधानाध्यापक जुयादिल । थथे थः विज्ञानया शिक्षक जुयाच्वनादीबलय् विद्यार्थीपिनिगु निंतिं तःगू विज्ञानया सफू नापं थः गु अध्ययनया विषय मृतिका विषयया सफू नं च्वयादिल ।
करुणाकर वैद्यजुया दकलय् महत्वपूर्ण योगदान नेपाःया लोकबाखंया संकलन व प्रकाशनय् खः । विरगञ्जय् ज्या यानाच्वनादीबलय् फुर्सद दइबलय् वय्कः बेखाराज, पुष्पराज थेंज्याःपिं ज्याथःपिंथाय् वनाः अनया पुलां पुलांगु लोकबाखं न्यंझाइगु जुयाच्वन । करुणाकर वैद्यं बाखं न्यनेगु जक मयासे थम्हं न्यनागु बाखं लिपिवद्ध यानाः मुंकातयेगु ज्या नं यानादिल। । अथेहे वय्कलं ज्याया झ्वलय् पोखरा आदि थासय् झायादीबलय् नं बाखं मुंकाहयेगु यानादिल । थथे थम्हं लिपिबद्ध यानाः मुंकातयागु लोकबाखंयात लिपा गुलिं नेपालभाषासा गुलिं नेपालीभाषा तथा गुलिं अंग्रेजी भासं विस्तारं सफूया रुपय् पिकयादिल । पुलां बाखंया सफू पिकाये न्ह्यः हे वय्कः नेपालभाषां नेपालभाषां नेपाली भाषा शिक्षा (ने.सं १०७६) व म्ह्याय्या नामय् बौया पौ (ने.सं १०७७ ) थेंज्याःगु सफू पिकयादीधुंकूम्ह च्वमि खः । थ्वहे कथं वय्कलं थम्हं मुंकातयागु लोकबाखंयात छगूयां ल्यू मेगु यानाः — नेपाःया पुलां बाखं छगूगु (ने.सं १०७८), निगूगु (ने.सं ११००), स्वंगूगु (ने.सं ११००), प्यंगूगु (ने.सं ११०३), न्यागूगु (ने.सं ११०४) व खुगूगु (ने.सं ११०८) तक पिकयादिलसा देश देसावरया बाखं (ने.सं १०८३) नांगु बाखं सफू पिकयाः विश्वप्रख्यात बाखं नेपालभाषीपिंत नं म्हसीके बिल । अथेहे नेपाःया पुलां बाखं मुंकाः उकीयात अंग्रेजीभाषं हीकाः नेपलीज शर्ट स्टोरीज (ने.सं १०९०) धकाः नां छुनाः नेपायाः बाखं विश्वयात म्हसीके बिल । थथेहे वय्कलं नेपाली भाषाया नापं अंग्रेजी भाषां मेमेगु नं आपालं लोकबाखं पिकयादिल । थ्वहे झ्वलय् करुणाकरजुया हे कुतलं नेपालभाषाय् अति प्रचलित ध्वंच्वलेचिया बाखंयात जापानिज भाषाय् अनुवाद यानाः जापानया बालसाहित्यया झ्वलय् दुथ्याकेत ताःलाःगु दु ।
करुणाकर वैद्यजुं लोकसाहित्यया ख्यलय् थम्हं जक ज्या यानाझाःगु मखुसे नेवाः लोकसाहित्य ब्वलंकेगु नितिं लोकसाहित्यया ख्यलय् ज्या याःपिंत हःपाः, प्रोत्साहन बीगु निंतिं करुणाकर सिरपाः स्वनाझाःगु दुसा थ्वय्कःयात नं थ्वय्कःया ज्याया कदर स्वरुप तत्कालिन श्री ५या सरकारं प्रवल गोरखा दक्षिण बाहु – चौथौं, मदन पुरस्कार गुथिं निकःतक मदन पुरस्कार प्रदान याःगु दु । अथेहे थ्वय्कःयात लोकसाहित्य परिषदं लोकसाहित्यविद्, केमिकल सोसाइटिं केमिष्ट उपाधि देछाःगु दुसा युनेस्को थेंज्याःगु विश्व संगठनपाखें नं पुरस्कृत जूगु दु । भाषा साहित्यया सेवा यायां करुणाकार वैद्यजुं ने.सं ११०९ स थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।
ने.सं. १०७६ य् मां सूर्यकमलेश्वरी राजोपाध्याय व बौ डम्बरशेखर राजोपाध्यायया कोखं भाजु कविन्द्रशेखर रिमाल येँया न्यतय् जन्म जुयादीगु खः । भाजु रिमालं बिशेष यानाः च्वखँ च्वयादी । वय्कःया न्हापांगु निबन्ध बि.सं. २०३६ य् गथु पत्रिकाय् पिदंगु खः । कृतिया रुपय् छुं पिमदंनिगु खःसां वय्कः नेपालभाषाया साहित्य व आन्दोलनया सक्रियम्ह छम्ह सेवक खः । वय्कः गथु स्वलापौ व मचाक्यब लय्पौया सम्पादक नं खः । लिसें वय्कः गथु पुचःया नायः नं खः ।
स्वनिगलं पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु काजी गाउँले श्रेष्ठ नं छम्ह खः । वय्कःया जन्म बि.सं. २००९ माघ २० गते जूगु खः । वय्कःया मांया नां ओमकुमारी व बाःया नां चन्द्रकुमार श्रेष्ठ खः । वय्कःया थाय्बाय् बागलुङ नगरपालिका, वडा नं. ३, किनारा टोल खः । बागलुङया नांदंम्ह व्यक्ति भाजु काजी गाउँले नेपालभाषा मंकाः खलः, बागलुङया ने.सं ११३३–११३६ तक नायः जुयाः योगदान यानादीगु जुल । वय्कः नागरिक समाज बागलुङया संयोजक नं जुयादी । लिसेलिसें थीथी सामाजिक संघसंस्था व शिक्षाया लागाय् नं आवद्ध जुयादी ।
स्वनिगलं पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया च्वमि नापं भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु काजी रोशन राजभण्डारी नं छम्ह खः । वय्कःया जन्म बि.सं. २००६ श्रावण २३ गते खः । वय्कःया मांया नां हरिलक्ष्मी व बाःया नां भमरजङ राजभण्डारी खः । वय्कःया थाय्बाय् बागलुङ नगरपालिका, वडा नं. ३, नौबिसे (भोला) त्वाः खः ।
भाजु काजी रोशन ने.सं. ११३३ निसें थांतक नं नेपालभाषा मंकाः खलः, बागलुङया न्वकू पदकय् क्रियाशील जुयाः च्वंच्वनादीगु दु । वय्कः धवलागिरि साहित्य पुरस्कार संस्था (ने.सं. ११०४) या संस्थापक नायः खः । प्रबल जनसेवाश्री पदकं बिभूषित जुयादीम्ह वय्कः नांदंम्ह साहित्यकार नं जुयादी । वय्कः यक्व हे राष्ट्रिय साहित्यिक संघसंस्थापाखें सम्मानित जुयादीगु दु । वय्कः तःगू हे सिरपाः संघसंस्थाया नायः नं जुयादी ।