भाजु अमृतमान स्यस्यः अर्थात अमृत स्यस्यः ने.सं. १०५७ कछलागा १० कुन्हु मां सुभद्रा श्रेष्ठ व अबु दर्शनमान श्रेष्ठया कोखं जन्म जुयादीगु खः । वय्कःया थाय्बाय् यपिंख्यः क्षेत्रपाटी खः ।
वय्कः मूलतः छम्ह सक्रिय भाषिक कार्यकर्ता खः। निबन्ध व मचासाहित्य च्वयेगुलिइ वय्कःया मन क्वसाः । वय्कलं कानून नांया चिबाखं झी पत्रिकाय् भाय्हिलाः प्रकाशित यानाः साहित्यिक लागाय् नं न्ह्यज्यानादीगु खः । वय्कःया प्रकाशित कृति– झी मस्त (ने.सं.१११३) नांगु सफू खः ।
मां लक्ष्मीशोभा व बौ हलमारत्न तुलाधरया क्वखं ने.सं. १०६७ दिल्लागा ११ कुन्हु येँया न्हाय्कंतला त्वालय् अमृतरत्न तुलाधरया जन्म जूगु खः । अंग्रेजी साहित्यय् स्नातकोत्तर यानादीम्ह वय्कः नेपालभाषाया छम्ह बहुप्रतिभाशाली च्वमि खः । वय्कलं स्कूलया विद्यार्थी जीवनंनिसें कविता रचनाय् च्वसा न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया दकलय् न्हापां पिदंगु सुथ कविता ने.सं. १०८४ या सगं ल्याः ४ य् पिदंगु खः । वय्कःया मनूया नुगः, राजमति कविता सफू पिदनेधुंकाः स्वंगूगु सफू स्याक्कू नःम्ह मनू बाखं मुना ने.सं. १११७ स पिदंगु खः । वय्कलं कविता, बाखं, छधाः प्याखं व काव्य सम्बन्धी समालोचना नं च्वयादी । भाय् हिलेगुली (अनुवाद) नं वय्कःया च्वसा जः । वय्कःया भाय्हिलाः पिदंगु सफू थाइ संस्कृतिक परम्परा (ने.सं. ११०९), डाक्टर कलाः (उपन्यास) (ने.सं. १११०) खः । नेपालभाषाय् अमृतरत्न तुलाधरया म्हसीका प्रगतिवादी आधुनिक गद्य कवि खः । थ्वया नापं न्हाय्कंतलाय् निजी क्षेत्रं नीस्वनाः संचालित विप्लवी पुस्तकालय न्ह्याकेगुलिइ वय्कःया तःजिगु योगदान दु । वय्कलं वि.सं. २०५६ य् चित्तधर हृदय राष्ट्रिय प्रतिभा पुरस्कार कयादीगु खः । ने.सं ११२४ य् वय्कलं थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।
तानसेनया पाल्पा स्थित भिमसेन त्वालय् अबु हिराकाजी शाक्य व मां टीकामाया शाक्यया कोखय् न्हापांम्ह काय्मचा लालकाजी शाक्यया जन्म जुल । ने.सं. १०३८ पौषय् जन्म जूम्ह लालकाजी शाक्य ने.सं १०६२ माघय् गुरु ऊ. चन्द्रमणि महास्थविरया उपाध्यायात्वय् कुशिनगरय् प्रव्रजित जुसेंलि भिक्षु अमृतानन्द जुल । ने.सं. १०६३ पाखे वसपोल नेपाः बिज्यानाः येँया किन्द्वः बहालय् नेवाः भासं बाखं कनेगु यानाबिज्यात । तसकं प्रभावकारीढंगं बाखं कनेसःम्ह विलक्षण प्रतिभाया धनी वसपोल याकनं हे राष्ट्रिय व अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रय् नां जाल । वसपोलया सक्रियताय् ने.सं १०७३ सालय् नेपाःया न्हापांगु बौद्ध विद्यालयय आनन्दकुटी विद्यापीठ नीस्वनेगु ज्या जुलसा ने.सं १०९३ य् आनन्दकुटी विहार गुथि नीस्वनाः अनं आपालं सफू पिथनेगु ज्या जुल । थम्हं नं कविता, म्ये, निबन्ध, बौद्ध ग्रन्थ, कोश, अनुवाद आदिया ख्यलय् च्वसा न्ह्याकाबिज्याःम्ह वसपोल नेपालभाषा, नेपाली व अंग्रेजी स्वतां भासं ल्हाः न्ह्याःम्ह च्वमि खः । बुद्धधर्म प्रचारया निंतिं नेपालभाषा व नेपाली भाषं तःगू हे सफू च्वयाबिज्याम्ह भिक्षु अमृतानन्दं शुरु शुरुइ नेवाः भाषं हे च्वयेगु यानाबिज्याःगु खः । थथे वसपोलं नेवाः भाषं च्वयाबिज्याःगु छुं सफू थथे दु— त्रिरत्न वन्दना (ने.सं १०५८) गृही विनय (ने.स १०६३ ), आर्य सत्य (ने.स १०६४), धर्म व विनया (ने.सं. १०६९), धम्मपद (ने.सं. १०७०), बुद्ध जीवनी (ने.सं. १०७७ ), बुद्ध शासनया इतिहास भाग—१ (ने.सं. १०७६) आदि । भिक्षु अमृतानन्दं सफू च्वयेगु बाहेक ज्ञानमाला भजन भाग —१, २ (ने.सं १०६३) व भाग –३–ने.सं १०७७)या नं सम्पादन यानाबिज्याःगु दु । अथेहे वसपोलं चिनाबिज्याःगु ज्ञानमाला भजन सफुलिइ दुथ्याःगु तःपु हे म्ये स्वयम्भु ज्ञानमाला भजनय् हायेकेगु याः । तत्कालिन निरंकुश राणा शासकपिंसं नेवाः भाषं बुद्धया भजन हाःगु द्वपं बियाः स्वयम्भुइ ज्ञानमाला भजन हालीपिं भक्तजनपिंत ज्वनाः लां लां मयाक तारिखय् सःताः शासना ब्यूगुया विरुद्धय् भिक्षु अमृतानन्द — ‘जुजु झीगु नेपाःदेय्या धर्म चित्त जुयेमा, न्हियान्हिथं प्रजापिंत सुख बियेफयेमा’ धैगु म्ये चिनाबिज्याःगु दु । छखे शाशकपिंत तारिफ याये थें यानाः मेखेरं उमिगु अधर्मि ज्यायात ध्याचू नकातःगु थ्व श्लेष अलंकार प्रयोग यानातःगु म्यें वसपोल गुलि तीक्ष्ण बुद्धि तथा कुतनीतिज्ञ खः धैगुया परिचय ब्यूगु दु ।
लिपा बुद्धधर्म देय्न्यंक प्रचारप्रसार यायेगु तातुनाः वसपोलं श्रृंखलाबद्ध रुपं बुद्धकालीन सफू नेपाली भाषां च्वयाबिज्यात । नेपालय् बुद्ध शिक्षा ब्वनेत सफू मदयाच्वंगु इलय् थुपिं सफू तसकं लोकंह्वात । ने.सं. १०९४ सालंनिसें वसपोलं आनन्दकुटी विहार पाखें बौद्ध मासिक आनन्द भूमि पत्रिकाया सम्पादन यानाः नेपाःया न्हापांगु बौद्ध मासिक पत्रिका पिथनाबिज्यात ।
तत्कालिन जुजु त्रिभुवन वीरविक्रम शाहया सुस्वास्थ्यया कामना यानाः परित्राण पाठ यायेत राजदरवार थ्यंम्ह अमृतानन्द भन्ते न्हापांम्ह खः । अथेहे उगु इलय् एशिया, युरोपया विभिन्न देशय् जुइगु थीथी बौद्ध सम्मेलनय् नेपाः पाखें ब्वतिकयाः वसपोलं अन्तराष्ट्रिय क्षेत्रय् नेपाःयात म्हसीकेगु ज्या नं यानाबिज्याःगु दु । अमृतानन्द भन्तें थःगु जीवनया अन्तिम इलय् (ने.सं १११० असार १६ गते) ‘नेपाःया संविधानय् नेपाःयात धर्म निरपेक्ष राज्य उल्लेख जुइ माःगु अति आवश्यक जू’ धयागु प्रभावशाली भाषण विशाल जनसमुहया दथुइ तिनिख्यःया खुल्लामञ्चय् बियाबिज्याःगु खः । थथे भाषण बियाः गुलिचां मदुवं ने.सं १११० गुंलाय् वसपोल दिवंगत जुयाबिज्यात ।
वसपोलया योगदानयात कदर यासे वसपोलयात थीथी संस्थां थीथी सम्मान तथा उपाधी देछाःगु दु । गथे— च्वसा पासां भाषाजवाः (ने.सं १०८३), श्रीलंकाया अमरापुर निकायपाखें नेपाल शासन सोभण श्रीधर्मरसित वंशालंकार (ने.सं १०७५), नेपाल सरकार पाखें गोरखा दक्षिणबाहु (ने.सं १०८८) बुद्धिष्ट एकेदेमि अफ सिलोनं साहित्य चक्रवर्ती (ने.सं १०८८), नालन्दा पालि महाविद्यालयं विद्यावारिधी (ने.सं १०९९), श्रीलंकां त्रिपिटक विशारद शासनधोजक (ने.सं ११०४)।