प्राचीन संस्कृत साहित्यय् काव्ययात साहित्यया पर्याय कथं कायेगु याःसां थौं कवितात्मकता, लयात्मकता, संश्लिष्तताया गुण दुगु रचना विशेषयात जक काव्य कथं कायेगु याइ । थ्वहे कथं नेपालभाषाया आधुनिककालया काव्ययात संरचनागत रुपं कविता, महाकाव्य, खण्डकाव्य, गजल, मुक्तक, हाइकु व सनेट यानाः न्हय्‌ब्वय् ब्वथलाः अध्ययन यायेछिं ।

नेपालभाषा साहित्यय् आधुनिककालया शुरुवात गबलेनिसें जुल धयागु खँय् छगू मत खनेमदु । गुलिस्यां नेपालभाषाय् थासा आखःया परम्परा न्ह्यासांनिसें आधुनिककाल शुरु जूगु नालेगु याःगु दुसां गुलिस्यां २००७ सालया प्रजातन्त्र लिपा निसें नालेगु याःगु दु । मल्लकालिन साहित्य स्वयाः पाःगु सिद्धिदासकालिन साहित्ययात माध्यमिककालया साहित्य धकाः नाले धुसेंलि आधुनिककालया साहित्य धायेबलय् सिद्धिदासकालिन साहित्य स्वयाः अवश्य नं पाःगु जुइमाल । २००७ सालया राजनैतिक परिवर्तनं नेपाली जनतायात अभिव्यक्तिया स्वतन्त्रता जक बिउगु मखुसे विश्वया साहित्यिक गतिविधिनाप प्रत्यक्षरुपं परिचित जुइगु मौका नं बिल । थ्वहे कथं नेपालभाषाया साहित्यय् नं विधागत, विषयत तथा प्रवृतिगतरुपं नं सिद्धिदासकालिन साहित्य स्वयाः २००७ साल लिपाया साहित्यय् स्पष्ट रुपं हिउपाः खनेदत । तर थ्व हिउपाः २००७ न्ह्यः हे प्रारम्भ जुइधुंकूगु खः । भारतय् वःगु भाषिक साहित्यक जागरणं थनया युवातय्‌त नं भाषिक साहित्यिक चेतना थनाब्यूगु, दरवार हाइस्कूलया स्थापनां अंग्रेजी शिक्षाया नापं अंग्रेजी साहित्य नाप परिचित जुइकेब्यूगु, अंग्रेजी ब्वनेमफुपिंसं नं हिन्दी, बंगाली भाषाया सफू पत्रपत्रिका खुयाःखुयाः सुलाःसुलाः ब्वनेगु जूगुलिं पश्चिमी साहित्यय् पिदंगु न्हून्हूगु प्रयोग प्रवृतिया प्रभाव थनच्वंपिं स्रष्टापिंत नं लाइगु स्वभाविक हे जुल । थ्व हे कथं चित्तधर हृदयं ने.सं १०५३य् पद्य निकुञ्ज, हृदय कुसुम थें ज्याःगु पद्यसंग्रह कलकतां पिकायेधुंकूगु, ने.सं १०६१ अर्थात् नेपालभाषाया कविपिंत जेलय् तःगु इलंनिसें सिद्धिचरण श्रेष्ठ, हरिकृष्ण श्रेष्ठ, केदारमान व्यथित, धर्मरत्न यमि थेंज्याःपिं नेपाली भाषं जक च्वयाच्वंपिं च्वमिपिसं नं नेपालभाषां च्वसा न्ह्याकेगु याःगु खः ।थथेहे कवि वैकुण्ठप्रसाद लाकौलया वसन्तवाणी, सन्ध्या थेंज्याःगु पश्चिमी शैलीया स्वच्छन्दवादी कविता तत्कालिन बुद्धधर्म व नेपालभाषा (ने.सं १०४७) पत्रिकाय् पिदंगु व थ्व स्वच्छन्दवादी धारायात तत्कालीन जेलय् लाःपिं कविपिंसं प्रवाहया रुपय् ब्वलंकल । चित्तधर ‘हृदय’, फत्तेबहादुरपिंसं पश्चिमी शैलीया आधुनिक बाखं नेपालभाषाय् नं दुतहयेगु छगू अभियान कथं न्ह्याकूगु फलत तत्कालीन धर्मदूत (ने.सं १०६४ बछला ९,१—२) पत्रिकाय् मोतिलक्ष्मी उपासिकाया लँ न्हू बाखं पिदन । लिपा चित्तधर हृदयया खुपु बाखंचा (ने.सं१०६७) बाखं संग्रह हे पिहांवल । नाटकय् नं चित्तधर हृदयया ह्वनागा (ने.सं१०६८) सफुलिइ शाक्यानी थेंज्याःगु आधुनिक छधाः प्याखं पिदन । लिपा सत्यमोहन जोशीया गौत्तम बुद्ध (ने.सं १०७०) छधाः प्याखं संग्रह हे पिहांवल ।

थथे ने.सं १०६० या दशक न्ह्यासांनिसें प्रवृतिगत रुपं नं काव्यय् ‘स्वच्छन्दवादी धारा’, बाखनय् ‘न्हू चीहाः बाखं’ (यःमभचल क्जयचत कतयचथ), नाटकय् ‘आधुनिक नाटक’या प्रयोग खनेदत । अथेहे न्हापा खनेमदुगु न्हून्हूगु साहित्यिक विधा गथे— महाकाव्य (चित्तधरया सुगत सौरभ, ने.सं. १०६९), निबन्ध (रत्नध्वजया तत्कालिन नेपाल पत्रिकाय् पिदंगु च्वयेगु छाय् ने.सं १०६५), समालोचना (धर्मोदय पत्रिकाय् धर्मोदयया कहानीत, ने.सं. १०६९) नांगु समालोचनाया च्वसु, आधुनिक नाटक (सुदर्शन श्रामणेरया अम्वपाली, ने.सं १०७५ पूधाः प्याखं) व उपन्यास (धुस्वां साय्मिया मिसा, ने.सं. १०७४), आदि ने.सं १०६१ पश्चात् नेपालभाषा साहित्यय् दुथ्यन । थुकथं नेपालभाषा साहित्यं ने.सं १०६० या दशक लिपा सीदयेक छगू न्हूगु मोड ज्वन । न्हून्हूगु साहित्यिक विधा पिदन । न्हापा खनेमदुगु आधुनिक कविता, आधुनिक बाखं, आधुनिक नाटक, निबन्ध, समालोचना आदि खनेदुगु जक मखु आपालं न्हून्हूपिं च्वमिपिं— धुस्वां साय्मि, ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य, शुदर्शन श्रामणेर, पूर्णवहादुर वैद्य, आनन्द जोशी, कमलप्रकाश मल्ल, माणिकलाल श्रेष्ठ, दुर्गालाल श्रेष्ठ प्रकाशकुमारी प्रधान, नारायणदेवी श्रेष्ठ आदि थेंज्याःपिं च्वमिपिं पिदन । थथेहे नेपालभाषा साहित्यय्— न्हून्हूपिं च्वमिपिं, न्हून्हूगु सफू, न्हून्हूगु साहित्यिक विधाया जक मखु न्हून्हूगु पत्रत्रिका गथे — धर्मोदय, नेपाल, पासा, झी, थौंकन्हे आदि । अथेहे न्हून्हूगु साहित्यिक संस्था गथे च्वसापासा, नेपालभाषा परिषद, साहित्य मन्दिर, विराट साहित्य सम्मेलन गुथि आदि, न्हून्हूगु भाषिक साहित्यिक गतिविधि– रेडियो नेपालं नेपालभाषां समाचार प्रसारण, हनुमानध्वाखाय् स्वन्हुयंकंया साहित्य सम्मेलन, श्रेष्ठ सिरपाःया स्थापना आदि थेंज्याःगु गतिविधि नं न्ह्यात । थ्वहे कथं ने.सं. १०६१ निसें नेपालभाषा साहित्यय् आधुनिककाल आरम्भ जूगु माने यानातःगु खः । थां थ्व आधुनिककालया साहित्ययात कालक्रम कथं नं खुगू कालय् — संक्रमणकाल, जेलकाल, पूर्व प्रजातन्त्रकाल, प्रजातन्त्रकाल, पञ्चायतकाल, बहुदल व्यवस्था लिपा यानाः अध्ययन याये छिंसा विधागतरुपं — काव्य, बाखं, निबन्ध, नाटक, समालोचना, उपन्यास कथं ब्वथलाः अध्ययन यायेगु परम्परा दु ।

नेपालभाषाया उपन्यासया विकास संस्कृत साहित्यपाखें जूगु मखसे विदेशी भाषाया उपन्यास ब्वनाः उकिं प्रभावित जुयाः थःगु भाषाय् नं उपन्यास दयेके धइगु भावनां जन्म जूगु खः । नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु उपन्यास धूस्वां साय्मिया मिसा (ने.सं.१०७४) खः । अभावपूर्तिया ल्याखं साय्मिजुं मिसा उपन्यास च्वयादीगु खःसा न्हापांगु उपन्यास विधा न्ह्याकूगुलिं थ्वयात श्रेष्ठ सिरपाः लःल्हाःगु खः । मिसा उपन्यास ल्यू केशवलाल श्रेष्ठया मां (ने.सं.१०७५), धूस्वां साय्मिया हे मतिना (ने.सं.१०७७), पासा (ने.सं.१०७८), गंकी (ने.सं.१०७८) पिदन । गंकीनिसें नेपालभाषाया उपन्यास साहित्यय् मनोविश्लेषणात्मक प्रवृत्ति दुहांवल । धर्मरत्न यमिया सामाजिक उपन्यास लिथु (ने.सं.१०७८), ऐतिहासिक उपन्यास भृकुटी (ने.सं.१०८०) व आङ्ल्हामो (ने.सं.१०९६) पिदन । ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यं न्हाय्कं (१०८३) पितबियाः मनोवैज्ञानिक उपन्यासय् छतँ तनाबिल । वय्‌कलं उपन्यासय् यौन समस्यायात ब्वयाः मनूया नुगःया खँया जक चित्रण मखसे मनया स्वंगू तगिमय्‌तक च्वंगु भावना वालाः ब्वयादिल । नेपालभाषाया उपन्यास विधाय् धूस्वां साय्मि लिपा न्हूगु आयाम तनेगु ज्या गिरिजाप्रसाद जोशीं यानादिल । धकिं (ने.सं.१०९०), छि स्याना हत्या (ने.सं.१०९६), सिलुस्वां (ने.सं.१०९८) आदि उपन्यासं नेपालभाषाया उपन्यासयात न्हूगु आयाम बिल । प्रचलित उपन्यासया धारणा, स्वरूप व संरचनाया विरोधय् छगू मेगु विद्रोहया जग तयेत स्वःम्ह उपन्यासकार गिरिजाप्रसाद जोशी खः । नेपालभाषाय् प्रगतिशील धाः व ग्रामीण जनतायात जुयाच्वंगु शोषण न्ह्यब्वयाः रामशेखर नकःमिं नसंफाःगु चा च्वयाः उपन्यास विधाय् छतँ तनादिल । थ्वयां लिपा केवलप्रसाद कायस्थया हिं प्याःगु सः (ने.सं.१०९०), मल्ल के. सुन्दरया नसना (१ने.सं.१०३) उपन्यासं प्रगतिशील उपन्यासया विधायात अझ चकंकाबिल । नेपालभाषाया उपन्यास विधाय् मतिना व समाज सुधारयात विषयवस्तु दय्काः कतांमरि (ने.सं.१०९८), ज्वाला (ने.सं.१०९८), यांमिखा (ने.सं.११०३) आदि उपन्यास च्वयाः आदर्श प्रेमया चित्रण यानाः मथुरा साय्मि दं झाल । थ्व परम्परायात रत्नबहादुर साय्मि, अरूण साय्मि, मदनगोपाल प्रधानपिंसं अझ न्ह्यज्याकादिल । अथेहे समसायिक जीवनया घाट प्रतिघाटया नापं आँचलिकतां जाःगु छगू दर्जनं मयाक उपन्यास च्वयाः उपन्यास ल्याः च्वन्ह्याकेगु ज्याय् नजरराम महर्जनं तिबः बियादिल । शशिकला मानन्धरं शैली उपन्यास च्वयाः नेपालभाषाया उपन्यासय् मय्‌जुपिनिगु उपस्थितिया नं आभास जुइकेबिल । शशीकला धुनेवं खनेदुम्ह मेम्ह मय्‌जु उपन्यासकार खः अर्पणा प्रधान । चिनियालाल वज्राचार्यया बुंबाली जगदीश चित्रकारया नचुयावंपिं मनूत उपन्यासं न्हून्हूगु विषय दुथ्याकेगु यातसा केदार सितुया स्वम्हम्ह मनू (ने.सं.१११२) उपन्यासं नेपालभाषाय् नं उत्तरआधुनिकवादया पलाः चिं महसुस जुइकेबिल । मथुराकृष्ण साय्मिं उपन्यास लेखनया लिपायागु चरणय् वनाः माकुगु विष, ब्लूडल लघु उपन्यास च्वयाः लघु उपन्यासया विकासय् जक मखु खालु, राप थेंज्याःगु यौनमूलक उपन्यास च्वयाः यौन नं थौंया उपन्यासया छगू विषय जुइफु धकाः क्यनाबिल । नेपालभाषाया न्हापांगु जासुसी उपन्यास यःम्ह सत्रु ज्वनाझाःम्ह राज साय्मिं थ्वयां लिपा ग्यानापुगु छेँ आदि बागू दर्जनं मयाक जासुस उपन्यासया नापं मेमेगु सामाजिक उपन्यास च्वयाः निरन्तरता बियादिल । जनयुद्धया बाखंनापं बौद्ध दर्शन व माक्र्सवादी दर्शन कःघानातःगु व लँपु थ्व पलाः, राजनीतिक विसंगति ब्वयातःगु द पोष्टर, प्रवासय् थःगु म्हसीका मालाच्वंपिनि डाइस्पोरिन समस्या उलातःगु सेप्टेम्बर १७, ऐतिहासिक रोमान्स शंखधर आदि उपन्यासं विषयगत विविधता नापं नेपालभाषाया उपन्यासया स्तर च्वन्ह्यानावःगुया अनुभूति मल्ल के. सुन्दरं याकेबिल । रीता प्रधानं नवाइम्ह छुँ थेंज्याःगु बाल उपन्यास च्वयाः उपन्यासय् नं किपा तयेगु परिपाटिया नी यानाबिल । लिपांगु इलय् अर्थात ने.सं. ११४० स अख्यानकार मथुराकृष्ण साय्मिया आह्वानय् झिंनिम्ह उपन्यासकार मय्‌जुपिं झिंनिगू हे उपन्यास ज्वनाः नेपालभाषाया उपन्यास ख्यलय् दुहांवयेगु ऐतिहासिक घटना नं जुल । थ्वय्‌कः मय्‌जु उपन्यासकारपिं मध्ये रीना तुलाधरं जिगु लः नांगु उपन्यास च्वयाः तेश्रोलिङ्गीतय्‌गु विषययात नं नेपालभाषाया उपन्यासय् न्हापां दुथ्याकेबिलसा मय्‌जु श्रीलक्ष्मी श्रेष्ठजुं कोरोनाया किचलय् च्वयाः नेपालभाषा उपन्यासय् नं अभिघाट उपन्यासया सुत्रपात यानादिल । अथेहे ख्वबि व लाय्‌लामा उपन्यासया च्वमि अर्चना शाक्यं नेपालभाषाया उपन्यास ख्यलय् स्वनिगलं पिने नं मय्‌जु उपन्यासकारपिनिगु उपस्थिति बोध जुइके बिल ।

आधुनिककलय् दकलय् अप्वः च्वमि व सफू पिदंगु काव्यिक विधा कविता खः । आधुनिककालय् वयाः नेपालभाषाय् न्हापांगु व्यक्तिगत कविताया सफू केदारमान व्यथितयागु प्रतीक्षा (ने.सं १०६६), ख्वबिं प्याःगु म्ये (ने.सं १०६७), चित्तधरया हृदय कथा (ने.सं १०६७), अन्तरध्वनी (ने.सं १०८९ ) पिदन । थुपिं कविता पद्य लसय् च्वयातःगु खः। गद्य लसय् न्हापां कविता च्वयेगु ज्या चित्तरञ्जन नेपाली (प्रतिक्रिया, ने.सं १०७८), तीर्थराज तुलाधर आदिपिंसं यानादीगु खःसा थ्वयात छगू प्रवाहया रुपय् न्ह्याकेगु ज्या आधुनिक कविपिंसं यानादिल । कविताया ख्यलय् आधुनिककालय् वयाः प्रवृत्तिगत रुपं सीदयेक निगू धारयापिं कविपिं खनेदत व खः — स्वच्छन्दबादी प्रवाह व आधुनिक कविता प्रवाह । थुकियात समयगत रुपं न्ह्यच्वःगु आधुनिककालया काव्य व लिच्वःगु आधुनिककालया काव्य कथं नं कायेगु याः ।

नेपालभाषा साहित्यय् आख्यान तत्व दुगु बाखंम्ये प्राचीनकालं निसें खनेदुसां खण्डकाव्यया प्रार्दुभाव पुनर्जागरणकालय् वयाः सिद्धिदास महाजुया सत्यसती (ने.सं १०३३) खण्डकाव्यनिसें जक जुल । तर सिद्धिदास महाजुं नं संस्कृत साहित्यय् प्रचलित खण्डकाव्यया शास्त्रीय मान्यतायात पूर्णरुपं पालन यानामदी । खण्डकाव्यया नायः द्यः, जुजु वा वीर धीरम्ह वा इतिहास प्रसिद्धम्ह जुइमाः धैगु गुगु नियम दुगु खः उकियात पालन मयासे छम्ह साधारण मिसायात मू पात्र यानाः नेपाःया सामाजिक सांस्कृतिक परिवेसय् समस्यापूर्तिया शैलीं सत्यसती खण्डकाव्यया रचना यानादीगु खः । सत्यसती खण्डकाव्ययां ल्यू वय्‌कलं संवाद नांगु मेगु संवादात्मक शैलीया खण्डकाव्य नं च्वयादीगु दु। सिद्धिदासया ल्यू खण्डकाव्य च्वयेगु रहर जेलकालिन कविपिंसं न्ह्याकल । रामायण, महाभारतया छुं कथा अंशयात कयाः रत्नध्वजया नारद मोह, फत्तेबहादुर सिंहया– वनवासया छगू खँ (ने.सं.१०६८), ख्युं अयोध्या, चित्तधर हृदयया– बभ्रुवाहन (ने.सं १०६९), पिदन । अथेहे बौद्ध जातक अवदानयात कयाः योगवीर सिंहया रानीमन्दिराया विलाप, चित्तधरया हे गौत्तमबुद्ध, धर्मरत्न यमिया विश्वन्तरया मचात दान (ने.सं. १०७२) आदि खण्डकाव्य पिदन । धर्मरत्न यमिया सँदेय्‌या लिसः (ने.सं. १०७१), ईश्वरानन्दया सन्देश (ने.सं.१०७८) खण्डकाव्यया प्रकाशनं खण्डकाव्यया ख्यलय् छगू ह्यूपाः हयाबिल । पूर्वीय मान्यतायात पालन मयासे झीगु रुढिगत समाज, क्वह्यंगु मान्यतायात उलाबीगु ज्या थ्वय्‌कःपिनिगु खण्डकाव्ययात जूगु दु । थ्वय्‌कःपिंसं खण्डकाव्यय् विवेक मखु प्रगतिशील बिचाः ब्वयेगु माध्यम कथं छ्यलेगु यानादिल । थथे आधुनिककालय् वयाः संस्कृत परम्परायात नालाः नेपालभाषां खण्डकाव्य च्वयेगु याःसां विषयगत नापं प्रस्तुतिगत रुपं न्हू पहः व मौलिकता बिइगु कुतः खनेदत । थ्वहे झ्वलय् सामाजिक विकृति विसंगतिप्रति व्यंग्यं जाःगु मदनमोहन मिश्रया गजिगुलुया म्हगसय् पशुपतिनाथ (ने.सं१०९५), सीताहरण (ने.सं १०८०), रामराज्य (ने.सं १०८३) बागमतिया ख्वःसः (ने.सं.१११२), थेंज्याःगु खण्डकाव्य पिदन । अथेहे सिद्धिचरण श्रेष्ठ स्वच्छन्दवादी प्रवृतियागु लुभुनी (ने.सं. ११११), तृष्णा (ने.सं. ११११), उत्तरा विलाप (ने.सं१११४) थेंज्याःगु खण्डकाव्य च्वयाः नेपालभाषाया खण्डकाव्यया ख्यलय् न्हूगु अनुभूति याकेबिल । संख्यात्मक रुपं जक मखु गुणात्मक रुपं नं नेपालभाषाया खण्डकाव्ययात तःजि जुइकेबिल । चित्तरञ्जनया मां लुमंकाः (ने.सं. १०७१), मेरी बाबा (ने.सं. ११२९), खण्डकाव्य नं थज्याःगु प्रवाह अन्तर्गत लाःगु खण्डकाव्य खः । नेपालभाषाया खण्डकाव्यया ख्यलय् महाकवि गिरिजाप्रसाद जोशीं हेल्चा (ने.सं १०८४), बुद्ध नुगः, मन्त्र (ने.सं ११०१) थेंज्याःगु जनपक्षीय खण्डकाव्य च्वयाः थ्व ख्यलय् खनेदयेकः झाल । वय्‌कःया बुद्धनुगः (ने.सं ११०३) खण्डकाव्य धर्मया ख्यलय् च्वंमिपिंत नं प्रगतिशील यायेगुया तातुनाः च्वयातःगु खण्डकाव्य खः । हेल्चा खण्डकाव्य श्रेष्ठ सिरपाः प्रतियोगिताया निंतिं बीधुंकूगु खयां नं सफूया रुपय् धाःसा पिदंगु मदुनि । ने.सं १०३१ य् जनकवि दुर्गालालया भिक्षुया मतिना खण्डकाव्य ज्वनाः थ्व ख्यलय् खनेदयेकः झाल । थनं लिपा राजभाइ जकःमिया खराचा व सिंह मचाखण्डकाव्य पिदन । नेपालभाषाय् छन्दोवद्ध कविता चीनीपिं अमोध ताम्रकार, भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, लाभरत्न तुलाधर, राजभाइ जकःमि थेंज्याःपिं स्रष्टापिं मदुगु मखुसां खण्डकाव्यया प्रकाशन म्हो हे जक जूगु दु । अथेहे नेपालभाषाय् पिदंगु खण्डकाव्ययात कयाः चर्चापरिचर्चा नं तसकं म्हो जक जूगु दु ।

इशाया झिगूगु शदिइ अरबभूमी पाखें विकास जूगु गजलं थौं शास्त्रीय संगीतय् अपूर्व थाय् काःगु दु । गजलया शाब्दिक अर्थ मतिनामि नाप खँल्हाबल्हा वा थः यज्जुयात प्रणय बोध यायेगु खः। तर कालान्तरय् वयाः थ्व विधा माया मतिनाय् जक प्यपुना मच्वंसे मेमेगु ख्यःयात नं कःघायेगु यात । थथे विषयया विविधतायात थ्व विधां कय्च्यायेगु याःसां गजलया नियम विधानयात धाःसा त्वःतेगु मयाः ।

महाकवि सिद्धिदास महाजुया समकालीन नेपालीभाषाया युवा कवि मोतिराम भट्टं थम्हं गजल चिनेगु जक मखु साहित्यिक मण्डली हे स्वनाः नेपाली भाषा साहित्यय् गजलया धाः न्ह्याकल । थुकिया लिच्वः खः संगीत चन्द्रोदय काव्य संग्रह । बनारसं ने.सं १०३३ स पिदंगु निगूगु संस्करण धयातःगु थ्व संगीत चन्द्रोदयय् नेपाली भाषाया गजल नापं नेपालभाषां च्वयातःगु रत्नलाल ‘रत्न’यागु निपु व कवि गजवयागु छपु गजल नं लाःगु दु । थ्वहे कथं थुगु ईया नेपालभाषाया भक्त कवि मानलाल मास्कें (ने.सं ९९७–१०३७ ) च्वयाथकूगु भजनामृत नांगु सफलिइ निपु नेपालभाषाया गजल व सरदार हरिभक्त माथेमा (ने.सं ९४३–१०१५)यागु श्रृंगार भक्तिं जाःगु छुं गजल लुयावःगु दु । अथे हे ने.सं १०४० य् सिद्धिदास महाजुं राग गजल कौवाली नांगु गजलया सफूचा च्वयादीगु दु । अथेहे नेपालभाषां गजल चिनाः नं थौं तक गनं नं चर्चाय् मवःनिम्ह गजलकार गोरखबहादुरं ने.सं १०४८ निसें १०८५ दुने च्वया थकूगु ९५पु गजल व म्येया संग्रह लुयावःगु दु ।

थथे नेपालभाषाय् गजल विधाया प्रादुर्भाव ने.सां १०३३ य् संगीत चन्द्रोदय काव्यं निसें जुइधुंकूगु खयानं थ्वया सैद्धान्तिक चर्चाया नापं गजल साहित्यया विकास आधुनिककालय् वयाः तिनि जुल । ने.सं ११०७ य् सक्व प्रकाशन पाखें पिदंगु शैलेन्द्र श्रेष्ठया गजलया कल कल (ने.सं ११०७) नेपालभाषाया न्हापांगु गजल संग्रह खः । थ्वयां लिपा ने.सं ११०८ य् मोहनकाजीया भचा भचा गजल संग्रह पिदन । अथेहे ने.सं १११४ य् महाकवि गिरिजा प्रसादया गजल सीके नांगु गजल सम्बन्धी सैद्धान्तिक ज्ञानया न्हापांगु सफू पिदन । थ्वयां ल्यू गजलया सफू ज्वनाः छम्हयां ल्यू मेम्ह गजलकारपिं नं विस्तारं खनेदयेकः वल । थ्वय्‌कःपिं खः– भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, एच. के कपाली, ईश्वरीमैंया श्रेष्ठ, दया खड्गी ‘वेचैन’, मदन श्रेष्ठ जुजं, राजेन्द्र पुता, दुर्गालाल श्रेष्ठ, अगिंमथः, सुधिर ख्वबि, सुरेश प्रधान, तुयु पुं, मजनु मर्हजन, सौरभ शाक्य, बद्री वेदना, धु्रव मधिकःमि, रेन राजन, ज्यापु जुजु, बुद्ध नेवाः, अनिश शाक्य, तवः मरु, नरेन्द्रप्रसाद जोशी आदि । अथेहे भूषणप्रसाद श्रेष्ठया थुलि यःकि गजल, छ गजल जि गजल म्येँचाः व जिं म्हंकेवं, छंं स्वःगु मिखाय् गजल सी.डी. नेपालभाषाया गजल ख्यलय् मेगु अध्याय खः । थथे गजल ख्यलय् दकलय् अप्वः गजल च्वःम्हः, सी.डी पिकाःम्ह व गजलया शास्त्रीय विधान कथं उच्चकोटिगु गजल च्वयाः विशिष्ट रुपं थःत म्हसीके ब्यूम्ह गजलकार भूषण प्रसाद श्रेष्ठ खः । अथेहे नेपालभाषाय् मतिनाइतर विषययात कयाः गजल च्वयेगु शुरु याःम्ह गजलकार खः एच. के.कपाली ।

थ्वय्‌कःपिं बाहेक नेपालभाषाया तत्कालीन थीथी पत्रपत्रिकाय् गजल च्वयाः गजलकार कथं म्हसीकःवःपिं मेपिं गजलकारपिं खः– चन्द्रलाल पिवाः, विमल ताम्राकार, रजनी मिला, राजेन्द्रप्रसाद श्रेष्ठ, रुमण जोशी, लिजः स्थापित, विष्णु, राजन् नापित, सामन्त, कृष्णराम स्यस्यः, यचु जोशी, रामेश्वर श्रेष्ठ, अगिव बनेपाली, निरज ‘आँशु’ आदि । तर थथे तःम्ह च्वमिपिं गजल लेखनय् खनेदुसां थ्वहे क्षेत्रय् प्रतिवद्ध जुया गजल साधना याःपिं गजलकारपिं धाःसा तसकं म्हो धायेमाः । थथे खया नं थौंया गजलकारपिं वैचारिक रुपं आपालं सचेत, सजग जूगु दु । थौंया गजलयात केवल मतिनाया विषयभूमिइ जक लिकुंकाः तयेगु मयासे थीथी ख्यलय् खनेदयाच्वंगु विसंगति विकृतिप्रति तिक्ष्ण व्यंग्य प्रहार याना सकारात्मक परिवर्तनया आवश्यकता बोध याकेगु निंतिं गजलयात अप्वः छ्यलेगु याःगु दु ।

नेपाली, हिन्दी भाषाय् ‘लघुकथा’ अङ्गे्रजी भाषाय् ष्लष् क्जयचत क्तयचथर क्जयचत क्जयचत क्तयचथ र ष्अचय षँअतष्यल यात नेपालभाषाय् चीबाखं धायेगु याःगु दु । चीबाखं आधुनिक साहित्यय् खनेदुगु छगू न्हूगु प्रयोग खः । चीबाखंया परिभाषा कथं ‘छगू इलय्‌या छगू जक घटना, म्हो पात्र, छगू बिचालं निर्दिष्ट जुयाः म्हो खँग्वलं स्याचुगु भाषं व्यक्त जूगु बाखं हे चीबाखँ खः ।’ मेगु खँग्वलं धायेगु खःसा ‘छुं छगू क्षण, लु, ई वा पलख दुनेया विशेष झाकायात स्यलाक्क अभिव्यक्त यायेगु हे चिबाखं खः ।’ चीबाखंया भौतिक रुप चीहाः जुइ । तर चीहाः बाखंयात जीवन्त याइगु सारतत्व उकी दुने थ्वइगु अर्थशक्ति जुइ । गुलि गुलि चीबाखंया अर्थशक्ति उर्जावान सिर्जनशील जुइ चीबाखं उलि हे प्रज्वलित जुइ ।

नेपालभाषाय् चीबाखंया छुं पूर्वाभाष प्राचीनकालय् तन्त्राख्यान व हितोपदेश थेंज्याःगु सफुलिइ दुथ्याःगु चिकिचिकिहाकःगु नीतिमूलक बाखनं ब्यूगु दुसा माध्यमिककालय् जगतसुन्दर मल्लया इसपं दयेकूगु बाखं (ने.सं१०३५) थेंज्याःगु सफुलिं नं चीबाखंया छुं आभास क्यंगु दु । तर थुपिं बाखंत थौंया विश्व साहित्यय् प्रचलित चिबाखंया प्रवृति सूत्रकथंया धाःसा अवश्य मखु ।

नेपालभाषाय् चीबाखंया प्रादूर्भाव ने.सं १०७०या दशकय् वयाः तिनि जुल । ने.सं. १०७३ य् पिदंगु धुस्वां साय्मिया मूस्वां नेपालभाषाया न्हापांगु चिबाखं सफू खः । तर थ्व सफुलिइ दुथ्याःगु फुक्क बाखंयात चीबाखंया संज्ञा बीमछिं । अथेहे व हे दँय् नेपाल ऋतुपौ पत्रिकाय् रामहरि जोशीया बलचा व महल चिबाखं पिदन । धुस्वांया मूस्वां पिदंगु दच्छि लिपा ने.सं. १०७४य् न्हुछेसुन्दर तुलाधरं खलिल जिब्रानका छुं लघुकथा नांगु सफू नेपालभाषाय् सम्पादन व अनुवाद यानाः पिकयादिल । अथेहे ने.सं १०८२इ प्रेमबहादुर कंसाकारं गय् थें मस्यु नांगु मौलिक लघुकथा सङ्ग्रह प्रकाशित यानादिल । थ्व सामाजिक समस्या, राजनीतिक विसङ्गति, विद्रोहया भाव पिब्वयातःगु चीबाखं संग्रह खः । तर थ्व संग्रहं नं चीबाखंया मर्मयात उलि त्याजिक्क कःघायेमफु । नेपालभाषा चीबाखंया ख्यलय् प्रेमबहादुर लिपा खनेदयेकः वःम्ह छम्ह आशा यायेबहःम्ह च्वमि माधवलाल कर्माचार्य खः । वय्‌कःया तत्कालीन धर्मोदय पत्रिकाय् पिदंगु उलिंचिया बाखं थुलिंचायात आधुनिक चीबाखंया नमुनाकथं कायेछिं, तर माधवलाल कमाचार्यं थ्व विधाय् ताः ईतक प्रतिवद्धता क्यनामदिल, निरन्तरता बियामदिल ।

प्रेमबहादुर कंसाकार धुंकाः नेपालभाषाया चीबाखंया ख्यलय् स्वम्ह युवा स्रष्टापिं– दुर्लभलाल सिंह, भूषण प्रसाद श्रेष्ठ, श्याम आशा खनेदयेकः वल । वास्तवय् थ्व समयावधि चीबाखंया निंतिं स्वर्णिम समयावधि धाःसां ज्यू। थ्व इलय् वयाः दुर्लभलाल सिंहया ने.सं १०५४ निसें १११८ तकया दुन — किकिंपा, झुलय् दुनेच्वंम्ह मनू, दथु मिखा, वयात छेँनं पितिन, कोठादुने च्वंम्ह मनू यानाः न्यागू लघुकथा संग्रह प्रकाशित जुलसा भूषणप्रसाद श्रेष्ठया नं ने.सं १०९८ निसें ११०९ दुने न्यागू लघुकथा संग्रह पिदन । अथे हे श्याम आशाया ने.सं १०७५ य् निगू लघुकथा सङ्ग्रह पिहांवल । समकालीन तथ्य व सत्ययात आत्मसाथ यानाः व्यंग्यात्मकता, विम्वात्मकता, प्रतिकात्मकता, सूत्रात्मकता थेंज्याःगु चीबाखंया तत्वगत मर्मयात आत्मसाथ यानाः च्वयातःगु थ्वय्‌कःपिनिगु चीबाखनं नेपालभाषाया चीबाखं विधायात सङ्ख्यात्मक रूपं जक मखु गुणात्मक रूपं नं च्वन्ह्याकेगु यात । थनं निसें नेपालभाषामा चीबाखनं गति कायेगु यात । तत्कालिन कलेज कलेज पतिकं पिदनीगु दँपतिइ व मेमेगु थीथी पत्रपत्रिकाय् नं चिबाखं पिदनेगु क्रम न्ह्यात । ने.सं. १०९७–९८ य् आलमत, न्हूजः, प्रतिभा आदि पत्रिकां चीबाखंयात हःपाः बियाः थाय् बिल । थ्व हे झ्वलय् विमल ताम्राकार, रमेशकाजी स्थापित, नारद बज्राचार्य, अमोघ ताम्राकार, साःमि येँ, केदार सितु, विश्वमोहन जोशी, पञ्चरत्न शाक्य, अगिव बनेपाली, गोबिन्दमान श्रेष्ठ, सौरभ शाक्य, नःलि बज्राचार्य, अमलदेवी शाक्य, रेणु श्रेष्ठ, एच. के. कपाली, कृष्णभक्त बोडे, सुनिल शाक्य, शराम नेवाः, ईश्वरी मैयाँ श्रेष्ठ आदि चीबाखंमित खनेदत । थ्व इलय् पिदंपिं चीबाखं च्वमिपिं मध्ये विमल ताम्राकारं जक थ्व विधाप्रति सर्मपित जुयाः फिसः (ने.सं १११२), लिच्वः लकसं ब्वलंगु (ने.सं १११३), प्यपुंगु ल्हाः (ने.सं १११९) अभिमन्यूया विलाप (ने.सं ११२१), तिकि (ने.सं ११२४), न्हूगु निभाः न्हूगु नेपा (ने.सं ११२८), मिब्वालाय् लूगु बां (ने.सं ११३०) आदि चीबाखं पुचः पिकयादीगु जक मखु मेपिं च्वमिपिंत चीबाखं च्वयेगुली हःपाः नं बियादिल ।

अथेहे चिबाखंयात थपू यायेगु निंति थीथी संघसंस्थां थीथी ज्याझ्वः न्ह्याकेगु, सिरपाः नीस्वनेगु आदि ज्या नं जुल । गथेकि सः छगू फरक अभिब्यक्तिया नांगु संस्थां लय्पतिकं चिबाखं वाचन ज्याझ्वः न्ह्याकेगु यानाः चीबाखंया विकासय् तःजिगु तिबः बीगु याःगु दुसा, याताजः संस्थां श्याम विश्व सिरपाः नीस्वनाः दँय् छगू उत्कृष्ट चिबाखं सफूया च्वमियात २५,००० तका दांया सिरपाः बीगु याःगु दु । लिच्वःकथं चिबाखं च्वमिपिनिगु ल्याः न्हिथं अप्वया वन । अथेहे नःलि साहित्य दबुलिं इलय् ब्यलय् चिबाखं गोष्ठी यानाः बाखंच्वमिपिंत चिबाखं च्वयेगुली प्ररित जुइके बिल । थ्वहे कथं थौं वयाः मेमेगु विधाय् प्रतिष्ठापितपिं च्वमिपिंसं नं चीबाखं च्वज्याय् च्वसा न्ह्याकेगु यानाहःगु दुसा मिसा चीबाखं च्वमिपिनिगु संख्या नं अपेक्षाकृत अप्वया वःगु दु । थथे च्वय् उल्लेख जूपिं च्वमिपिं व वय्‌कःपिनिगु चीबाखंया सफू बाहेक थौं चीबाखंया ख्यलय् खनेदुपिं मेपिं च्वमिपिं व वय्‌कःपिनिगु छुं सफू खः – अमोघ ताम्राकारया इलं म्हःगु बाखं (ने.सं १११६ ), सुधिर ख्वविया न्हूगु वसन्त (ने.सं १११७), शाक्य सुगतया तःपुखूया पलेस्वां (ने.सं १११७) व.आ.कनकद्वीपया अजिया उजं (ने.सं १११९ ), शान्तराज शाक्यया उखेथुखे मलाःगु बाखंचात (ने.सं ११२०), सुनिल बज्राचार्यया निसः व न्यापाः ख्वाःपाः (ने.सं ११२३), अगिव बनेपालीया शुभयात्रा (ने.सं ११२३), लिपांगु इनाप (ने.सं ११२५ ), दया खड्गी वेच्ौनया आशिका (ने.सं ११२७), राजन वज्राचार्यया तिमिलाया जः (ने.सं ११२७), तुयु पुंया मि ग्वारा (ने.सं ११२८), कृष्णभक्त बोडेया कःघाय् मफुगु ई (ने.सं ११२९ ), काशीराम विरसया आस्थाया किपा (ने.सं ११२९ ), सौरभ शाक्यया क्वःदःगु झ्वाता (ने.सं ११३०), रामेश्वर जलनया सुलाच्वंगु जः (ने.सं ११३०), गोविन्दवहादुर श्रेष्ठया आस्थाया सिपाईत (ने.सं. ११३०), निजिरोस श्रेष्ठयाकरंक्यंगु लँपु (ने.सं.११३९), रेणु श्रेष्ठया ख्वापाःत (ने.सं११४०), सुरेन्दलाल भुजुया हाकु सुपाँय् सिथय्‌या जः (ने.सं ११४०), श्याम आशाया जलय् जि जः (ने.सं ११४०), दिव्य ताम्राकारया लिधंसा (ने.सं ११४१), विमलप्रभा वज्राचार्यया इलंब्यूगु बाखं (ने.सं.११४१), ईश्वरी मैंयाया ईया जलय् (ने.सं ११४०), सुनिल शाक्यया ई (ने.सं ११४०), नरेश अमात्यया आखे (ने.सं ११४०), श्रीलक्ष्मी श्रेष्ठया जीवनया लँपुइ (ने.सं.११४१), ज्ञानिराजा महर्जनया मतिनाया सवाः (ने.सं११३९) आदि खः ।

थथे थौं नेपालभाषाय् पिदंगु थुपिं चीबाखंया मूलभूत प्रवृत्ति यर्थाथबाखं जूगु दुसा देशय् पिदंगु राजनीतिक विकृति, देय्‌या आर्थिक दुरावस्था, युवातय्‌गु विदेश पलायन, बेरोजगारी समस्या, सांस्कृतिक अतिव्रमण, भाषिक दमन, बहुलवादी चेतना, नारीवादी चेतना, अस्तित्ववादी चेतना, डाइस्पोरियन चेतना, प्रविधि संस्कृतिया प्रयोग, प्रेम यौनकुण्ठा, कोरोना प्रकोपया हृदयस्पर्शी चित्रण आदि विषयगत व वैचारिक प्रस्तुति जूगु दु । अथेहे चीबाखंया सैद्धान्तिक व संरचनागत दृष्टिं नं न्हापा न्हापाया चीबाखंया तुलनाय् व्यङ्ग्यया तीव्रता, भाव व भाषाया सन्तुलन, विम्व प्रतिकया पाय्‌छि कथंया छ्यला आदिइ च्वमिपिं अझ अप्वः सजग र सक्रिय जूगु दु । थुकथं न्हून्हूपिं स्रष्टापिनिगु प्रवेश, पुलांपिं स्रष्टापिं थःपिनिगु लेखन परिष्कृत यायेगुली प्रयासरत जूगु तथा पाठकपिंसं नं चीबाखंयात तसकं ययेका हःगु आदिया कारणं नेपालभाषा साहित्यय् चीबाखं भविष्य उज्ज्वल खनेदु ।

नेपालभाषा साहित्यय् निबन्ध विधाया शुरुवाट आधुनिककालय् वयाः जक जुल । ने.सं. १०६५ इ तत्कालीन नेपाल नांगु हस्तलिखित पत्रिकाय् पिदंगु रत्नध्वज जोशीया च्वय्‌गु छाय् ? नांगु तर्कपूर्ण विचारोत्तेजक रचनायात हे नेपालभाषाया न्हापांगु निबन्ध कथं कयातःगु दु । ने.सं १०६७ इ धर्मोदय पत्रिका पिदन । थ्व पत्रिकां रत्नध्वज जोशीयात जक मखु मोतिलक्ष्मी उपासिका, चित्तधर हृदय, ठाकुरलाल मानन्धर, प्रेमबहादुर कसाः, फणीन्द्ररत्न बज्राचार्य, तेजेश्वर बाबु ग्वंगः, माधवलाल कर्माचार्य, सुवर्ण शाक्य, कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान, ठाकुरमान शाक्य थेंज्याःपिं स्रष्टापिंत नं थाय् बियाः नेपालभाषाया निबन्ध साहित्यया विकासय् तिबः बिल । रत्नध्वज जोशीं नेपालभाषाय् न्हापां निबन्ध च्वयेगु याःगु जक मखुसे वस्तुपरक निबन्धया विकासय् नं अग्रणी भूमिका निर्वाह यानादिल । थ्वय्‌कःया निबन्ध छपुचः, निबन्ध निपुचः आदि थुकिया दसु खः । अथेहे ठाकुरलाल मानन्धरं सांस्कृतिक विषययात कय्च्यानाः नं वस्तुगत अध्ययन पाखे अविलम्बित जुयाः नेपालभाषाय् अनुसन्धानमूलक निबन्धया परिपाटी न्ह्याकलसा मोतिलक्ष्मीं मोतिमाः व संघ थेंज्याःगु निबन्ध÷प्रबन्धया सफू पिकयाः धार्मिक व मुक्त गद्यया दथुइ छगू सेतुथें जुयाबिल। छु च्वय्‌निबन्ध ज्वनाः नेपालभाषाया निबन्ध ख्यलय् न्हापां दुहां झाःम्ह चित्तधर ‘हृदय’जुं लिपा नेपाल संस्कृतिया गरिमा महिमा ब्वइम्ह निबन्धकार कथं थःत तक्यंका दिल । अथेहे नेपालभाषाया निबन्ध÷प्रबन्ध ख्यलय् पुलां पुस्ताया च्वमिपिंकथं सुपरिचितपिं– सत्यमोहन जोशी, भूवनलाल प्रधान, स्वयम्भूलाल श्रेष्ठ, ठाकुरमान शाक्य, कुलधर्मरत्न, सूर्यबहादुर पिवाः, हेमलाल जोशी, माधवलाल कर्माचार्य, कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान, पूर्णकाजि ताम्राकार, हेमराज शाक्य, सूर्यबहादुर पिवाः आदिपिं धर्मोदय पत्रिकां पितहःपिं च्वमिपिं खः । थथे बस्तुगत व बौद्धिक निबन्धया बोलबाला जुयाच्वंगु इलय् प्रेमबहादुर कसाःजुं दकलय् न्हापां थ्वहे धर्मोदय पत्रिकाय् गंगुस्वां, ह्याउँमचा थेंज्याःगु विशुद्ध आत्मपरक निबन्ध च्वयाः नेपालभाषाया निबन्ध ख्यःयात छपु न्हूगु लँपु छुनाबिल । न्हूपुखू थेंज्याःगु निबन्ध संग्रह पिकयाः थुकियात छगू प्रवाहया रुपय् न्ह्याकादिल । वय्‌कःया लँपु नालाः च्वसा न्ह्याकादीपिं पद्मरत्न तुलाधर, पूर्णबहादुर वैद्य, मंगलप्रसद स्यस्यः, रमेशकाजि स्थापितपिंसं थ्व प्रवाहयात अझ परिमार्जित जुइकेबिल । २००७ सालया क्रान्तिलिपा वःगु राजनैतिक स्वतन्त्रता, शैक्षिक जागरण, आत्मपरक निबन्धया सूत्रपात याःगु जक मखसे वस्तुगत निबन्धया चाकःयात झन् न्हापा स्वयाः व्यापक जुइकेबिल । फलत भाषा, साहित्य, धर्म, संस्कृति, कला, इतिहास, दर्शन, समाजशास्त्र, नृतत्वशास्त्र व ज्ञान प्रविधि आदिया थीथी विषयय् न्हापा स्वयाः अझ व्यापकं चिन्तन मनन्या प्रक्रिया शुरु जुल । थथे वस्तुपरक निबन्धया झ्वलय् दकलय् अप्वः नेवाः संस्कृति, संस्कार, नेवाः जाति, इतिहास व बौद्धधर्मसम्बन्धी हे पिदन । प्रजातन्त्र लिपाया युग सुधारया युग खः चेतना व जागरणया युग खः । थ्वहे कथं थुगु ईया च्वमिपिंसं तत्कालीन सामाजिक, आर्थिक, राजनैतिक ख्यलय् खनेदुगु अनेक असामंजस्य, असंगीतयात गुलिसिनं हास्य व्यंग्यया रुपय् व गुलिसिनं रचनाया अन्तरंग अंग थें यानाः नं पिब्वयेगु यात । पद्मरत्नया बाथरुम व मेमेगु निबन्ध, बालगोपालया हलिमलि, विजयश्वर वैद्यया ध्याचःगु लँय्, पूर्ण ताम्राकारया हिसु दंगु सः, ध्रुवनारायण कायष्ठया छ्वास अजिमा, हृदयप्रसाद मिश्रया क्वाय्भु सौरभ शाक्यया मार्कानित, केशरत्नया ल्वापा आदि । अथेहे समसामयिक घटनासम्बन्धी विचारप्रधान निबन्ध, सुयागुं जीवनी विशेषयात कयाः च्वयातःगु जीवनपरक निबन्ध, यात्रा वा घटना संस्मरण निबन्ध नं न्हापा स्वयाः आपाः खनेदत । थुकथं प्रजातन्त्र लिपा भाव संवेदनामूलक निबन्ध स्वयाः बौद्धिक घनत्वमूलक निबन्धया अप्वः विकास जुल । अथेहे प्रयोगत रुपं आत्मकथा, मेपिनिगु जीवनी, नियात्रा विषयया निबन्धत नं खनेदत । मल्ल के सुन्दरया लुमन्तिया किचलय्, राजेन मानन्धरया न्यामिसाया देशय्, पुष्पराजया जीवन खसुइ आदि थुकिया छुं दसु खः । स्कुल कलेजय् नेपालभाषा ब्वंकेगु जुइवं व्यक्तिगत व सामुहिक प्रजातन्त्रलिपा ने.सं. १०७४ य् स्कूलय्, ने.सं. १०८० निसें कलेजय् नं नेपालभाषा छगू ऐच्छिक विषयकथं अध्यापन याकेगु जुल । थुकिया निंतिं पाठ्यक्रमय् पाठय् सफू दुथ्याकेमाःगु कारणं थीथी संस्था वा व्यक्तिगत रुपं निबन्धया सफू नं पिकायेगु ज्या जुल । थथे दकलय् न्हापां थीथी निबन्धकारपिनिगु निबन्ध मुनाः ने.सं. १०७६ य् पिदंगु न्ह्यखा –रेवतीरमानन्द वैद्यजुया सम्पादनय् पिदंगु खःसा मेगु निबन्धरत्न ने.सं. १०७८य् पिदंगु खः । अथे हे प्रेमबहादुर कसाःया सम्पादनय् खाखें पुचः नगु, कमलप्रकाश मल्लया सम्पादनय् मूसः निबन्ध , इन्द्र मालीया सम्पादनय् नेपालभाषा निबन्ध संग्रह आदि पिदन । तर बाखं कविताया सफूया तुलनाय् वास्तविक निबन्धया सफू तसकं हे म्हो जक पिदंगु दु ।

येँया केलत्वालय् अबु नन्दलाल श्रेष्ठ व मां चन्द्रकुमारी श्रेष्ठया कोखं ने.सं. १०२२ स जगतलाल श्रेष्ठया जन्म जूगु खः । थ्वय्‌कः नेपालभाषाया प्यंगः थां मध्ये छगः थां जुयादीम्ह जगतसुन्दर मल्लया छम्ह सच्चाम्ह शिष्य खः । थः गुरु जगतसुन्दर मल्लया आदर्शयात अनुशरण यासे मस्तय्‌त नेपालभाषां आखः स्यनेगु ज्याय् न्ह्यच्यूपिं जगतसुन्दर मल्लया शिष्यपिं मध्ये थ्वयकः नं छम्ह खः ।

थ्वय्‌कलं सर्वसाधारणया मचातय्‌त आखः ब्वंकीगु ब्वनेकुथि मदुगु राणाशासन कालय् थःगु छेँय् हे ब्वनेकुथि चायेकाः शिक्षाया जागरण हयादिल । थुलि जक मखु अंग्रेजी शिक्षाया प्रचलन मदुगु इलय् नेपालभाषाया नापं अंग्रेजी भाषा ब्वंकाः नेपालभाषाया नापं अंग्रेजी भाषाया प्रचार प्रसार यानादिल । नापं मचातय्‌त ब्वनेगु नितिं मचासाहित्यया अभाव महशुस यानाः थम्हं हे मचासफू च्वयाः पिकयादिल ।

थ्वहे कथं वय्‌कलं ने.सं. १०६९ इ जगत–वर्णमाला (ने.सं. १०७०), मचा बाखं (ने.सं.१०७१) व पुलां बाखं पिथनादिल । अथेहे अंग्रेजी भाषा स्यनेत English Grammar in Nepal Bhasa सफू नं पिथनादिल । थथे नेपालभाषाय् मचा साहित्य निर्माण याःपिं अग्रज स्रष्टापिं मध्ये थ्वय्‌कः नं छम्ह खः । थ्वय्‌कःया थज्याःगु ज्यायात कदर यानाः ने.सं. १०८३ स च्वसापासां थ्वय्‌कःयात भाषाजवाः उपाधिं छायेप्यूगु खः ।

भिक्षुपिनिगु निर्वासन: वि.सं. १९९७ सालया राजनैतिक पर्वय् केवल राजनैतिक गतिविधि संलग्न जूपिंत जक मखु थःगु भाषं सफू पिथंगु, लेख रचना च्वःगु द्वपनय् नं उगु ईया च्वमिपिंत जेल यातना बिलसा मेखेर तत्कालीन किंदोल विहारय् वर्षावास च्वनाच्वंपिं थेरवादी भिक्षुपिंत नेपालभाषां धर्मदेशना ब्यूगु, जनतायात उत्तेजित याःगु आरोप बियाः ने.सं १०६४ सालय् न्हय्‌म्ह भिक्षुपिंत देशं पितिनेगु यात । थथे पितिनाछ्वःपिं भिक्षपिंखः —धम्मालोक, शाक्यानन्द, अमृतानन्द, सुबोधानन्द, अनिरुद्र्र, सुमंगल, प्रज्ञारश्मी । अनागारिकापिंत जक धर्मदेशना यायेदैमखु धैगु ख्याच्वः बियाः थन हे तल । थथे पितिनाछ्वःपिं भिक्षुपिं मध्ये अप्वः थें भारतय् वनाः च्वनेगु यात । थुपिं भिक्षुपिनिगु गाँस बास आदिया बन्दोबस्त यायेगु निंतिं महास्थवीर चन्द्रमणिया अध्यक्षताय् भारतया सारनाथय् धर्मोदय सभा (ने.सं. १०६५)या स्थापना जुल । लिपा थ्वहे संस्था मार्फत थ्वय्‌कः भिक्षुपिसं धर्मोदय (ने.सं १०६७) पत्रिका पिकायेगु यात । थ्व पत्रिकां तत्कालिन जनताय् भाषिक चेतना थनाः नेपालभाषाया आधुनिक साहित्य निमार्णय् तःधंगु तिबः बिल । थ्व पत्रिकाया मू आजु बद्धधर्मया नापं नेपालभाषाया प्रचारप्रसार यायेगु खः । धर्मोदय पत्रिका पिदने न्ह्यः भारतय् पिदनीगु तत्कालिन धर्मदूत पत्रिकाय् नेपालभाषायात नं थाय्बीकेगु निंतिं थनया युवात (चित्तधर ‘हृदय’, मोतिलक्ष्मी उपासिका आदि) नापं भिक्षुपिंसं नं आपालं कुतः याःगु खः । फुक्कसिगु थज्याःगु कुतलं ने.सं १०६१ निसें धर्मदूत पत्रिकाय् नं नेपालभाषायात थाय् दत । तर १९९७ सालया राजनैतिक पर्वय् चित्तधर ‘हृदय’, योगवीर सिंह, धर्मरत्न ‘यमि’ थेंज्याःपिं च्वमिपिं जेलय् लाःबलय् थ्व धर्मदूत पत्रिकाया नितिं लेखपूर्ति यायेगु ज्या थ्वहे निर्वासित भिक्षुपिंसं यात । थथे भिक्षुपिं निर्वासित जुइन्ह्यः नं वय्‌कःपिं नेपालय् धर्मदेशना यानाः जक सुम्क मच्वंगु जुयाच्वन । पिने भारतय् वनाः बुद्धधर्म सम्बन्धी गुलिं अनुवादया रुपय्सा गुलिं मौलिक रचना कथं निगू प्यंगू सफू छापे याकाः सरकारं वाःमचायेक नेपाः हइगु जुयाच्वन । बौद्धतय् दथुइ अति लोकंह्वाःगु ज्ञानमाला भजन सफू नं थथे भिक्षु धम्मालोकं भारतय् छापे याकाहःगु सफू खः । थ्वहे कथं थुपिं निर्वासित भिक्षुपिंसं नं भारतय् च्वनाः धर्मदूत पत्रिकायात माःगु बुद्धधर्म सम्बन्धी लेख रचना बियाः ने.सं १०६८ तक थ्व पत्रिकायात न्ह्याकांतुं तल । थथे धर्मदूत पत्रिकाय् पिदनीगु लेखत मूलतया गद्य विधायागु जूगु दु । थथे भिक्षुपिंसं धर्मदूत पत्रिकाय् च्वःगु थुगु ईया गद्य लेख, रचनात बौद्धसाहित्यया दृष्टिकोणं जक मखु नेपालभाषाया गद्य साहित्यया विकासय् नं तःजिगु योगदान सिद्ध जूगु दु । थुगु इलय् बौद्ध भिक्षुपिनिगु पिदंगु छुं सफू खः — अमृतानन्दया— गृह ज्ञान दर्शन (ने.सं १०६२), आर्य सत्य (ने.सं. १०६३), धर्म व विनय (ने.सं १०६९), अमृतानन्द व धम्मालोकया सम्पादनय् ज्ञानमाला भजन (ने.सं १०६२), कर्मशील —विशुद्ध ज्ञान दर्शन (ने.सं १०६२), बुद्धोपदेश (ने.सं १०६१), धातुभेदानुपस्सना (ने.सं १०६१) आदि ।

नेपाल पत्रिकाया प्रकाशनः थुगु समयावधी छखेर देशं पिने च्वनाः भिक्षुपिंसं नेपालभाषाया प्रचारप्रसार यायेगु, सफू व पत्रिका पिकायेगु ज्या यानाच्वनसा मेखेर, नेपाः दुने नं जेलय् मलाःपिं यलया छथ्व मातृभाषा अनुरागी युवातय्‌सं ल्हातं च्वयाः नेपाल (ने.सं १०६४) नांगु पत्रिका भूमिगत रुपं पिकायेगु ज्या यानाच्वन । दच्छितक धैथें पिदंगु थ्व हस्तलित पत्रिकाया सम्पादक रत्नध्वज जोशी खःसा थुकी संलग्नपिं मेपिं च्वमिपिं भैरवगोपाल वैद्य, सत्यमोहन जोशी आदिपिं खः । थ्वहे पत्रिकाय् रत्नध्वज जोशीया च्वयेगु छाय् निबन्ध पिदंगु खः, गुगु निबन्धयात नेपालभाषाया न्हापांगु निबन्ध कथं कयातःगु दु । दच्छि जक हे पिदंगु खयां नं थ्व पत्रिकां तत्कालीन युवातय् दथुइ नेपालभाषाया साहित्य न्ह्यब्वयेगु निंतिं तःधंगु योगदान याःगु खः ।