येँया केलत्वालय् अबु नन्दलाल श्रेष्ठ व मां चन्द्रकुमारी श्रेष्ठया कोखं ने.सं. १०२२ स जगतलाल श्रेष्ठया जन्म जूगु खः । थ्वय्‌कः नेपालभाषाया प्यंगः थां मध्ये छगः थां जुयादीम्ह जगतसुन्दर मल्लया छम्ह सच्चाम्ह शिष्य खः । थः गुरु जगतसुन्दर मल्लया आदर्शयात अनुशरण यासे मस्तय्‌त नेपालभाषां आखः स्यनेगु ज्याय् न्ह्यच्यूपिं जगतसुन्दर मल्लया शिष्यपिं मध्ये थ्वयकः नं छम्ह खः ।

थ्वय्‌कलं सर्वसाधारणया मचातय्‌त आखः ब्वंकीगु ब्वनेकुथि मदुगु राणाशासन कालय् थःगु छेँय् हे ब्वनेकुथि चायेकाः शिक्षाया जागरण हयादिल । थुलि जक मखु अंग्रेजी शिक्षाया प्रचलन मदुगु इलय् नेपालभाषाया नापं अंग्रेजी भाषा ब्वंकाः नेपालभाषाया नापं अंग्रेजी भाषाया प्रचार प्रसार यानादिल । नापं मचातय्‌त ब्वनेगु नितिं मचासाहित्यया अभाव महशुस यानाः थम्हं हे मचासफू च्वयाः पिकयादिल ।

थ्वहे कथं वय्‌कलं ने.सं. १०६९ इ जगत–वर्णमाला (ने.सं. १०७०), मचा बाखं (ने.सं.१०७१) व पुलां बाखं पिथनादिल । अथेहे अंग्रेजी भाषा स्यनेत English Grammar in Nepal Bhasa सफू नं पिथनादिल । थथे नेपालभाषाय् मचा साहित्य निर्माण याःपिं अग्रज स्रष्टापिं मध्ये थ्वय्‌कः नं छम्ह खः । थ्वय्‌कःया थज्याःगु ज्यायात कदर यानाः ने.सं. १०८३ स च्वसापासां थ्वय्‌कःयात भाषाजवाः उपाधिं छायेप्यूगु खः ।

भिक्षुपिनिगु निर्वासन: वि.सं. १९९७ सालया राजनैतिक पर्वय् केवल राजनैतिक गतिविधि संलग्न जूपिंत जक मखु थःगु भाषं सफू पिथंगु, लेख रचना च्वःगु द्वपनय् नं उगु ईया च्वमिपिंत जेल यातना बिलसा मेखेर तत्कालीन किंदोल विहारय् वर्षावास च्वनाच्वंपिं थेरवादी भिक्षुपिंत नेपालभाषां धर्मदेशना ब्यूगु, जनतायात उत्तेजित याःगु आरोप बियाः ने.सं १०६४ सालय् न्हय्‌म्ह भिक्षुपिंत देशं पितिनेगु यात । थथे पितिनाछ्वःपिं भिक्षपिंखः —धम्मालोक, शाक्यानन्द, अमृतानन्द, सुबोधानन्द, अनिरुद्र्र, सुमंगल, प्रज्ञारश्मी । अनागारिकापिंत जक धर्मदेशना यायेदैमखु धैगु ख्याच्वः बियाः थन हे तल । थथे पितिनाछ्वःपिं भिक्षुपिं मध्ये अप्वः थें भारतय् वनाः च्वनेगु यात । थुपिं भिक्षुपिनिगु गाँस बास आदिया बन्दोबस्त यायेगु निंतिं महास्थवीर चन्द्रमणिया अध्यक्षताय् भारतया सारनाथय् धर्मोदय सभा (ने.सं. १०६५)या स्थापना जुल । लिपा थ्वहे संस्था मार्फत थ्वय्‌कः भिक्षुपिसं धर्मोदय (ने.सं १०६७) पत्रिका पिकायेगु यात । थ्व पत्रिकां तत्कालिन जनताय् भाषिक चेतना थनाः नेपालभाषाया आधुनिक साहित्य निमार्णय् तःधंगु तिबः बिल । थ्व पत्रिकाया मू आजु बद्धधर्मया नापं नेपालभाषाया प्रचारप्रसार यायेगु खः । धर्मोदय पत्रिका पिदने न्ह्यः भारतय् पिदनीगु तत्कालिन धर्मदूत पत्रिकाय् नेपालभाषायात नं थाय्बीकेगु निंतिं थनया युवात (चित्तधर ‘हृदय’, मोतिलक्ष्मी उपासिका आदि) नापं भिक्षुपिंसं नं आपालं कुतः याःगु खः । फुक्कसिगु थज्याःगु कुतलं ने.सं १०६१ निसें धर्मदूत पत्रिकाय् नं नेपालभाषायात थाय् दत । तर १९९७ सालया राजनैतिक पर्वय् चित्तधर ‘हृदय’, योगवीर सिंह, धर्मरत्न ‘यमि’ थेंज्याःपिं च्वमिपिं जेलय् लाःबलय् थ्व धर्मदूत पत्रिकाया नितिं लेखपूर्ति यायेगु ज्या थ्वहे निर्वासित भिक्षुपिंसं यात । थथे भिक्षुपिं निर्वासित जुइन्ह्यः नं वय्‌कःपिं नेपालय् धर्मदेशना यानाः जक सुम्क मच्वंगु जुयाच्वन । पिने भारतय् वनाः बुद्धधर्म सम्बन्धी गुलिं अनुवादया रुपय्सा गुलिं मौलिक रचना कथं निगू प्यंगू सफू छापे याकाः सरकारं वाःमचायेक नेपाः हइगु जुयाच्वन । बौद्धतय् दथुइ अति लोकंह्वाःगु ज्ञानमाला भजन सफू नं थथे भिक्षु धम्मालोकं भारतय् छापे याकाहःगु सफू खः । थ्वहे कथं थुपिं निर्वासित भिक्षुपिंसं नं भारतय् च्वनाः धर्मदूत पत्रिकायात माःगु बुद्धधर्म सम्बन्धी लेख रचना बियाः ने.सं १०६८ तक थ्व पत्रिकायात न्ह्याकांतुं तल । थथे धर्मदूत पत्रिकाय् पिदनीगु लेखत मूलतया गद्य विधायागु जूगु दु । थथे भिक्षुपिंसं धर्मदूत पत्रिकाय् च्वःगु थुगु ईया गद्य लेख, रचनात बौद्धसाहित्यया दृष्टिकोणं जक मखु नेपालभाषाया गद्य साहित्यया विकासय् नं तःजिगु योगदान सिद्ध जूगु दु । थुगु इलय् बौद्ध भिक्षुपिनिगु पिदंगु छुं सफू खः — अमृतानन्दया— गृह ज्ञान दर्शन (ने.सं १०६२), आर्य सत्य (ने.सं. १०६३), धर्म व विनय (ने.सं १०६९), अमृतानन्द व धम्मालोकया सम्पादनय् ज्ञानमाला भजन (ने.सं १०६२), कर्मशील —विशुद्ध ज्ञान दर्शन (ने.सं १०६२), बुद्धोपदेश (ने.सं १०६१), धातुभेदानुपस्सना (ने.सं १०६१) आदि ।

नेपाल पत्रिकाया प्रकाशनः थुगु समयावधी छखेर देशं पिने च्वनाः भिक्षुपिंसं नेपालभाषाया प्रचारप्रसार यायेगु, सफू व पत्रिका पिकायेगु ज्या यानाच्वनसा मेखेर, नेपाः दुने नं जेलय् मलाःपिं यलया छथ्व मातृभाषा अनुरागी युवातय्‌सं ल्हातं च्वयाः नेपाल (ने.सं १०६४) नांगु पत्रिका भूमिगत रुपं पिकायेगु ज्या यानाच्वन । दच्छितक धैथें पिदंगु थ्व हस्तलित पत्रिकाया सम्पादक रत्नध्वज जोशी खःसा थुकी संलग्नपिं मेपिं च्वमिपिं भैरवगोपाल वैद्य, सत्यमोहन जोशी आदिपिं खः । थ्वहे पत्रिकाय् रत्नध्वज जोशीया च्वयेगु छाय् निबन्ध पिदंगु खः, गुगु निबन्धयात नेपालभाषाया न्हापांगु निबन्ध कथं कयातःगु दु । दच्छि जक हे पिदंगु खयां नं थ्व पत्रिकां तत्कालीन युवातय् दथुइ नेपालभाषाया साहित्य न्ह्यब्वयेगु निंतिं तःधंगु योगदान याःगु खः ।

थ्व जेलकालीन साहित्यिक गतिविधियात नं निगू चरणय् ब्वथलाः अध्ययन यायेछिं । व खः —जेल दुनेया साहित्य साधना व जेल पिनेया साहित्य साधना ।

जेल दुनेया साहितय साधना वि.सं १९९७ सालया राजनैतिक पर्वय् नेपाली विहार कविता संग्रह पिकयादीम्ह सम्पादक फत्तेबहादुर सिंहसहित उगु संग्रहलय् कविता दुथ्याःपिं कवि सिद्धिचरण श्रेष्ठ, कवि योगवीर सिंह व नेपाल विहार सफुलिइ कविता दुमथ्याःसां मां नांगु कविता च्वःगु द्वपनय् चित्तधर ‘हृदय’ आदिपिंत ज्वनाः जेलय् तल । अथेहे राजनैतिक क्रियाकलापय् संलग्न जूगु आरोपय् शुक्रराज शास्त्री, धर्मभक्त माथेमा, गंगालाल श्रेष्ठ, दशरथ चन्द लगायत धर्मरत्न ‘यमि’, केदारमान ‘व्यथित’, हरिकृष्ण आदिपिं नं जेलय् लात । थ्वय्‌कःपिं मध्ये शुक्रराज शास्त्री, धर्मभक्त माथेमा, गंगालाल श्रेष्ठ, दशरथ चन्द प्यम्हेसितं मृत्युदण्ड बिलसा मेपिंत सर्वस्वहरणया नापं आजन्म कैदया सजाय बिल । जेलय् लाःपिं थुपिं युवातय्‌सं जेलय् हे नेपालभाषाया साहित्य साधना यायेगु ज्या यात । राजनैतिक कारणं जेलय् लाःपिं व भाषिक साहित्यिक कारणं जेलय् लाःपिं फुक्कसित छगू हे थासय् कुनातःगु जुयाच्वन । फलतः चित्तधर हृदय, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, फत्तेबहादुर सिंह आदि स्रष्टापिनिगु संगतं राजनैतिक कारणं जेलय् लाःपिं – केदारमान ‘व्यथित’, हरिकृष्ण श्रेष्ठ, धर्मरत्न ‘यमि’ आदिपिंसं नं काव्य सिर्जना यायेगु ज्या यात । फलतः कारागार नेपालभाषा साहित्यया निति ‘साहित्य साधनागार’या रुपय् हिल । थुपिं स्रष्टापिंत सर्वस्वहरणया नापं आजन्म कैदया सजाय ब्यूगु खयां नं प्यदँ लिपा अर्थात् ने.सं १०६५ इ थुपिं जेलं मुक्त जुल । जेलं पिहांवःबलय् थुपिं श्रष्टापिंसं थःपिंसं च्वयागु सफूत थःपिंनापं पित ज्वना वल । थथे थीथी च्वमिपिंसं जेलय् च्वयाः लिपा पिकाःगु सफू थुकथं दु—

चित्तधर ‘हृदय’ — सुगतसौरभ (महाकाव्य –प्र.ने.सं १०६९), हृदयकथा (कविता मुना –प्र.ने.सं १०६७), अन्तरध्वनि (कविता मुना –प्र.ने.सं १०६९), गौत्तमबुद्ध (खण्डकाव्य –प्र.ने.सं १०६७)।

फत्तेबहादुर सिंह — वनवासया छगू खँ (खण्डकाव्य –प्र.ने.सं १०६८)

सिद्धिचण श्रेष्ठ— सीस्वां (कविता मुना –प्र.ने.सं १०६८), उत्तराविलाप (अभिमन्युवध महाकाव्यया ५ सर्ग जक – प्र.ने.सं १११३)

केदारमान ‘व्यथित— प्रतिक्षा (कविता मुना –प्र.ने.सं १०६६), ख्वबिं प्याःगु म्ये (कविता मुना –प्र.ने.सं १०६७), दिवस चित्र (कविता मुना – प्र.ने.सं १०६७) आदि

धर्मरत्न यमि— अर्हत्नन्द (महाकाव्य– प्र. ने.सं. १०७२)

हरिकृष्ण श्रेष्ठ— ख्ववि (कविता मुना – प्र.ने.सं १०७०) जेलकाल नेपालभाषा काव्यया अत्यन्त उर्वरकाल खः । जेलय् दुने गुलि नं साहित्य सिर्जना जुल काव्यसम्बन्धी हे जुल । प्यदँया दुने थुलिमछि सफू नेपालभाषाय् न्हापा गबलें पिदंगु मदु । स्वच्छन्दवादी प्रवृत्ति थ्व ईया काव्यगत विशेषता खः ।