प्रवन्ध काव्यअन्र्तगतया छगू तःजिगु विधा महाकाव्य खः । नेपालभाषा साहित्य छगू ताःहाकःगु साहित्यिक इतिहास दुगु भाषा खया नं थ्व भाषाय् महाकाव्यया रचना पुनर्जागरणकालय् वयाः तिनि जुल । सिद्धिदास महाजुं च्वयादीगु सिद्धिरामायण हे आःतकयागु अनुसन्धान कथं नेपालभाषाया न्हापांगु महाकाव्य खः । सिद्धिदासं वार्णिक छन्दया प्रयोग न्हापां थ्व हे महाकाव्यं निसें याःगु खः । थ्व महाकाव्य सिद्धिदासं च्वयादीगु खःसां थुबलय् थुकिया निगू स्वंगू सर्ग जक पिदंगु खःसा फुक्क काण्ड दुगु महाकाव्य आपालं लिपा तिनि प्रकाशित जुल । थ्वहे कथं प्रकाशनया ल्याखं नेपालभाषाया न्हापांगु महाकाव्य चित्तधर हृदयजुं वि.सं. १९९७ सालया राजनैतिक पर्वय् जेलय् लाःबलय् च्वयादीगु सुगत सौरभ जूगु दु । तर थुकिया प्रकाशन ने.सं १०६९. सालय् वयाः जक पिदन । नेवाः सामाजिक सांस्कृतिक परिवेशय् बुद्धया जीवनी व दर्शनयात कयाः च्वयातःगु १९ सर्गया सुगत सौरभ महाकाव्य नेपालभाषा साहित्यया हे छगू न्ह्यथनेबहःगु सफू जूगु दु । चित्तधर हृदयजुं जेलय् सुगत सौरभ महाकाव्यया रचना यानादिलसा अन हे जेलय् लाःम्ह धर्मरत्न यमिं जेलय् हे अर्हतन्द महाकाव्यया रचना यानादिल । थ्व महाकाव्यया प्रकाशन नं जेलकाल लिपा अर्थात् ने.सं १०७२ य् तिनि जुल । भगवान बुद्धया किजा सुन्दरनन्दया विषययात कयाः च्वयातःगु थ्व महाकाव्यय् सुन्दरनन्दं अर्हत्व प्राप्त याःगु विषय नापनापं धर्मरत्न यमिं थःगु प्रगतिशील बिचाःयात नं महाकाव्यय् ब्वयेगु यानादीगु दु । थुकथं नेपालभाषाय् महाकाव्यया प्रकाशन नं थ्व हे आधुनिककाल अर्थात् ने.सं १०६०या दशक लिपा हे जक जुल । अर्हतन्द महाकाव्य धुंकाः पिदंगु मेगु महाकाव्य सत्यमोहन जोशीया जुजु जयप्रकाश महाकाव्य खः । थथे रामायण व बौद्धकथालय् जक आधारित जुयाच्वंगु नेपालभाषाया महाकाव्यया थासय् सत्यमोहन जोशीं छम्ह ऐतिहासिक पात्रया जीवनी व वयागु वीरतायात कयाः महाकाव्यया रचना यायेगु परम्पराया नी यानादिल । थथे सत्यमोहन जोशीं जयप्रकाश महाकाव्य लिपा अरनिको कृत स्वेत चैत्य महाकाव्य च्वयादिल । थः चीनय् च्वनादीबलय् अरनिकोया विषयय् आपालं अध्ययन अनुसन्धान यानाः अरनिकोयात म्हसीकेब्यूम्ह सत्यमोहन जोशीया थ्व महाकाव्य नं थ्वहे अनुसन्धानया प्रतिफल खः । गथे अरनिकों चीनय् वनाः नेपाःया कलायात म्हसीकेबिल अथेहे स्वंगू भाषं (नेपाली, नेपालभाषा व …) अनुवाद जूगु थ्व सफुलिं नेपाः व चीनया सामाजिक, सांस्कृतिक जीवनयात म्हसीकेब्यूगु दु । झिंन्हय्गूगु शदीयाम्ह अरनिकोया विषययात कयाः च्वयातःगु खःसां महाकाव्यय् न्ह्याब्वयातःगु आचार बिचार थौंया परिवेशयात पाय्छि जुइकथं ब्वयातःगु दु । नेपालभाषाय् महाकाव्य च्वयाः थ्व विधायात ब्वलंकेगु ज्या यानादीम्ह मेम्ह स्रष्टा खः महाकवि गणेश । वय्कलं १०९० निसें १०९३ या दुने न्यागूब्व यानाः गणोशकृत रामायण च्वयादीगु दुसा लिपा १०९३ स हानं वय्कलं श्री रामामृत गणेशकृत रामरामायण (ने.सं १०९६) च्वयादीगु दु । अथे हे अमोघ ताम्रकारं (साहित्यिक नां तवः मरु ) नं जिनवर सास्ताया नामं भगवान बुद्धया जीवनी व बौद्धदर्शन विषयय् महाकाव्य पिकयादीगु दु । महाकाव्यया ख्यलय् छगू बिस्कं कथंया उपन्यास अर्थात् प्रतिकात्मक उपन्यास च्वयेगु ज्या महाकवि गिरिजा प्रसाद जोशीं ल्वहंमा नांगु उपन्यास च्वयाः यानादिल । निर्जिव बस्तु ल्वहंमायात मू पात्र दयेकाः रचना यानातःगु थ्व महाकाव्य नेपालभाषा ख्यलय् न्हूगु प्रयोग खः । थुकथं नेपालभाषाया ख्यलय् गुलि नं महाकाव्य पिदन फुक्क हे ललित महाकाव्य पिदन । गिरिजाप्रसाद जोशीया ल्ह्वंमा बाहेक फुक्क हे संस्कृत महाकाव्यया परम्परा कथं धीरवीरम्ह पात्रया जीवनी तथा वं याःगु ज्याखँ जूगु दुसा कथानक नं रामायण तथा बौद्धजीवन सम्बन्धी जूगु दु । संख्यात्मक रुपं नेपालभाषाया मेमेगु विधाया तुलनाय् महाकाव्यया सफू तसकं म्हो जक पिदंगु दु । अझ मिसा च्वमिपिनिगु उपस्थिति थ्व विधाय् द हे मदुनि । अथे हे सुगत सौरभ महाकाव्य छगूयात कयाः बाहेक मेमेगु महाकाव्यया चर्चा परिचर्चा व टिक्काटिप्पणी तसकं हे म्हो जक जूगु दु ।
ने.सं. १०३८ माघ २१ य् येँ केलत्वाःया भंसाछेँय् अबु तेजरत्न कंसाकार व मां हर्षलानी कंसाकारया कोखं जन्म जूम्ह मोहनरत्न कंसाकार श्रीलंकाया विद्यालंकार परिवेणय् (ने.सं १०५०) य् प्रव्रजित जुयाः भिक्षु महानाम नामं परिचित जुयाबिज्यात ।
ने.सं. १०६२ सालय् हिन्दी साहित्यय् कोविद परीक्षा उत्तीर्ण यानाबिज्याःगुलिं वसपोलया नां हे महानाम कोविद जुल । तत्कालिन धर्मदूत पत्रिकाया माध्यमं नेपाःमिपिंत नेवाः भासं कविता, च्वसु, बाखं च्वके बियाः पत्रिकाय् छापय् यानाः पिथनाः प्रेरणा बियाच्वंम्ह भिक्षु महानामया नेपालभाषा साहित्य च्वन्ह्याकेगु ज्याय् तःधंगु योगदान दु । भारतया सारनाथया महर्षि सभां पिदनाच्वंगु धर्मदूत पत्रिकाय् नेवाः भाय्यात थाय् बीकेगु ज्याय् वसपोलया तःधंगु देन दु ।
अथेहे धर्मोदय सभां पिदंगु धर्मोदय पत्रिकाया शुरुया अंक निसें अन्तिम तक अर्थात् ने.सं.१०६७ निसें ने.सं.१०८० झिंस्वदँ तक सम्पादक जुयाः ज्या यानाबिज्याःम्ह वसपोल भिक्षु महानाम कोविद हे खः । उगु धर्मोदय पत्रिकाय् वसपोलया थीथी च्वसु पिदंगु दु । गथे— नेपाल साहित्य, नारीत्वयात प्रणाम, लुम्बिनी बन स्वस्वं, जि संसारया सेवा याये आदि । थुपिं च्वसु नेपालभाषाया गद्य साहित्य ब्वलंकेगु ज्याय् तःजिगु तिबः जूगु दु । भिक्षु महानामं तत्कालिन धर्मोदय पत्रिकाय् च्वसु जक मखु नेपालभाषं तःगू सफू नं च्वयाबिज्याःगु दु तर प्रकाशनया ल्याखं वसपोलया नुगः (ने.स १०६९) नांगु सफू छगू जक पिदंगु दु । तर छगू हे जक सफू जूसां थ्व सफू साहित्यिक दृष्टिकोणं तसकं च्वन्ह्याः ।
नेपालभाषाया बी.ए.या पाठ्यक्रमय् नं थुगु सफू दुथ्याकातःगु दु । थम्हं सफू पिथना मदीसां मेपिं च्वमिपिं पिथने फुगु व उमिपाखें सफू पिथंकेगु विशेषता व कार्यकुशलता वसपोलयाके दु । वसपोलया थुकथंया हे योगदानया सम्मान यासें ने.स १११६ य् नेपालभाषा परिषदं वसपोलयात भाषाथुवाः उपाधी लःल्हाःगु दु । थथे धर्मया नापनापं मांभाय्या नं सेवा यायां ने.स १११६ फागुण २४ य् वय्कः दिवंगत जुयाबिज्यात ।
अबु कुलनारायण श्रेष्ठ व मां हरिमाया श्रेष्ठया कोखं ने.सं. १०२१ य् येँया न्हूघः त्वालय् जन्म जूम्ह प्रेमकाजी श्रेष्ठ हे भिक्षु महाप्रज्ञा खः । हिन्दू कूलय् जन्म जुयाः नं बुद्धधर्मया अध्ययनय् थःत पानादीम्ह वय्कः न्हापां महायानी बौद्ध परम्परा कथं भिक्षु पल्घेन श्यरब जुलसा लिपा थेरवादी परम्परां भिक्षु महाप्रज्ञा जुल । वय्कलं थःगु गृहस्थी जीवननिसे हे नेवाः भासं नानिकाजी, एम.पी प्रधान नामं च्वसु च्वयेगु यानादीगु खः । प्याखनय् अभिनय यायेगु, मूर्ति दयेकेगु आदि कलाय् पारंगतम्ह वय्कःयात लामा भिक्षु जुयाच्वंबलय् अर्थात् ने.सं. १०४० य् मेपिं प्यम्ह नेवाः लामा भिक्षुनापं वय्कःयात नं न्हापांखुसी देशं पितिनाछ्वःगु खः ।
देशं पितिना छ्वःपिं न्याम्ह भिक्ष्ुापिं मध्ये दकलय् न्ह्यःनेयाम्ह भिक्षु प्रज्ञानन्द खः । लिपा भारतय् ऊ. चन्द्रमणि महास्थविरया उपाध्यायत्वय् ने.सं. १०४५ य् प्रव्रजित जुयाः थेरवादी परम्परां भिक्षु महाप्रज्ञा जुयादिल । जीवनया लिपांगु इलय् वय्कलं थःगु स्वास्थ्यया कारणं चीवरवस्त्र त्वःताः बौद्ध ऋषि जुयाः च्वज्या व धर्म प्रचारया ज्याय् थःत फ्यानादिल ।
थथे थेरवाद बुद्धधर्मय् प्रव्रतित जुसेंलि वसपोलं नेपालभाषं बुद्धधर्म सम्बन्धी सफू च्वयेगु यानादिल । वसपोलया बुद्धधर्म व नेपालभाषा पत्रिकाय् ने.सं. १०४७य् पिदंगु बोधिसत्व सिद्धार्थया जन्म नांगु चिनाखँ न्हापां पिदंगु चिनाखँ खःसा स्वचित्त शुद्धिमार्ग (ने.सं. १०५६)न्हापांगु सफू खः । थथे भारतय् निर्वासित जुयाः नं बुद्धधर्म मार्फत् नेपालभाषाया प्रचारप्रसार यानादीपिं भिक्षुपिं मध्ये थ्वसपोल नं छम्ह खः । वसपोल व भिक्षु अमृतानन्द जानाः थःपिंसं हे थासा आखः दयेकाः ललितविस्तर बोधिचर्या सफू नं पिथनादीगु दु ।
अथेहे मूर्ति दयेकेगु कलाय् पारंगतम्ह भिक्षु महाप्रज्ञां ने.सं. १०५६ य् भोजपुरया श्री शाक्यमुनि विहारयात बुद्धमूर्ति छगू नं दयेकूगु जुयाच्वन । हिन्दूया काय्मचा जुयाः बुद्धधर्मय् प्रव्रजित जूगु नापं बुद्धमूर्ति दयेकूगु द्वपं बियाः तत्कालिन राणा सरकारं महाप्रज्ञा नापं शिष्य अमृतानन्दयात नं भोजपुरया जेलय् स्वला तक कुनाबिउगु खः । वसपोलया नेपालभाषां पिदंगु कृतित थथे दु —
स्वचित्त शुद्धिमार्ग (ने.सं. १०५६), विराग मार्ग महाप्रज्ञासार (ने.सं १०५७) मनुष्य जन्मय् सुसंयोग (ने.सं. १०५७), ललितविस्तर बोधिचर्या (ने.सं १०६०), निर्वाण मार्ग (ने.सं. १०८४), शान्तिया त्वाथः (ने.सं. १०८७), अमूल्य उपदेश व परमार्थ दर्शन (ने.सं ११०४) आत्मकथा भाग १, २, ३ (ने.सं. ११०३, ११०६, ११०९) तृष्णा (ने.सं. ११००) । वसपोलया नेपालभाषाया सेवाया कदर यासें च्वसापासां वसपोलयात ने.सं. १०७६ य् साहित्य सुता उपाधि देछाःगु खः । वसपोल ने.सं. १०९९ य् दिवंगत जुयादिल ।