बा गणपति राजोपाध्याय व मां लक्ष्मीवाणी राजोपाध्यायया कोखं ने.सं. १०६३ आश्विन शुक्लपक्ष षष्ठी कुन्हु येँ न्हाय्कंत्वालय् बाखं व गजल च्वमि मोहनकाजी राजोपाध्यायया जन्म जूगु खः । पौराणिक बाखं कनेगु, पुजा पाठ यायेगु, धार्मिक कर्मकाण्ड यायेगु संस्कारय् ब्वलंगु खःसां वय्कःया थःगु मांभाय् नेपालभाषा प्रति नं उतिकं हे नुगः क्वसाः । झीगु समाजय् ब्वलनाच्वंगु विसंगति व विकृतियात ध्याचू नकाः बाखं व गजल च्वयादीम्ह भाजु राजोपाध्यायया न्हापांगु कृति प्रसाद बाखं (सितु, ७/३७) ने.सं. १०९०य् पिदंगु खः । वय्कलं नेपालभाषाया साहित्य क्षेत्रय् थःगु पलाः बाखं साहित्यपाखें न्ह्याकादीगु खःसा ने.सं.११०८य् भचा भचा गजल मुना सफू पिथनाः भाषा साहित्य ख्यलय् लोकंह्वाःम्ह गजलकार कथं थःत पिब्वयादिल ।
नेपालभाषाया नांदंम्ह दबू प्याखंमि व च्वमिया मोहनकृष्ण डंगोलया जन्म ने.सं १०५० य् अबु देवकृष्ण डंगोल तथा मां बेखामाया डंगोलया कोखं येँया किलागः त्वालय् जूगु खः । भाषानिभाः प्रेमबहादुरयात गुरु मानेयानादीम्ह वय्कः लजगाः कथं छम्ह सिभिल इञ्जिनियर खःसां थःगु भाषा साहित्य, संस्कृतिप्रति अतिकं मनक्वसाःम्ह व्यक्तित्व खः । वय्कलं थःगु जीवनया ल्याय्म्ह ई दबू प्याखं च्वयेगु, हुइकेगु जक मखु थः हे कलाकर जुयाः दबू प्याखनय् म्हितेगु तकं यानादिल । थथे भाजु मोहनकृष्णं च्वयाः येँयाःबलय् दबुली हुयकादीगु प्याखं खः— मनू म्हसीके, आः जिल का, थम्हं म्हुयागु गाः, न्हूगु समाज, स्वैत छु यः आदि । थुपिं प्याखं मनोरञ्जनया ल्याखं जक मखसे सुधार उन्मुख सन्देश नं ल्वाकज्याःगुलिं तत्कालिन समाजय् आपालं लोकंह्वाःगु खः ।
वय्कःया प्याखं जक लोकंह्वाःगु मखसे प्याखंम्वःया रुपय् नं भाजु मोहनकृष्ण डंगोल तसकं नासलं लीम्ह कलाकार जूगुलिं तसकं लोकंह्वाःगु खः । तर थुपिं प्याखंया पाण्डुलिपि सुरक्षित यानातयेमफुगु कारणं थुपिं प्याखं सफूया रुपय् पिकायेमफुत ।
थम्हं हे प्याखं च्वयाः, थः हे म्हिताः क्यनाजूम्ह मोहनकृष्णं लिपा विधि हे विपरित जुसेंलि (ने.सं ११३१) उपन्यास पिकयादिलसा थः न्हूदँ समारोह समितिया नायः जुयाः पोखराय् भिंतुना रायालि वनागुया लुमन्ति कथं पोखरा मुना निसें भिंतुना तक (ने.सं ११३२) सफू पिथनादिल । अथेहे विधिया लः (ने.सं. ११३३) भृकुटी (नाटक, ने.सं ११३४), विकल्प (उपन्यास) सफू पिकयाः थःगु सिर्जनशील प्रतिभायात म्हसीके बियादिल । मोहनकृष्ण डंगोलया जीवनया थीथी आयाम मध्ये समाज सेवा, भाषा सेवाया आयाम नं खः ।
वय्कलं ज्यापु महागुथि नेपाःया संरक्षक, ज्यापु महागुथि येँ म.न.स.या नायः, नेवाः देय् दबूया न्वकु आदि जुयाः नं समाज तथा भाषासेवाया ज्या यानादिल । थुलि जक मखु थम्हं अति श्रद्धा यानाम्ह थः गुरु प्रेमबहादुर कसाःया लुमन्ति कथं गुरु व थःगु नां स्वानाः प्रेममोहन सिरपाःया नामं ने.सं ११३१ छगू सिरपाः स्वनादिल । थ्व सिरपाः नेपालभाषाय् उलि विकास जुइमफयाच्वंगु साहित्यिक विधा उपन्यास व नाटकयात थपु यायेगु तातुनाः दकलय् उत्कृष्ट नाटक व उपन्यासया सफूयात पालंपाः यानाः निदँय् छकः बीगु ५००००।— तका दांया सिरपाः खः । थथे गुरुया नां स्वानाः स्थापना जूगु थ्व सिरपाः नेपालभाषा सिरपाः इतिहासय् न्हापांगु सिरपाः खः । थ्व सिरपाःयात निरन्तरता बीगु निंतिं प्रेममोहन सिरपाः गुथिया नं स्थापना यानादीगु दु । थथे थःगु समाज व भाषासाहित्यया ज्या यायां मोहनकृष्ण डंगोलं वि.सं २०७३ असोज ३ गते थःगु नश्वर देह त्वःताझाल ।
ने.सं. १०९२ य् जन्म जूम्ह मोहनदेवी मां लक्ष्मीकुमारी व बा मोहन नारायण महर्जनया म्ह्याय् मय्जु खः । थ्वय्कलं विश्वन्तरया बाखं (ने.सं.११३६) थेंजाःगु प्राचीन नेपालभाषा व नेपाल लिपिं च्वयातःगु बौद्ध जातक ग्रन्थयात सम्पादन यानाः सकस्यां ब्वनेफइकथं देवनागरी लिपिं पिथनादीगु दु । थ्वय्कः छम्ह सामाजिक यथार्थवादी बाखं च्वइम्ह बाखंच्वमि नं खः । थ्वय्कलं सत्यहिरा अनुसन्धान सिरपाः (ने.सं.११३६) त्याकादीधुंकूगु दु ।
भाजु मोहनबहादुर कायस्थ बहुमुखी प्रतिभां जाःम्ह च्वमि खः । वय्कःया मां दयालक्ष्मी कायस्थ व बाः वीलबहादुर कायस्थ खः । वय्कःया जन्म ई.सं.१९४४ अप्रिल १५ य् बन्दीपुर, तनहुँइ जूगु खः । सम्भवतः वय्कः बन्दीपुया न्हापांम्ह नेपालभाषाया च्वमि खः । पेशां वय्कः इन्जिनियर खः । वय्कलं नेपालभाषा, अंग्रेजी व खस् नेपाली भाषां साहित्यया थीथी विधाय् यक्व हे सफू च्वयादीगु दु । वय्कलं बाखं, कविता, हाइकु, मुक्तक, गजल, चोका, तांका, नियात्रा, उपन्यास, म्येँ आदि च्वयादीगु दु । वय्कलं च्वयादीगु नेपालभाषाया कृतित थुकथं दु– ताय्मरु बाखं (बि.सं.२०६९), स्वनिगलं पिने बन्दीपुर (बि.सं.२०७१), नेवाः भाय् ख्वोप निसें बन्दीपुर तक (बि.सं. २०७४) । भाजु मोहनबहादुर कायस्थं थःगु मौलिक च्वसाया नापनापं समाजय् नांजाःपिं विशिष्ट व्यक्तित्वतय्गु योगदान सम्बन्धी खोज अनुसन्धान सम्पादनपाखे नं सक्रिय जुयादी । वय्कलं खस् नेपाली भाषाया महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा सम्बन्धी थीथी च्वसूत मुना यशस्वी देवकोटा व शताब्दी पुरुष सत्यमोहन जोशी सम्बन्धी थीथी च्वसुत मुना सत्यमोहन जोशी : व्यक्ति एक अभिव्यक्ति अनेक नांया ग्रन्थ संकलन व सम्पादन यानाः पिकदीगु दु ।
भाजु मोहनबहादुर कायस्थं नेपालभाषां च्वयादीगु च्वसु बन्दीपुर व थ्वया जःखः च्वनाच्वंपिं नेवाःतय्सं ल्हाइगु नेवाः भासं च्वयादी । गुकिं यानाः अन जीवन्त जुयाच्वंगु नेपालभाषाया स्वरुप व उच्चारण अले थीथी मौलिक खँग्वःतलिसें झी नं परिचित जुइगु मौका चूलाःगु दु । वय्कः गण्डकी सामाजिक गुथि, बन्दीपुर सामाजिक गुथि, हेरिटेज सोसाइटी, अन्तराष्ट्रिय नेपाली साहित्य संघ, रोटरी आदि संघ संस्थालिसे आवद्ध जुयादी ।
मोहनमान साँगामी हेटौंडाया छम्ह भाषासेवी खः । मोहनमान साँगामीया जन्म वि.सं. २०१५ असार महिनाय् ख्वपय् जूगु खः । लिपा वय्कः हिटौंडाय् च्वनेगु यानादिल । वय्कः ‘हेटौंडा वाःपौ’ या कार्यकारी सम्पादक लिसें नेवाः सांस्कृतिक पुचःया वरिष्ठ सल्लाहकार नं खः । हेटौंडाय् ‘सायाः’ पिकायेगु, ‘यःमरि पुन्हि’ न्यायेकेगु, ‘ययाःपुन्हि’ हनेगु आदि सांस्कृतिक ज्याय् वय्कः सक्रिय जुया च्वनादीगु दु ।
बाखं च्वमि मोहिनी चित्रकार मां रोहिणी व बा गोविन्द चित्रकारया कोखं ने.सं. १०७८ य् जन्म जूम्ह खः । थ्वय्कःया वालं चिनातःगु खुसिबाः (ने.सं.११३४) बाखं सफू पिदंगु दु । झीगु सामाजय् मिसापिंत जुइगु विभेद, पुरुष अधिनायकवादया विरोधया सः थ्वयेकाः मिसा सशक्तीकरण, मिसा अधिकारया निंतिं सचेतना थनेगु कुतः थ्वय्कःया बाखनय् खनेदु ।