नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् इन्द्र माली कथं परिचितम्ह नांदंम्ह च्वमि इन्द्र मालीया पुरा नां इन्द्रबहादुर माली खः । वय्‌कःया जन्म ने.सं १०६५ इ बौ पद्मबहादुर माली व मां हरिमाया मालीया कोखं येँया तेय्बाः त्वालय् जूगु खः। बहुमुखी साहित्यिक प्रतिभाया धनी, इन्द्र माली वि.सं २०२२ सालया भाषिक आन्दोलनं बुइकूम्ह छम्ह स्रष्टा खः । तत्कालीन पञ्चायात सरकारं नेपालभाषाया समाचार लिकया बिसेंलि उकिया विरुद्धय् नेवाः युवातय्‌सं त्वाः त्वालय् साहित्य सम्मेलन यानाः थःपिनिगु विरोध आक्रोश प्वंकेगु यात । इन्द्र मालीं नं थज्याःगु साहित्य सम्मेलनं पितहःम्ह छम्ह युवा खः । थथे वयकःया साहित्य सम्मेलनय् ब्वंगु कविता नापं मेमेपिं पासापिनिगु नं कविता मुनाः गाजलं दाःगु चा नामं ने.सं १०८६ स कविता संग्रह पिदन । थ्व संग्रहया प्रकाशनं नेपालभाषाय् आधुनिक कविताया प्रार्दुभाव जुइकल ।

इन्द्र मालीया साहित्य प्रवेश न्हापां कविया रुपय् जूगु खःसां लिपा वय्‌कः नेपालभाषा साहित्यय् छम्ह धिसिलाःम्ह प्रतिवद्धम्ह समालोचक जुयाः पिदन । थौंया नेपालभाषाय् दकलय् न्ह्यःने लाःपिं समालोचकपिं मध्ये वय्‌कः नं छम्ह खः। समालोचनाया ख्यलय् वयकःया दकलय् न्हापां पिदंगु समालोचनाया लेख सितु पत्रिकाय् पिदंगु नेपालभाषा काव्य ख्यलय् न्हू मूल्यवोध (ने.सं १०८७) खःसा सफूया रुपय् न्हू पुखुली कसाःया ख्वाःपाः (ने.सं १०९१) खः । अथेहे वय्‌कःया पुलां कसि न्हूगु दापू, नेपालभाषा म्हिगः, थौ व कन्हे, विद्रोही कवि बुद्ध साय्‌मि, नेपालभाषा प्रबन्ध काव्यय् कवि गिरिजाप्रसाद जोशीया थाय् ,नेपालभाषाय् मिसा च्वमिपिं आदि सफू पिदंगु दु । थथे वय्‌कः नेपालभाषाय् समालोचनाया ख्यलय् दकलय् अप्वः सफू पिकयादीम्ह समालोचक खः। इद्र माली छपु कविता, छपु बाखं, छपु निबन्धयात कयाः स्वयाः छम्ह कवि, छगू सफू, छगू प्रवाह, छगू युगयात ज्वनाः समालोचना याइम्ह छम्ह प्रतिवद्धम्ह समालोचक खः । इन्द्र माली नेपालभाषा साहित्यया इतिहासया छम्ह अन्वेषक नं खः । वय्‌कःया नेपालभाषा माध्यमिककालया छुं (ने.सं १११९) नांगु सफू पिदंगु दु गुकी माध्यमिककालया न्हापा म्हमस्यूपिं तःम्ह च्वमिपिनिगु बारे तथ्य प्रमाण सहित आपालं खँ न्ह्यब्वयादीगु दु ।

इन्द्र माली नेपालभाषा व थ्व भाषाया भाषिकाबारे न्हापां अध्ययन यानादीपिं अध्ययतापिं मध्ये नं छम्ह खः । थौं स्वयाः पीदँ न्ह्यः हे इद्र मालीं झीगु भाय् झीगु खँग्वः (ने.सं १०९८), दोलखा भाषा व छुं (ने.सं १०९९), पहरी भाषिका : छगू अध्ययन (ने.सं ११०२), झीगु मां भाय् म्हिगः व थौं (ने.सं १११५), आदि सफू पिकयाः नेपालभाषाया उत्पति, स्वभाव, विशेषताया लिसं पहरी व दोलखा भाषिकाया बारे आपालं न्हून्हूगु खँ न्ह्यब्वयादी धुंकूगु दु ।

इन्द्र मालीया उल्लेख मयासे मगाःगु व्यक्तित्व मध्ये कोशकारया व्यक्तित्व नं छगू खः । अंग्रेजी, नेपाली भाषाय् थें नेपालभाषाय् नं छगू तःधंगु शव्दकोश पिकायेगु तातुनाः थः नेपालभाषा एकेडेमिया सदस्य सचिव जुयाच्वनादीबलय् थःगु हे सम्पादनय् नेपालभाषाया तःखँग्वः धुकू नामं छगू वृहत् शव्दकोश ने.सं ११३० य् नेपालभाषा एकेडेमिया लुखां पिकयादिल । थ्व आःतक नेपालभाषां पिदंगु खँग्वः धुकू मध्ये दकलय् तःधंगु खँग्वः धुकू खः ।

इन्द्र मालीया योगदान नेपालभाषाया हाइकुया ख्यलय् नं उलि हे उल्लेख यायेबहःजू। स्वंगू पंक्तिइ झिंन्हय्‌गः आखःया (५—७—५) काव्यिक रुप जुयाच्वंगु हाइकुयात नेपालभाषाय् ठोसरुपं प्रतिष्ठापित यायेगु ज्याय् इन्द्र मालीया तःधंगु भूमिका दु । वय्‌कलं थम्हं जक हाइकु च्वयादीगु मखसे हाइकुसम्बन्धी सफू गथे हाइकु : छगू अध्ययन, हाइकुया लागा, झी हाइजिन : झीगु हाइकु सफू व नेवाः हाइकु नांगु पत्रिका पिकयाः हाइकुया च्वमि व ब्वँमिपिंत हाइकु ख्यः चकंका बियादीगु दु ।

इद्र माली थम्हं थीथी सफू च्वयेगु जक मखु आपालं महत्वपूर्ण सफू तथा पत्रिकाया सम्पादन नं यानादीगु दु । गथे — नेपालभाषा निबन्ध पुचः, नेपालभाषा कविता संग्रह, मत क्वय् खिउँ, कुचा कुचागु किपा, न्हूगु पलाः, न्ह्यलुवाः आदि । थथे सम्पादन यानादीबलय् थम्हं सम्पादन यानागु सफुलिइ दुथ्याःपिं च्वमिपिनिगु परिचय व उमिगु साहित्यिक विशेषताया न्ह्यब्वयेगु वय्‌कःया सम्पादनया विशेषता खः । अथेहे इन्द्र मालीं नेपालभाषाया न्ह्यथने बहःगु सफूयात नेपाली भाषां अनुवाद यानाः नेपालभाषाइतरया ब्वँमिपिंत नेपालभाषाया सफू म्हसीकेबीगु ज्या नं यानादीगु दु । शशीका केही गीत, नेवारी भाषाका केही आधुनिक कविता, सुन्दर मधिकःमिको कविता आदि थुकिया दसु खः ।

लेखन, अनुवाद, सम्पादन आदि ज्या बाहेक इन्द्र मालीं थीथी संस्था व परियोजनाय् आवद्ध जुयाः नं थःगु मातृभाषा साहित्य थपू यायेगु ज्या यानादीगु दु । नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठानं संचालन याःगु नेवारी नेपाली अंग्रेजी डिक्सनरी परियोजना, च्वसापासां न्ह्याकूगु क्लासिकल नेवारी डिक्सनरी प्रोजेक्ट आदिया सदस्य जुयाः नं थुपिं डिक्सनरी दयेकेत ज्या यनादीगु दु । अथेहे नेपालभाषा एकेडेमिया सदस्यसचिव जुयादीबलय् नं वय्‌कलं न्ह्थनेबहगु यक्व ज्या यानादीगु दु । वय्‌कःया थज्याःगु ज्याया कदर स्वरुप— श्रेष्ठ सिरपाः, हेमराज सिरपाः आदि सिरपालं वय्‌कःयात छायेपिउगु दु । थथे भाषा साहित्यया सेवा यायां ने.सं ११४१ य् वय्‌कलं थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।

नेपालभाषाय्‌ कोश निर्माण यायेग ज्या प्राचीनकालं निसें न्ह्याःगु खनेदु । मध्यकालिन नेपालय्‌ भाषा शिक्षाया अत्यन्त प्रचलित पाठ्य सफू सरह कोशया सफुलिं ज्या ब्यूगु खनेदु । करिब ६०० दँ न्ह्यःयाम्ह कोशकार अमर सिंहं च्वःगु नामलिङ्गानुशासनम्‌यात अमरकोशया नामं नेपालभाषां टिका च्वयातःगु तःगू हे कोशग्रन्थ लूगु दु । थज्याःगु टिका ग्रन्थ मध्ये कल्लह्रदेवं थः काय्‌ छय्‌पिनिगु नितिं संस्कृतयागु नेपालभाषां अर्थ सहित च्वयातःगु ने.सं ५०१ या अमरकोश उल्लेख यायेबहः जू । अमरकोश बाहेक नेपालभाषां अर्थ च्वयातःगु धनञ्जय कोश (ने.सं ५९६),  स्यादन्तकोश (ने.सं ६२०) नं न्ह्यथनेबहः जू । जुजु प्रताप मल्लया राज्यकालय्‌ नं कर्णपुर कायस्थ नांम्ह कोशकारं ‘नेपालभाषा, संस्कृत, फारसी’ स्वता भाय्‌ तयाः फारसी प्रकाशया रचना याःगु दु । थज्याःगु हे सन्दर्भय्‌ ने.सं ८१७ य्‌ नेपालभाषा व इटाली भाषाया शब्दकोश जियान ग्वालवर्रोदा मासा (Gian Gualberto Da Masa) नांम्ह विद्वानं तयार याःगु खँ नं लुमंकेबहः जू । थ्व नेपालभाषा व इटाली यानाः निगू भाषा तयाः दयेकातःगु नेपालभाषाया न्हापांगु शब्दकोश खः । थुकी प्रविष्टी नेपाल लिपिं नेपालभाषां बियातःगु दुसा उकिया अर्थ इटालियन भाषां बियातःगु दु । लिपा थ्व शब्दकोशयात डा. टेड रिकाडीं सम्पादन यानाः ‘A Dictionary of Newari language with a glossary in Italian’ नामं इ.सं. २०१४ य्‌ पिकाल । अथे हे विलियम कर्क प्याट्रिक, डेनियल राइट, प्रा. अगस्ट कनरेडी थेंज्याःपिं विदेशी विद्वान्पिंसं नं नेपालभाषाया आपालं शब्द सङ्कलन यानाः अंग्रेजी भाषं अर्थसहित सफू पिकाःगु दु । नेपालभाषाया कोश निर्माणया इतिहासय्‌ डेनमार्कयाम्ह विद्वान् हायन्स जोर्गेन्सनया योगदान नं उलि हे न्ह्यथनेबहःजू । जोर्गेन्सन नेपाः झायामदीसां वय्कलं नेपालभाषाया २००० गः ति खँग्वः मुनाः उकिया अंग्रेजी भाषां वर्णनात्मक विश्लेषण यानाः A Dictionary of Classical Newari (सन् १९३६) नामं शब्दकोश दयेकादिल । वय्‌कःया थ्व ज्यां नेपाःया विद्वानपिंत नं कोश निर्माण यायेगु नितिं हःपाः बिल ।

सुगतदासं ‘नेपालभाषा शब्द सङ्ग्रह’ (ने.सं १०६८)या नामं नेपालभाषाया खँग्वः, खँभाय्‌ व खँपुया अंग्रेजी, नेपाली व हिन्दी अर्थ बियाः पिकयादिल । पूर्ण बुक स्टलं ‘वर्डबुक अफ इंग्लिस, नेपाली, नेवारी एण्ड जापानीज’ (सन् १९७०) सफुलिइ २२०० गः खँग्वः दुथ्याकाः पिथंगु दु । अथेहे आदि वज्राचार्यं ‘छुं पर्यायवाची शब्दकोश’ (ने.सं. १०७४), पन्नाप्रसाद जोशीं ‘संक्षिप्त नेपाल भाषा शब्दकोश’ (ने.सं १०७६), ‘संक्षिप्त नेपाल भाषा शब्दकोशया ताःचा’ (ने.सं १०७६), लोकमान सिंहं ‘त्वाथः,’ ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यं ‘धुकूपिकू’ (ने.सं १०८३), ‘Jyapu Vocabulary’, ‘A Concise Dictionary of Newari’ (इ.सं १९९५), क्रियापद अनुक्रमणिका, नेवारी नेपाली शब्दकोश (ने.सं. १११८), उलरिके क्वयल्भर व ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य जानाः ‘A Dictionary of Contemporary Newari’  सत्यमोहन जोशीं ‘सत्यकोश’ (ने.सं १०८८), ‘सच्छि खँग्वः’ (ने.सं.११११), जापानया मन्तारो हासिमोतों ‘द नेवारी ल्याङ्ग्वेज अ क्लासिफाइड लेकसिकन अफ इट्स भादगाव डाइेक्ट’ (इ.सं.१९७७) नामं स्वंगू भाय्‌– चिनिया, अंग्रेजी व ख्वप नेपालभाषाया खँग्वः धुकू पिकयादीगु दु ।

ठाकुरलाल मानन्धर व एनी वर्गेट (सं) जानाः ‘नेवारी अंग्रेजी शव्दकोश’ (इ.सं १९८६), पुष्परत्न सागरं ‘नेपालभाषा मौलिक शब्दकोश’ (नेसं १११८), कृष्णप्रकाश श्रेष्ठं ‘नेपाली–नेपालभाषा शव्दावली’ (ने.सं १०९८), विकासमान जः श्रेष्ठं ‘सर्वय’ (ने.सं ११०३) कमलरत्न तुलाधरं English Nepal Bhasa Word Book  (ने.सं ११०८), ज्योति किरण बासुकलां ख्वप नेवाः खँग्वः (ने.सं १११५) आदि कोशया सफू प्रकाशित यानादीगु दु । अथेहे नेपालभाषाया शब्दतय्‌गु नेपालभाषां हे अर्थ तयाः सत्यमोहन जोशीया सम्पादनय्‌ बःचा धंगु नेवाः खँग्वः धुकू (ने.सं ११०७) प्रकाशित जुल । तत्कालीन नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानपाखें प्रकाशित नेवार–नेपाली शब्दकोश (ने.सं. १११८) नं कोश निर्माणया इतिहासय्‌ न्ह्यथनेबहःगु ज्या धायेमाः । सत्यमोहन जोशीं सम्पादन यानादीगु बःचाधंगु नेवाः खँग्वःधुकू सफुलिइ भाजु इन्द्र मालीं थुकी दुमथ्याःनिगु आपालं मेमेगु शब्द नं तनाः नेवाः तःखँग्वःधुकू – नामं कोशग्रन्थ तयार यानाः नेपालभाषा एकेदेमिया लुखां ने.सं. ११३०य्‌ पिकयादिल । थुकी नेपालभाषाया प्रविष्टि, व्याकर्णिककोटी, नेपालभाषाया अर्थ नं बियातःगु दु । अथेहे प्राचीन नेपालभाषाया हस्तलिखित ग्रन्थया अध्ययनया नितिं तिबः बीगु तातुनाः च्वसापासां टोयोटा फाउण्डेशनया सहयोगय्‌ नेपालभाषाया प्राचीन हस्तलिखित ग्रन्थ गथे – अमरकोश, गोपालराज वंशावली, मानव न्यायशास्त्र, थीथी प्राचीन म्ये सफू आदि पाखें खँग्वःत मुनाः कमलप्रकाश मल्लया मू सम्पादनय्‌ तःदँ बीकाः आपालं मिहेनत यानाः A Dictionary of Classical Newari (ई.सं. २०००) नामं छगू तःजिगु कोशग्रन्थ पिदन । थ्व ३१००० गः खँग्वः दुथ्याःगु कोशग्रन्थ पुलांगु नेवाः खँग्वःया उच्चारण सहित रोमन लिपिं पुलांगु नेपालभाषाया खँग्वःया अंग्रजी भाषं अर्थ बीगु यानातःगु आःतक पिदंगु नेपालभाषाया कोश मध्ये दकलय्‌ तःधंगु कोशग्रन्थ खः ।

अथे हे कोशया निमार्णया खँय्‌ विदेशी विद्वानपिं गथे नोल गरुचो, बर्नहार्ड कोयल्भर व ईश्वरानन्दया संयुक्त प्रयासं पिदंगु Newar Towns and Building  (ने.सं १११८) सफू पिथनादीगु दु । विमल ताम्रकारं नं ने.सं. ११२५ य्‌ ‘नेवाः खँग्वःपुथि’ नामं सफू पिकयादिल । च्वय्‌ न्ह्यथनागु कोशया सफू बाहेक महाकवि सिद्धिदासया पिदंगु सफुलिइ दुथ्याःगु खँग्वःयात कयाः डा. तुयुबहादुर महर्जनं ‘सिद्धिदास कोश’ च्वःगु दु । थथेहे नाताकुटुम्ब, अंगप्रत्यंग, सांस्कृतिक वस्तुसम्बन्धी नं थीथी कोश पिदंगु दुसा छगः आखःया शव्दकोश भूषण प्रसाद श्रेष्ठं, क्रिया खँग्वःया शब्दकोश चन्द्रमान वज्राचार्य आदिपिंसं पिकाःगु दु ।