जातः
मचाबुइबलय् ज्योतिषं ग्रह, राशि स्वयाः जातः च्वइ । उगु जातलय् मचाया ज्यूताः भिं जुइमा,
सुथां लायेमा, मंगल जुइमा धकाः गनेद्यःया किपा च्वकी । गुम्ह गुम्हेसिनं गृह मातृका बा लोकेश्वरया किपा नं च्वकू । थ्वया लिसें थीथी बां (बुट्टा) च्वयाः छाय्पाः नं याकू ।

इहि
मिसामचा न्हय्दँनिसें गुदँया इलय् इहि यायेगु चलन दु । थुबलय् सलाःपाः व म्वःकी च्वकी । चाया सलाःपातय् स्वस्ति च्वइगु व मचाया छ्यनय् म्वःकी छुकीगु खः ।

कय्तापुजा
मिजंमचाया कय्तापुजा याइबलय् छेँय् पलिइ चक्रया चिं च्वयाः पलिइ ती । अले छचाःलिं अष्टमंगल तयेगु याइ ।

इहिपाः
लुखा दुवाः
इहिपाः याइबलय् मिजंया छेँय् मूलुखाय् भमचा दुकायेत लुखादुवाः च्वयाः तिकी बा लुखाय् च्वये छिंसा लुखाय् हे च्वकी । थ्व बौद्धतय्थाय् लुखा फुसय् पंचबुद्ध (अक्षोभ्य, अमोघसिद्धि, बैलोचन, अमिताभ व रत्नसम्भव) च्वइसा वया नापनापं अष्टमंगल नं च्वइ । अले लुखाया जवय् खवय् च्वं क्वय् वाउँभत्तु, मिखा व कलश च्वइ । थ्व शैवतय् थाय् पंचबुद्धया थासय् गनेद्यः, व्रम्हा, सरस्वति, शिव पार्वती, विष्णु लक्ष्मी व कुमार च्वयेगु याइ ।

मरिकसि
इहिपाः याइम्ह मिजंपाखें भमचिया छेँय् मरिकसि यंकेगु चलन दु । थ्व मरिकसि चायागु थलय् (कसिइ) अष्टमंगल व मेमेगु बां नं छाय्पीगु याइ ।

ज्याःजंक्व
नेवाःतय्गु छेँय् सुं मनू ७७ दँ ७ ला ७ न्हुया साइतय् ज्याःजंक्व यायेगु चलन दु । थथे जंक्व याइबलय् ‘जंक्व पौभाः’ च्वकेगु याः । जंक्व याइगु थासय् छचाःख्यरं झिगू दिशाय् (पूर्व, पछिम, उत्तर, दक्षिण, इसान, बायव्य, आग्नेय, नैरित्य व च्वय् क्वय्या झिगू दिशाय्) झिम्ह दिकपाल (रक्षक)या दसिकथं कलश वा ध्वाँय् च्वइ । अथे हे गुंगः चाया कलशय् नवग्रहया चिं च्वइ । थुकथं हे च्यागः चाया कलशय् अष्टमंगल च्वइ ।
मू कलशकथं शैव समुदायय् तग्वःगु चाया कलशय् गनेद्यः, कुमार व शिवशक्ति च्वकीसा बौद्ध समुदायय् गनेद्यः व नीलवज्र च्वकी । थथे हे प्यंगू दिशाय् चतुर महाराज धकाः प्यम्ह द्यःया किपा नं ब्वइ । थुकी १) खड्ग महाराज २) चैत्य महाराज ३) बेण (विणा) महाराज ४) ध्वज (ध्वाँय्) महाराज दुथ्याः । थुपिं थीथी द्यःपिन्सं ल्हातिइ ज्वनातइगु ज्वलं खः । नेवाः समुदायय् मनू ७७ दँ ७ ला ७ न्हु दुकुन्हु न्हापांगु जंक्व यायेगु व अथे हे उम्ह मनूया आयुकथं निक्वःगु, स्वक्वःगु व प्यक्वःगु जंक्व यायेगु नं चलन दु । उगु चलनकथं जंक्व याइबलय् पुंतय्सं थीथी किपाज्वलं च्वयाबी ।
उगु ज्वलनय् मूकथं चाया कलशय् १) मू कलश २) अष्टमंगल ३) लाखे लसिं ४) तुयुम्ह नाग ४) फं दुम्ह नाग ५) सिन्हःमू ज्वलान्हाय्कं ६) गनेद्यः, ७) सलाःपाः च्वइसा भ्वँतय् १) लुखा दुवाः २) धिकाः ध्वाँय् ३) फय्गं ४) अष्टमंगल ५) चतुमहाराज ६) फलिंद्यः ७) म्वःकी ८) न्हय्म्ह
सल (न्हापांगु जंंक्वय्) ख) न्हय्म्ह हँय् (निक्वःगु
जंक्वय्) ग) प्यम्ह सल (स्वक्वःगु जंक्वय्) घ) च्याम्ह गरुड च्वइ । थुपिं ज्वलंलिसें बौद्धतय्सं पुलुइ विश्वबज्र च्वकाः तइसा शैवतय्सं पुलुइ त्रिशूल च्वकाः तइ ।

म्वःकी
थ्व छेँया पलिइ च्वय् तीगु म्वःकी खः ।

जंक्व खः
थ्व जंक्व खतय् जवंखवं वाउँम्ह सल च्वयाः छचाःलिं थीथी किपा च्वयाः छाय्पीगु खः ।

बौख्वाः
छेँय् छेँय् शान्ति स्वस्ति यायेत इलय् ब्यलय् बौख्वाः तयाः पुज्यायेगु व वयात दुवातय् वा छ्वासय् वाये यंकेगु याइ । बौख्वाः तुयुगु भ्वँतय् हाकुगु व ह्याउँगु उं जक छ्यलाः सादां च्वयेगु याइ । बौख्वाः तयेबलय् उकी लिसें म्वःकी नं तइ ।
झिम्ह दिकपालया दसिचिं
१) पूर्वय्– इन्द्र – बज्र चिं
२) पश्चिमय्– बरुण – नागचिं
३) दक्षिणय्– यम – यमदंद
४) उत्तरय्– कुबेर – गदा चिं
५) इसान कुलामय्– शिव – त्रिशुल चिं
६) वायुव्य कुलामय्– वायु – ध्वाँय् चिं
७) नैऋत्य कुलामय्– दैत्य – खड्ग
८) आग्नेय् कुलामय्– अग्नि – ज्वालाचिं
९) च्वय् (अघः)– चक्र चिं
१०) क्वय् (उघः) – कमन्दल
तःधंगु थासय् यज्ञ याइगु जूसा छगू दिशाय् छम्ह दिकपाल कापतय् च्वयाः खायेगु याइ । अले झिगः चाया कलशय् झिम्ह थीथी दिकपाल च्वयाः यज्ञ मन्दःया छचाःख्यरं दिशा मिले यानातइ । छकू तःकूगु कापतय् मन्दः च्वयाः उकी थीथी दिशाय् कथहं थीथी दिकपाल च्वयातयेगु नं याः ।
अष्टमातृका किपा च्वज्या
तःधंगु पुजाय् अष्टमातृकाया किपा च्वयाः ब्वयेगु पुज्यायेगु याइ । अष्टमातृका (अजिमा)या लिसें भैरव (आजुद्यः) नं च्वयेगु याः । १) भैरव २) काली ३) बाराही ४) इन्द्रायणी ५) ब्रम्हायणी ६) रुद्रायणी ७) वैष्णवी
८) महालक्ष्मी ९) कुमारी

नवग्रह किपा च्वज्या
ग्रहशान्तिया लागि नवग्रहया दसिचिं च्वइ । गथे
१) आदित्य – ह्याउँगु पलेस्वां
२) सोम – तुयुगु पलेस्वां
३) मंगल – खड्ग
४) बुध – जःमू माः
५) बृहस्पति – सफू
६) शुक्र – कमन्दल
७) सनि – खड्ग
८) राहु – चन्द्र सूर्य
९) केतु – खिपः
पंचबुद्धया चिं च्वज्या
बौद्धतय् पुजाय् पंचबुद्धया दसिचिं च्वयाः तइ ।
वंचुम्ह– अक्षोभ्य – पूर्व दिसाय् – वज्र चिं – किसिं
वाउँम्ह– अमोघसिद्धि– उत्तर दिसाय्– विश्ववज्र चिं –गरुद
तुयुम्ह– वैलोचन – दथु दिसाय् – चक्रिचिं – सिंह
ह्याउँम्ह– अमिताभ– पछिम दिशाय्– पलेस्वां चिं– म्हय्खा
म्हासुम्ह– रत्न सम्भव – दक्षिण दिसाय् –रत्न चिं – सल

ख्वाःपाः दयेकेगु
नेवाःतय् तजिलजिइ ख्वाःपाः प्याखंया तःजिगु मू व थाय् दु । थ्व थीथी द्यःपिनि गं प्याखं, दीप्याखं, महाकालि प्याखं, भैलः प्याखं, नवदुर्गाया गंप्याखं, काति प्याखं, लाखय्, पुलुकिसि, सवःभुक आदिया ख्वाःपाः दयेकाः उकी थीथी उंनं छाय्पिइगु खः । थौंकन्हय् थ्व सर्वसाधारणयात देश विदेशया पर्यटकतय्त थीथी कथं दयेकाः मिइगु नं याः ।

उपचारय् पुंज्या
सुं मनू म्हं मफइबलय् चीग्वःगु चाया ग्वंपचाय् नाग च्वयाः ध्वंप्वालय् पुँइ हायेगु याइ । अथेहे बांख्वाः च्वयाः दुवातय् बौ वायेगु याइ । सुयां म्हय् छचाःलिं जनाकै (ज्वःनागं न्याःगु कै) वइबलय् म्हय् कैलय् सिंहया म्हुतु लाकाः कै नुनाच्वंम्ह सिंह च्वकेगु याइ ।

जात्राय् पुंज्या
रथ जात्रा
येँय् चौलाथ्व अष्टमी (चैत दशैं) खुन्हु जनबहाःद्यःया रथ साली । यंलागाः चतुर्दशि व यंला पुन्हि (येँयाःपुन्हि)बलय् कुमारी, गनेश, भेलुया रथ साली । यलय् बछलाथ्व पारुखुन्हु बुंगद्यः रथय् तइ ।
ख्वपय् भैलःखः व नकिं खः सालिइ थथे द्यःया रथ साले न्ह्यः रथया घःचालय् मिखा च्वइ । अथे हे घःमालय् भैलःद्यःया ख्वाः च्वइ । थथे पुँनं रथय् मिखा मकंकूतले रथ साली मखु ।

येँयाः पुन्हिबलय्
येँया पुन्हिबलय् येँय् थीथी द्यः ब्वयेगु याइ । गथे वंघलय् आजुद्यः व बाका भैलः, हनुमानध्वाखा लाय्कुलिइ हाथाद्यः (मरुइ यमाद्यःपिं) ब्वइ । इपिं द्यः ब्वये न्ह्यः इपिं द्यःयात मिखा कंकेगु ज्या याइ ।

पौभाः च्वज्या
नेवाःतय्गु पौभाः हलिमय् नांजाः । थ्व थीथी तान्त्रिक द्यःपिनि किपा विशेष सिप व कला छ्यलाः च्वइगु खः । थ्व विशेष कापतय् थीथी अस्तर तयाः(क्यानभास दयेकाः) थुकी पौभाः किपा च्वइगु खः । नेवाःतय् गुथि, पज्रां व तःजिगु पुजाय् पौभाः ब्वयेगु याइ ।
थीथी किपा च्वज्या
मनूया किपा, थाय्बाय्या किपा, थीथी नखःचखः, जात्रा व नेवाःतय्गु थीथी तजिलजि न्ह्यब्वइगु किपा च्वयेगु चलन दु । थुपिं थीथी देगःया अंगलय् व लाय्कू बा तखागु छेँया अंगलय् किपा च्वयेगु याः ।
थुपिं किपा आधुनिक चित्रकलाया शैलीं क्यानभास बा भ्वँतय् किपा च्वयाः छेँय्छेँय् ब्वयेगु याः । थुपिं बांबांलाःगु किपा देस विदेशय् पर्यटकतसें न्यानायंकाः हलिमय् नेवाः किपा व तजिलजिया प्रचार जुयाच्वंगु दु ।

नेवाःतय्सं बुसांनिसें मनू सीधुंकाः तक याइगु रीति व संस्कारया ज्याय् गुलिखे ज्वःलाः । अथेहे इलय् ब्यलय् हनीगु नखःचखः नं मपाः । इहि, बाह्राः,
कय्तापूजा, बरेछुइ, इहिपाः, ज्याथजंक्व छगू हे कथं हना वयाच्वंगु दु । अथे खःसां गुलिखे नेवाः समुदायया जात विशेषया दुने इहि यायेम्वाः, बुसाखँ खायेम्वाः । उलि जक मखु मृत्यु संस्कार नं पाः । खास यानाः नाथ सम्प्रदायया कपालीतय् मनू सी धुंकाः मसानय् यंकाः उइ मखु । सीगालय् यंकाः ल्हाका छ्वइ ।
नखः हनेगुली नं थिमिया गुलिखे जात समुदायपिन्सं म्हपुजा यानाच्वंगु मदु । खोनामिपिन्सं मोहनि हनी मखु । जात्रा पर्वया ल्याखं यमितय्सं पाहाँचःह्रे नखः हनी, यलय् मतयाः जात्रा जुइ, ख्वपय् बिस्काः तःजिगु नखः जुल । भ्वँमिपिनिगु निंतिं स्वांयाः पुन्हि विशेष जात्रा खत । अथे हे नेवाःत च्वनाच्वंगु थीथी लागा कथं थःथःगु मौलिक नखः, पर्व, जात्रात दु ।