द्यः पलिस्था यानातगु संरचनायात देगः धकाः धाइ । देगः अप्वः यानाः खुल्लागु थासय् दयेका तइ । अथे हे ननि, बहालय्, चुकय् नं देगः दयेकातःगु दु । देगःया संरचना द्यःकथं पाइ । देगःया शैली प्यागौडा, शिखर, गुम्बज, घण्टाकार शैली आदि दु । प्यागोडा शैली (जापानया देगः दयेकेगु शैलीया नां) नाप ज्वःलाःगु नेपाःया तगिं पौ तयाः पलिइ आँय्पा वा सिजः पातां भुनाः दयेका तइगु खः । पौ च्वय् वंलिसे बुलुहुं चुलि जायाः च्वका लुयाः च्वाँमुसे च्वनाः गजू छुनातःगु जुइ । अप्वः धया थें देगलय् तःजाःगु फःया ल्याःनाप पौया स्वापू जूसां दक्व देगलय् थ्व नियम धाःसा ज्वःमलाः । स्वनिगलय् न्यातँजाःगु पौ तयाः देगः दयेकातःगु दुसा फः झितँ जाःगु तक खनेदु । प्यकुं लाःगु, आयताकार, ग्वलाःगु व च्यासिं बांलूगु पौ तया देगः दयेकातःगु खनेदु ।
मनू च्वनीगु छेँ सिबें तःखा व तःजाःगु जुजु च्वनीगु लाय्कू जुइ । लाय्कू सिबें विशेष द्यः च्वनीगु गः देगः जुइ । गुगु तसकं छाय्पियाः दयेकेगु याइ ।
ततःजाःगु देगलय् मूद्यःतक थ्यंकेत ल्वहंया त्वाथः दयेकातइ । त्वाथःया जवंखवं सिंह व मेमेगु आकृति नं तयातःगु खंकेफइ । मूद्यः तयेगु थाय्यात गर्भगृह धाइ । महाद्यः, प्यम्ह नारायणद्यः देगःया दथुइ लाक्क नीस्वना तइ व मूलुखा बाहेक मेगु ल्यं दुगु स्वंगू दिशाय् नं लुखा हे तयातइ । गुलिं गुलिं देगलय् देगःदुने हे भक्तजनपिं जक चाःहुले जीक मेगु लँपु नं दयेकातइ । उकी दुनेच्वंगु गर्भगृह दुने मूपुजारी जक दुहां वनेदइ । द्यःया मू लुखाया च्वय् त्वरं तयातइ । त्वरनय् थीथी आकृति सहित दथुइ लाक देगलय् दुने च्वंम्ह मूद्यःया चीधंगु स्वरुप तयातइ । तर थ्व फुक्क थासं लागु मजू ।
देगःया पौया कुनय् कुंआँय्पा तयातइ । फुक्क देगःया दकसिबय् च्वय् च्वंगु पलिइ गजू तयातइ ।
मेगु शिखर शैलीया देगः ल्वहंयागु वा अप्पायागु दयेकातइ । थुगु शैलीया देगलय् यदि तलय् थहां वने ज्यूसा मूद्यः न्ह्याबलें तलय् हे तयातइ । थुगु शैली बौद्ध व हिन्दू निगुलिस नं छ्यलातःगु दु । यलया लाय्कूया कृष्ण देगः, यलया महाबुद्ध देगः, ख्वपया वात्सला देगः, किपूया ल्वहं देगः शिखर शैलिं दयेकातःगु जुल । शिखर शैलीया देगलय् नं दकसिबय् च्वय् गजू तयातःगु दइ ।
गुम्बज व घण्टाकारया पौ दुगु देगः अप्वः यानाः स्थानीयतय्सं दयेकातःगु देगः जुल । उकी अप्वः यानाः महाद्यः व गनेद्यः हे विराजमान याकातःसां नं मेमेगु द्यःपिं नं पलिस्था यानातइ ।
मेगु पिगंद्यः तयाः पलिस्था यानातःगु दइ । थज्याःगु देगलय् देगः हे धकाः छुं संरचना दइ मखु । तर तान्त्रिक विद्यां साला हयातःगु धकाः चिचीग्वःगु ल्वहंत पलिस्था यानातइ । थज्याःगु द्यःया न्ह्यःने मन्दःपा तयातःगु नं खंकेफइ । थज्याःगु देगलय् न्हियान्हिथं पुजापाठ मयासे तिथिकथं दँय् छक्वः निक्वः जक पुजा यायेगु याइ ।

त्वाथः
तजाःगु देगलय् थहां वनेत देगःया मूलुखा चूलाक त्वाथः दयेका तइ । थ्व ल्वहंयागु दयेका तइ । गुलिं देगलय् थहां वनेत छगू सिबें अप्वः त्वाथः दयेका तःगु नं खंकेफइ ।

फः
देगःया फः देगःया उचाइ (जाः)कथं जुइ । चिजाःगु देगलय् छगू जक फः नं जुइफु धाःसा तजाःगु देगलय् ततःजाः जुइक यक्व फः नं दइ । स्वनिगलय् दकलय् अप्वः फः दुगु येँ लाय्कूया माजुदेगःखः, गुकी गुंगू फः दुगु जुल, फःया सिथय् ल्वहं तयाः दयेका तइ ।

थां
देगःया त्वाथः गयाः मूद्यः दुगु थासय् थ्यनकि चाःहिले जीकेत दकसिबय् च्वय् च्वंगु फःया ध्वछिं थां तयाः मूद्यःयात चाःहीकाः अंगःदुने लाकातइ । थामय् थीथी बुट्टा कियातःगु दइ । थ्व थांया क्वय् ईल्वहं अले च्वय् मेथां तयातइ ।

मेथां
थांया च्वय् काकातःगु सिँयात मेथां धाइ । थ्व जवंखवं बराबर जुइक मेस लुयाच्वंगु दइ । छगः अले फल्चाय् तयातःगु मेथानय् बुट्टा कियातःगु दइसा छेँय्
छ्यलातःगु मेथामय् बुट्टा दइमखु ।

निनाः
थामय् च्वंगु साः ताःहाकः जुयाः मेथां अले मेगु सिँ छगः नं काका तइ । थुकियात निनाः धाइ । निनालय् धलिंत दिकातइ । क्वथाया थां तब्या जुलकि निनाः दथुइ तयाः निद्या यायेत निनाः तयातइ ।

ईल्वहं
थां दिकेत छ्यलीगु ल्वहंयात ईल्वहं धाइ । थ्व दकसिबय् क्वय् च्वंगु तल्लाय् थामय् लखं लाइथाय्
छ्यलातइ । थ्व बाहेक संरचना बल्लाकेत नं ईल्वहं
छ्यलातइ । ईल्वहँतय् गाःवंकाः सिँया थांया साः थाकेगु याइ । अथे हे ईल्वहंतय् साः दयेकाः च्वय् च्वनीगु थामय् कपे यानाः थुकी दिकेगु नं याः । ईल्वहँतय् सिँया साः तयेन्ह्यः गालय् सिजः कुचा नं तयातःगु दसु मरुसतलय् दु ।

त्वरं
त्वरं वा त्वलं देगःया मुलुखा च्वय् तयातइ । थ्व बापा तिमिला (अर्धचन्द्राकार) बांलूगु जुइ । थुकी च्वय् छेपु वा ताहाः÷बि ज्वनाच्वंम्ह गरुड, दथुइ देगः दुनेयाम्ह मूद्यःया किपा वा देगलय् निराकार मूर्ति जूसां तबि साकार मूर्ति कियातइ, जःखः सहायक द्यःपिं व ल्यूने सुपाँय् वा सर्गःया लु दयेका तइ, क्वय् जःखः हितिमंगः (मकर) दुगु त्वलं पलेस्वांया पीठ कियातइसा दकलय् च्वकाय् कुसा (छत्रावलि) नापं गजू व ध्वाँय् दयेका तइ । त्वरंयात देगःया न्हाय्कं नं धाइ । त्वरनय् दइगु द्यःया प्रतिमा देगलय् दुगु मूद्यःनाप ज्वःलाकाः तयातइ । सिँया त्वलं क्वय् बालाखय् अभिलेख कियातइगु चलन नं दु । सिँया पुलांगु त्वलं द्यःने थौंकन्हय् वहः वा लीपाता वा सिजःपाताय् लुं सियाः भुनेगु नं याः । देगलय् दुहां वनाः पुज्यायेत वा द्यः भागि यायेत लकां त्वःताः वनेमाःसा त्वलंया द्यःयात पिनं हे लकां मत्वःतुसे बिन्ति वा भागि यायेगु याइ । देगःदुने छु द्यः धकाः दुहां मवंसे हे सीकेत नं अःपु ।

तुनाःसिँ
मनूया तुतिया त्वानाः थें तःहाकःगु सिँ जुयाः त्वानाःसिँ नां च्वंगु धाइ । तुनाःसिँ खँग्वलं अंगलय् तुँ नकाः पौ क्वबीगु सिँकथं तुनाःसिँ नां पाय्छि जू । निग्वलं खँग्वलं छताजि हे सिँ थुइकेगु याः । अर्थ पाःसां तबि नांकथं ज्या व हे खः । देगलय् पौया भार क्वबीत ४५ डिग्री बेताः यानाः तुनाःसिँ तयातइ । तुनासिँइ देगःया मूद्यः नापं स्वापू दुपिं द्यःपिं कियाः छाय्पिया तइ । देगःया कुंचाय् च्वंगु तुनाःसिँ दुम्ह फैचा, सल व सिंहया ख्वाः तयाः तुनाःसिँ तयातइ । पपू दुम्ह सल, न्यकू नापं सिंहया थें पंजा दुम्ह जीव थ्व लोकय् मदुम्ह शार्दूल नं कियातइ । थ्व तुनाःसिँ मेगु दिशाय् सिबें तःग्वः जुइ । निखेंया पाखाया भार कुंचाय् लाइगु जुयाः झ्यातुइगु जुयाः हे थ्व बिस्कं च्वंक दयेकातइगु खः । गुकियात कुंसल धकाः धाइ । तुनाःसिँ स्वताजि दइ । गथे– सादा, द्यः कियातःगु व कुंसल । थ्वया ब्व नं स्वंगूकथं ब्वथला तइ । च्वय्– सिमा वा सिमाकचा, मूब्व÷दथुइ – मूद्यः व क्वय् गन्धर्व, किन्नर, अप्सरा, ऋषि, जुजुपिं, नक्षत्र व सामाजिक जीवनया दृश्यत ।

छेपु
त्वलंया च्वय् तयातइगु ग्यानापुसे च्वंम्ह जीव हे छेपु खः । मिखा व न्हाय् जक दुम्ह जीव, गुम्हं ल्हाती ताहाः ज्वनातःगु म्हुतुं नयाः न्हाय्प्वालं पिहां वयाच्वंपिंं निम्ह बि क्यनातइ।

बाय्म्वह्वार वा गलःथां
देगःया गजूदुने च्वनीगु सिँ, गुकिं गजूयात तिबः बीगु याइ, थ्व सिँयात यष्ठि वा यःसिं नं धायेगु याः । थ्व सिँयात गजू सिँ धायेगु नं चलन दु ।

गलःसिँ
गजूयात तिबः बीगु सिँ गलःथांया ल्यंगु ब्व
धलिमं क्वय्तक यगानाच्वंगु चित्याःगु सिँ (यष्ठि)
हाकः खः ।

गजू
देगलय् दकसिबें पौया च्वय् लः दुहां मवयेक त्वपुइगु अलंकृत धातुया कलश वा
गंबांया छाय्पीगु ज्वलं (चाः, ल्वहं, धातु नापं लुंसियातःगु) कलात्मक ब्व खः ।
क्वचुपाखा
अंगः सिबें पिहां वःगु पौ, गुकिं अंगःयात वा वइबलय् लखं बचे याइगु क्वस्वया च्वंगु पाखा खः ।

चिलाय्÷चिलापा÷चय्ला÷चैला
छेँया पली तइगु आँय्पा गुकिया दथुइ चित्याःगु ध्वः तयातःगु दै । थुकियात चिलापा, चिलाय्, चय्ला वा चैला नं धायेगु याः ।

आँय्पा÷प्वलापा
छेँय् पलिं चीबलय् तइगु जुयाः प्वलापा धाइ । अप्पा थें यानाः चायागु पा दयेकाः मिइ छुनाः दयेकीगु पा अप्पायात आँय्पा धाइ । आँय्पां पौ चीगु जुयाः आँय्पापौ धाइगु खः । द्यतनाः तइगु जुयाः सिथय् निध्वः धुं छखे न्ह्यखतय् मेखे अखतय् धुं दयेका तइ । छपा आँय्पा पौद्यःने मेगु आँय्पा पौ द्यतनाः पौ पलिं चीगु ज्या याइ । धलिमय् क्वलापौ लायाः उकी द्यःने चा लाना पौ भुनेत आँय्पा छ्यली ।

क्वपुअप्पा÷क्वपुपा÷थत्वापा÷थपुपा
पौया सिथय् तइगु सालुगु टाइलयात हे क्वपुअप्पा धकाः धाइ । थ्व अप्पायात क्वपुअप्पा, क्वपुपा, थत्वापा व भपुपा नं धायेगु याः ।

सिलि÷ग्वंगःचा÷कुंपा
पौया सिथय् प्यंगू कुनय् तइगु अपा जुयाः वा सिलि, ग्वंगःचा वा कुंपा धायेगु याइ । पौ÷पलिया निखेंया पाखा च्वकालू थासय् तइगु थजाःगु अपाय्आपाः धया थें ग्वंगःचा दयेकाः छाय्पीगु जुयाः ग्वंगःचा नं जूगु खः ।

भौप्वाः
भुतूया च्वय् पौ ह्वःखनाः जःया निंतिं दयेकातःगु, भौ दुहांपिहां यायेत छ्यलीगु ह्वः हे भौप्वाः खः । थ्व भौप्वालं वाति मज्वयेक चाया तग्वःगु बागः भ्यगः थें जाःगु दयेकाः भौप्वाः फुसय् तइ ।
बापाध्वः
तःपाःगु पा अप्पा निखे भेसेंलुइक दथुइ कुं च्वका लुइक दयेका तःगु जुइ । थजाःगु अपा जुयाः हे बापाध्वः नां च्वंगु खः ।

भ्यासिं
पौया क्वय् मुसिँ व जंचु तिबः बीत तयातःगु सिँ खः । थ्व अंगलय् दिकाः मूथामय् न्वकाः तयातइ । भ्यसें लुइक तयातइगु जुयाः हे भ्यासिं धाःगु खः ।

जंचु
पली तइगु मुसिँयात बः बीगु व मुसिँ यातां मवंक तयातःगु हे जंचु खः । जंचुइ मुसिँ स्वानाः हाकः स्वायेबलय् दिकेगु कथं नं ज्या कायेगु याइ ।

मुसिँ
पौया झ्यातु क्वबीगु मूसिँ जुयाः मुसिँ धाःगु खः । पली धलिं मधासे मुसिँ धाइ ।

थाय्मा
मूथांया च्वय् निखें पाखाया मुसिँ दिकेत बेथां तयातःगु सिँ हे थाय्मा खः ।

मुसिबहाः
धलिंपाखाय् धलिंद्यःने च्वनीगु सिँ मुसिबहाः खः । थुकी द्यःने मुसिँ दिकेगु जुयाः मुसिँबहाः धाःगु खः ।

चलु
त्वानाःसिँ द्यःने चलु च्वनी । चलुइ धलिं वा पाखाधलिं दिकाः मुसिबहाः तयाः मुसिँयात तेका बिया तइ । चलुं चुकूया थें ज्या याइ ।

तुनाः
तुनाः वा त्वानाःसिँ छगू हे सिँयात धाइगु नां खः । गुकिं पौया झ्यातु फयाः क्वबीगु ज्या याइ ।

तुनाःत्वाकः
तुनाः दिकेगु आधार वा त्वाकः हे तुनाःत्वाकः खः ।

माकःपौ
पली चीधंगु झ्याः तयाः पौ पिकया तःगुयात हे माकःपौ धाइ ।

क्वालिझ्याः÷क्वपुझ्याः÷भौगः÷भौप्वाः
बैगलय् भुतू च्याकीबलय् कुँ पिहां वनेगु ह्वः हे क्वालिझ्याः÷क्वपुझ्याः÷भौगः÷भौप्वाः खः ।

अत
पुलांगु भाय्कथंया अप्पायात अत धाइगु खः ।

अपा÷अप्पा
थीथी बांया अप्पायात अपा वा अप्पा धाइगु खः ।

माअप्पा÷माअत
हाकः २.५ व ब्या ७ वा हाक ११ व ब्या ५ अंगू नापया परम्परागत अप्पा साइज खः ।

बाँअप्पा
थीथी कथंया बुट्टाया फ्रेमय् तयाः छिनातःगु अपायात बाँअप्पा धाःगु खः ।

कुंअप्पा
कुंचाय् तयेत छ्यलीगु अप्पा हे कुंअप्पा धाःगु खः ।

तुंअप्पा
ग्वलाःगु तुंथि दनेत छ्यलीगु ग्वलाकेत भचा चाःतूगु अप्पायात तुंअपा धाइ ।

त्वाःअप्पा
अप्पाया त्वाः वा धुकथं तयाः अंगः दनेत स्वापू जायेकेगु वा दने क्वचायेकेगु जुयाः त्वाःअप्पा धाःगु खः ।

कचिअप्पा
अप्पा दयेकाः निभालय् जक पानाः मिइ मछुसे दयेकातःगु चा रंगया अप्पा खः ।

दातिअप्पा÷दाचिअप्पा
दाचिअप्पा धकाः न्ह्यःने तब्या, दुने भचा चिब्या जूगु अप्पा खः । थ्व अप्पां छेँ वा देगःया पिब्वय् अंगः दनीबलय् न्ह्यब्वय् छ्यलेगु याइ । गुकियात म्हासुचा लानाः वा इलाः दनेगु याइ ।

दुथंअप्पा
त्वाःलाःगु वा कुचाकाचा अप्पा अंगः दुने तयेत
छ्यलीगु अप्पा खः ।
लंचा
कुचा अपां वा थीथी कथंया अपां दनातःगु अंगः पिचुक इलेत छ्यलीगु ह्यांगु चायात हे लंचा धाइगु खः ।

सिलाय्
सल्लाया सिमां वइगु थाकुराः, चिकं, कपाय् व रंग ल्वाकछ्यानाः सिलाय् दयेकेगु याइ । सिलासं ल्वहं वा अपा भुलिं लः दुहां मवंक पर्केगु ज्याय् छ्यली ।

बेपाअप्पा
अंगः दनेबलय् हाकःपाखें अप्पा तयाः अंगः दनेत तइगु पहःयात बेपाअप्पा धाइ । बेपां वा बेखां तइगु जुयाः बेपाअप्पा धाःगु खः ।

ल्वहंया मूर्ति दयेकेत न्हापां गुणस्तरीय ल्वहं निं ल्यये सयेकेमाः । हाकुल्वहं न्हापांनिसें हात्तीवन लागां हयेगु चलन दु । लिच्छविकालं प्रयोगय् वःगु ल्वहंहिति, देगः फल्चाय् छ्यलीगु ल्वहंत तकं फुक्कं अनं हयातःगु खः । थुगु ल्वहं निखें वा जवं खवं वा च्वंक्वं न्ह्याथासं छिनां ख्वाःसां ज्यू । थथे छिनां ख्वायेबलय् कुचा जुया मवनीगु ल्वहं जुइवं मूर्ति दयेकेत बांलाःगु ल्वहं जुइ । ल्वहं ल्ययेबलय् पिने स्वयेबलय् हाकुगु ल्वहं जुल धाःसा उकिं धिनां ख्वाना स्वयेमाः । अले जक निखें ख्वाये ज्यूगु वा छखें जक ख्वाये ज्यूगु सीदइ ।
यदि छखें जक ख्वाये ज्यूगु ल्वहं जुल धाःसा मूर्तिया छ्यंयात क्वय् लाकाः अःखतं छिनां ख्वानाः मूर्ति तयार याइ । च्वं ख्वायेवं उगु ल्वहं तज्याइ । मूर्ति दयेकेत छु मूर्ति दयेकेगु खः, उकिया साइज निं कायेमाः । वयां लिपा क्वरा ज्या क्वचायेवं बुलुहुं मसिनुगु छिना व मुगलं बुट्टा तयेत स्वयेमाः । क्वरा ज्या यायेगु ज्याभः व बुट्टा ज्या यायेगु ज्याभः पाइ । निथी जक ज्याभः छ्यलेगु जूसां चीधंगु ज्याभः व तःधंगु क्वरा ज्याभः पानाच्वनी ।

ल्वहंया मूर्ति दयेकेत छ्यलीगु ज्याभःत
ल्वहंया मूर्ति दयेकेत खास यानाः खतांमुगः दःसा गाः । उकियात थौंकन्हय् थिना हाम्वर धायेगु यानाहःगु दु । मुगः ल्वहंया साइज स्वयां तःग्वः चिग्वः दइ । अथे हे थिना नं क्वरा ज्या यायेबलय् व बुट्टा ज्या यायेबलय् फरक किसिमया आकारया छ्यलेमाः । बुट्टा ज्या यायेत छिनां चाकःलिं कया वनी । मुगः नं चिग्वःगु जक छ्यली । आः वयाः ल्वहं कियेगु निंतिं मेसीनया प्रयोग सुरु जूगु दु । अथें तुं छाःगु ल्वहं अःपुक कियेगु निंतिं डाइमण्ड कःतिं कियेगु चक्का फिट यायेगु नं वःगु दु । थ्व फुक्कं थिना व मुगःचाया ज्या यायेगु हे प्रक्रिया खः । उकिं मूर्तिकलाय् थिना व मुगः हे जक छ्यली ।

ल्वहंया मूर्ति दयेकीपिं मूर्तिकारत
ल्वहंया मूर्ति दयेकीपिं मूर्तिकारतय्गु खँ ल्हायेबलय् लिच्छविकालंनिसें स्वनिगःदुने अज्याःगु मूर्ति दयेकीपिं मूर्तिकारत दुगु खनेदु । नेपाः देय्या अरनिकाें चीन तिब्बत तकं थ्यंकाः अन विश्वप्रसिद्ध श्वेत चैत्य तकं दयेकूगु इतिहास दु । उगु इलय् जुजु महाराजतय् आज्ञा कथं नेवाः कालीगढत देशविदेशया थी थी थासय् वनाः ल्वहंया मूर्ति व देगः दयेकूगु दु ।
न्हापा न्हापा छेँ व छेँजः फुक्कं त्याग यानाः विदेशय् थ्यंक वनाः नं प्रस्तरकलाया ज्या याःवनीगु खः । राज्यं बाय् निगू देय्या जुजु जुजुपिनि दथुइ सम्झौता यानाः व हे कथं नेपालं सीप दुपिं दक्ष कालिगढत विदेशय् छ्वइगु खः । शिल्पविज्ञ वास्तुविद्त विदेशय् वनाः आपालं नेपाली बास्तु शैलीया देगः, फल्चा व सतः दयेकूगु दु । आधुनिक इलय् यलया भिंछेँबहाः मूर्तिकलाया निंतिं नांजाःगु थाय् खः । अनच्वंपिं ल्वहंया कालिगढतय्सं दयेकीगु ल्वहंया मूर्तित अन्तर्राष्ट्रिय जगतय् नं न्यनाच्वंगु दु । अनया बज्राचार्य समुदायं ल्वहंया थी थी मूर्ति विश्वया थी थी थासय् यंकाच्वंगु दु ।

ल्वहंया देगः
ल्वहंया देगःया खँ ल्हायेबलय् मल्लकालय् दयेकूगु सिद्धिनरसिंहया देन यल मंगलबजारया राधाकृष्ण देगःयात नमूना देगःकथं कयातःगु दु । आः नकतिनि जक बुंगद्यःया मूर्ति नं दुगु सीकूगु उगु देगलय् नीछगू गजू दु । थ्व अमूल्य सम्पदा थें ख्वपया नित्य बात्सलादेवी देगः, ल्वहंदेगः, सुर्खेतया कांक्रेविहार देगः मुक्कं ल्वहंया देगः खः । दांग जिल्लाय् वनेबलय् खनेदइगु ल्वहं जकया देगःयात नं छगू अजू चायापुगु ल्वहं देगःकथं कायेछिं । मुक्कं ल्वहं जक छ्यलाः ल्वहंया हे चुकू तयाः नं अब्लय् मूर्ति व देगः दयेकीगु खः ।

ल्वहंहिति
मानव सभ्यताया विकासया क्रमय् लःया महत्व थुइवं न्हापा सिँ तयाः बाय् पं बाला तयाः मुहानं लः हयातःगु थासय् ब्यवस्थित यायेत स्यायी रुपं ल्वहंया हिति दयेकेगु चलन सुरु जुल । हितिया महत्वयात ध्यानय् तयाः जुजुपिन्सं अब्लय् लँुया तकं हिति दयेकाः छ्यल । अज्याःगु सार्वजनिक लुँया हिति येँ व यलय् नं तयातःगु दु । ख्वपय् धाःसा लुँया हिति तलेजु लाय्कू लागा दुने जक दु । मुहानं वःगु बाय् पुखुलिं पिहां वयाच्वंगु मूल लःयात छगू ल्वहंहितिं हायेके धुंकाः अनं बाः वयाः फिल्टर जुयावःगु लःयात मेगु क्वथ्याःगु थासय् च्वंगु ल्वहंहितिइ जुकाः हाकनं अनं बाः वंगु ल्वहंहितियात तकं मेगु लः पिहां वइगु थासय् ल्वहंहिति पलिस्था यानाः हायेकाः प्रयोग जुयाच्वंगु दु ।
ल्वहंहिति हायेकेत मकर दयेका तइ । ल्वहंहितिया हाइगु थासय् मकर वा गंगा दइ । उम्ह गंगायात पृथ्वीलोकय् हःम्ह धाःसा भगिरथ खः । उकिं लःया श्रोत गंगा नापं भगिरथया मूर्ति दयेकाः पलिस्था यायेगु चलन दु । ल्वहंहितिं लः हाइगु थासय् गंगा बाय् मकर दइसा हितिं क्वय् गंगायात फयाः ल्ह्वनाच्वंम्हकथं शंख ज्वनाच्वंम्ह भगिरथया मूर्ति ल्वहंहिति नापं दइ । ख्वपया लाय्कू लागाय् च्वंगु लुँहितिया क्वय् तसकं बांलाःगु भगिरथया मूर्ति दु ।

ल्वहंपौ (शिलापत्र)
नेपालय् शिलापत्र च्वयेगु चलन लिच्छविकालय्निसें सुरु जूगु खनेदु । द्यः देगः दयेकीगु इलय् उकिया अभिलेख तयेगु निंतिं देगः नापं शिलापत्र तइ । नेपाःया आः तकया न्हापांगु प्रमाणित इतिहासकथं जुजु मानदेवया पालाय् तयातःगु चाँगुनारायण द्यःथाय् तयातःगु शिलालेखयात कयातःगु दु ।
सक्वया अभिलेखयात नं पुलांगु अभिलेखकथं काइ । खुसःदँ न्ह्यः दयेकूगु दतात्रय देगःया बारे ख्वपय् तःपागु शिलापत्र देगःया जवगु दिसाय् यथावत दनि । थथे देगः गब्लय् सुनां दयेकल धइगु खँ सीकेत शिलापत्र तयेगु चलन दु । थुकियात प्रमाणित इतिहासकथं कायेगु यानाच्वंगु नं दु ।
आधुनिक जमानाय् ग्रेनाइट बाय् मार्बलय् नं उकथं ऐतिहासिक विषय बस्तुयात संरक्षित जुइमा धइगु ल्याखं अभिलेख तयेगु चलन वःगु दु । द्यः, देगः बाय् छुं सार्वजनिक थासय् थथे अभिलेख तयाः दातातय् नां दुथ्याकी ।

ईल्वहं
ईल्वहं फल्चा, सतः दयेकीगु इलय् सिँ व बँया चा तप्यंक सम्पर्क मजुइ कथं ल्वहं प्वाकः तयाः उकी थांयात थने ज्याछिंक दयेकेगुयात धाइ । ख्वपय् त्यपू ल्वहं धाइगु ल्वहंया दथुइ प्वाकः तयाः उकी सिँ बाय् थां दीगु याना तइगुयात येँ व यलय् धाःसा ईल्वहं धाइ । कुम्हाःतय् चाखः चाःहीके ज्या छिंकेत ल्वहं छगतय् चिप्वाकः यानाः प्वाकः दयेकाः उकी सिँया लुतुसिँ दिकाः उकिया आधारय् तःपागु चाखः चाःहिकी । थुकियात नं त्यपू ल्वहं धाइ । थथे सिँ दिकेत ल्वहँतय् प्वाकः वंकातःगु हे त्यपूल्वहं ईल्वहं खः ।

जःह्रुं
जःह्रुं खँग्वः संस्कृत भाषाया जलद्रोणी खँग्वलं वयाच्वंगु खः । शहर बजारय् लःया श्रोतं वःगु लःयात साला हयाः लँय् वइपिन्त प्याः चायेवं लः त्वनेगु बन्दोबस्त यायेत थुकियात छ्यली । थाय् थासय् थज्याःगु जःह्रुं दयेकाः नखःचखः बाय् जात्रा पर्वं लः त्वंकी ।
जल हायावइगु थाय्कथं जःह्रुं जुयाच्वंगु खः । येँ, यल, ख्वप, थिमि, किपू लिसेंया नेवाः बस्ति दुगु थासय् लँजुवाःतय्त लः त्वंकेगुया निंतिं जःहु्रंया ब्यवस्था यानातःगु दु । लँय् वइपिन्सं जःह्रुंया प्वालं हायावःगु लः त्वनाः प्याःचाः लंकी । लः त्वनेधुंकाः सिँकुचाया चुकुलिं लः प्वाः तिनाबी ।

चीभाः (चैत्य)
चीभाः बाय् चैत्य दयेकेगु परम्परा लिच्छविकालंनिसें सुरु जूगु खः । न्हापा न्हापा भगवान बुद्धं थःयात द्यःकथं माने याये मते धाःगुलिं सुरुं अज्याःगु चीभाः दयेकीगु इलय् चीभालय् भगवान बुद्धया मूर्ति तयेगु चलन मदु । तर लिपा अन्धभक्ततय्सं चीभाः दयेकेवं प्यखे प्यम्ह बुद्धया मूर्ति नं तयेगु चलन यात । गुलिं पुलांगु लिच्छविकाल व पूर्व लिच्छविकालया बुद्धया मूर्ति मदुगु चीभालय् तकं मूर्ति दयेकाः पलिस्था यायेगु चलन वल । आः थ्व चैत्य विश्वब्यापी रुपं न्यनाच्वंगु दु । यलय् चैत्य जक दयेकीपिं कालीगढत नं दु । उमिसं नीगू लाखनिसें पीगू लाख तक दामं विदेसय् चैत्य दयेकाः पित छ्वयाच्वंगु दु ।
चैत्य खास यानाः गुताजिया दु, सुमेरु चैत्य, पञ्चबुद्ध चैत्य, बज्रधातु चैत्य, ज्वालाबली चैत्य, शिखराकुट चैत्य, पद्मावती चैत्य, धर्मधातु चैत्य, अशोक चैत्य व नमोबुद्ध बाय् तिब्यतियन शैलीया चैत्य । थुकी मध्यय् धर्मधातु चैत्य भिंmप्यंगः ल्वहं छ्यलाः दयेकी । चैत्य मण्डलाया प्रतीक खः । च्वं स्वयेबलय् थुकिया नक्सा खनेदइ । उकिं थुकी प्यंगू प्यंगू पाता यानाः फः तयाः चैत्य दयेकीगु खः । बिहारया न्ह्यःने उकिया नक्सा अंकित यानातःगु धर्मधातु चैत्य खः । विहार बहिली नं थ्व पलिस्था यानातःगु दइ ।

स्तम्भ (थां)
स्तम्भ बाय् थां नं ल्वहंया छगू सम्पदा खः । ख्वपया दतात्रयस च्वंगु यक्ष मल्लया झ्वाता तायेकीगु गरुढया मूर्ति तयेत दयेकातःगु स्तम्भ आः तक खनेदुगु तःजाःगु थां खः । नापं लाय्कूया ल्वहंया स्तम्भय् च्वनाच्वंम्ह जुजु भूपतीन्द्र मल्लया लुँया मूर्ति तयातःगु थां, वाकुपति नारायण द्यःथाय् च्वंगु गरुढ तयातःगु ल्वहंया स्तम्भ, यलय् जुजु सिद्धिनरसिंह मल्ल च्वनाच्वंगु ल्वहंया स्तम्भ स्वनिगःया विशेष स्तम्भ थांत खः ।। थ्व विशेष प्रकारया ल्वहं गनं गथे गब्लय् हयाः थन पलिस्था यायेहल धइगु नं अनुसन्धानया विषय तिनि ।

मूर्तिकला (सालिक)
ल्वहंया तप्यंक मूर्ति मदुसां ल्वहंया मूर्ति दयेकेगु परम्परा धाःसा झीथाय् न्हापांनिसें दु । सच्छि दँ जक दुगु राममन्दिरय् ख्वपया कृष्णमान कुम्हाः व वया जहानया मूर्ति ल्वहँतं पलिस्था यानातःगु दु । अथेहे ख्वपया वाकुपति नारायण द्यःथाय् न्ह्यःने गरुढ थें च्वंक तयातःगु ल्वहंया मूर्ति सम्भवत उम्ह नारायण द्यः पलिस्था यानावंम्ह भक्तया जुइमाः धइगु अनुमान यायेगु यानाच्वंगु दु । तप्यंक मेपिनि सुयां सालिक बाय् मूर्ति दयेकाः तये मदुगु इलय् नं छदम् रुपं अथे मूर्ति दयेकाः पपू छुनाः गरुढ थें यायेगु चलन धाःसा दुगु खँ आः नकतिनि जक जेनया मूर्ति दयेकाः महादेवया मूर्ति धकाः प्रचार यानाः ख्वपया सांगाय् सार्वजनिक जग्गाय् तयातःगु निजी झ्वातां नं सी दु । थज्याःगु ज्या न्हापानिसें जुया वयाच्वंगु नं खनेदु ।

ल्वहं कायेगु थाय्बाय्
न्हापा न्हापा ल्वहं हात्तीवन दक्षिणकालिं हइगु खः । आः अन प्रतिवन्ध तये धुंकूगुलिं ल्वहं मालीपिं धाःसा अन थन मदयेक वनेगु यानाच्वंगु दु । गुलिसिनं गोदावरी व गुलिं पन्तिया थी थी थासय् तकं वनाः ल्वहं मालाः थःगु ज्या यानाच्वंगु दु । हात्तीवन हाकु वहंया निंतिं नांजाःगु थाय् खः । मूर्ति कला दयेकेत हाकुल्वहं मदयेकं मगाः । छाःगु व क्वातुगु ल्वहं जुयाः थुकी ज्या यायेबलय् तसकं बांलाक ज्या याये छिनी । अमूल्य ल्वहंया निंतिं धाःसा हिमाली भेगया थी थी हिमनदी व हिमालयय् हे वनेमाःगु जुयाच्वंगु दु ।

ल्वहंया मूर्ति सफा यायेगु प्रक्रिया
ल्वहंया मूर्ति सफा यायेगु निंतिं धलिं लुइ । ल्वहंया मूर्तियात सफा यायेत स्नान याकेगु धकाः धौयात छ्वालुकाः उकिं लुयाः वयां लिपा जक सिलाः खिति वंकी । दँय्दँसं करुणामययात धलिं लुइगु परम्परा दु । नापं मेमेगु ल्वहंया मूर्ति नं धलिं लुयाः सफा यायेगु चलन दु । ख्वपया लाय्कुलिइ च्वंगु नर सिंहया मूर्तिइ नं अथे छन्हु धलिं लुयाः सफा याइ । थज्याःगु प्रक्रिया झीथाय् न्हापांनिसें थःगु हे मौलिक शीप कलाकथं सयेका वयाच्वंगु खनेदु ।