इन्द्रायणी पीठ देगः
किपूया पश्चिम सिथय् द्यःध्वाखां पिने इन्द्रायणीया पीठ देगः दु । खु्ल्लागु थासय् दुहां वनेवं छज्वः ल्वहंया द्वारपाल तयातःगु दु । दुने वंगलसिमाक्वय् दुगु थ्व पीठ किपूया शाक्ततय् तसकं हनाबना दुगु धार्मिकस्थल खः । न्याम्ह मातृका देवीपिनिगु मूर्ति दुगु ल्वहंया तोरण दुथाय् बँय् स्वंगः अमूर्त शिलायात देगःया रुपय् थन पुज्याइ । जवय् जवंखवं अष्टमातृका, दथुइ महिषासुर मर्दिनी व न्हापा खुल्लागु थासय् धलान यानाः छतँ तयाः आधुनिक स्वरुप बियातःगु दु । अथे हे नयागु पाइप तयाः गं घायेगु थाय् नं दयेकातःगु दु । छखेलिक्क पुलांगु पीगं फल्चाया नकतिनि हे जीर्णोद्धार जूगु दु । थनया तोरण व देगः ने.सं. ७९०या जःखः दयेकातःगु खः ।
उमामहेश्वर क्वाःच्व
किपूया दकलय् तजाःगु थासय् कलात्मक उमामहेश्वर वा भवानीशंकरया देगः दु । थ्व थाय्यात स्थानीय भासं क्वाःच्व धाइ । समुद्री सतह स्वयां १४१८ मिटर तजाःगु थासय् वनेत थ्यंमथ्यं ५० तगिं दुगु ल्वहंया त्वाथः गयेमाः । थ्व प्यागोडा शैलीया
देगः प्यतजाः फःया द्यःने झिंनिगः कलात्मक थांया दथुइ दयेकातःगु दु । देगलय् वनेगु स्वाहानेया निखेर किसि पाः तयातःगु दु, किसिं सुं शत्रु जुजुयात न्हुयातःगु दु । वर्गाकार देगलय् प्यखेरं कलात्मक लुखा दुसा मूलुखां गर्भगृहया द्यः खनेदुसा मेगु स्वंगू लुखाय् देवी, दुर्गा व सरस्वतीया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । दुने शिव पार्वतीया कलात्मक ल्वहंया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थन दु्गु त्वानाःसिँ धाःसा कलात्मक खनेमदु । थ्व देगः गबलय् दयेकूगु धइगु खँय् विवाद दुसां ने.सं. ७७५ स्वयां न्ह्यः थुकिया निर्माण जुइधुंकूगु सीदु ।
चिलंच्व
किपूया छगू प्रमुख बौद्ध सम्पदा चिलंच्व स्तुप खः । थुकिया स्थापना सम्राट अशोकलिसे स्वानाच्वंगु किंवदन्ती दुगु ल्याखं थ्व किपूया हे दकलय् पुलांगु सम्पदा जुइमाः । किपूया पूर्वी लागाय् चकंगु थासय् वर्गाकार जगय् छगू मूलगु चैत्य अधिकांश भाग अपां दनाः दयेकाःगु दु । अप्पा व ल्वहंया मिश्रणं थ्यंमथ्यं १० मीटर तजाःगु कलात्मक चैत्यया निर्माण जुयाच्वंगु दु । पश्चिमपाखे मूलुखाय् छज्वः किसि द्वारपाल थें दु । च्वय् निम्ह वज्रयानी द्यःपिं दु । अनं दुने ल्वहंया तोरण तयाः प्यखेरं ध्यानी बुद्धपिं स्थापना यानातःगु दु । च्वय् कलात्मक मिखा च्वयातःगु दुसा वयां च्वय् हर्मिका तयाः द्यःने झिंस्वंगू भूवन तयाः बौद्ध वास्तुकला कथं गजू छुनातःगु दु । वथें प्यकुनय् हानं मेगु देगः तनाः तारापिं स्थापना यानातःगु दु । मूल चैत्य स्वयां पिने प्यकुनय् मेगु प्यंगः चैत्य स्थापना यानातःगु थनया विशेषता खः । थ्व स्तुपया स्थापना गबलय् जूगु धइगु प्रमाण मदुसां थन इस्वी १५१५या शिलापत्र लूगु ल्याखं थ्व स्वयां न्हापा हे थ्व स्तुप अस्तित्वय् दुगु खनेदु ।
च्वभाःद्यः आनन्दादी लोकेश्वरया देगः
किपूया लिक्क आनन्दादी लोकेश्वर वा च्वभाःद्यःया देगः दु । नेवाः बौद्धतय्सं हनाबनातइपिं प्यम्ह करुणामय मध्ये छम्ह थ्व नं खः । थुकियात आदिनाथ धकाः नं धाइ । थनया कच्छपाल गुँया च्वय् दथुइ प्यखेरं छें चाःहुइकातःगु बहाःया क्वाःपाःद्यः थें अलग्ग च्वभाःद्यःया देगः दु । हिन्दु व बौद्ध अनुयायीतय्सं थःथःगु श्रद्धा कथं पुज्याइ । बौद्धतय्सं आनन्दादी लोकेश्वर धाइ धाःसा हिन्दुतय्सं आदिनाथ व अर्धनारेश्वर धकाः नं धाइ ।
बहाः थें जाःगु थासय् स्वतँ जाःगु प्यागोडा शैलीया च्वभाःद्यःया देगः दु । निम्ह सिंहया दथुइ कलात्मक लुखा दु । लुखाया द्यःने न्याम्ह बुद्ध सहितया तोरण दु । दुने तिसावसतं छाय्पियातःम्ह ह्याउँम्ह द्यःया चायागु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । मातनय् न्यापाः चिचीपाःगु झ्याः दु । वयां च्वय् सँझ्याः पिकयातःगु दु । त्वानाःसिँइ कलात्मकरुपं द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । वयां च्वय्या तल्ला प्यागोडा देगः थें त्वानाःसिँ तयाः तिकिझ्यालं भुनातःगु दु । वयां च्वय् छतँ तयाः उकिया द्यःने गजू छुनातःगु दु । देगःया न्ह्यःने छगः कलात्मक शिखर शैलीया द्यःगः दु । छतँ धुंकाः प्यखेरं प्यंगः द्यःछेँ थें पिकयाः अले प्यकुनय् नं थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु ।
देगलय् व नापसं च्वंगु सतलय् बसजाः तानातःगु थनया विशेषता खः । सुं मनू मंत धाःसा वयागु सुगति कामना यानाः थन थःथितिं बसजाः छायेगु चलन दु । देगःया खवय् सतलय् भजन हालेगु थाय् दु । थन कोजाग्रत पुन्हिनिसें लछि तक मेला जुइ । थन मनूत थीथी ल्वय् लंकेत व छेँय् त्यपू जीवन सुथांलाकेत वइ । विशेष यानाः हरिबोधनी एकादशी निसें मिस्त निराहार व्रत च्वनेगु याइ । देगलय् थः मदुपिं थःथितिपिंत मेगु लोकय् अःपुइमा धकाः थीथी बसजाः थन छायेगु वा अंगलय् तायेगु चलन दु ।
लिच्छविकालय् दयेकूगु धायेगु यानाच्वंगु थ्व देगः निर्माण जूगु तिथिमिति स्पष्ट मदु । अथेसां मूल देगः लिच्छविकालया जुइमाः धइगु अनुमान दु । न्हापा थ्व द्यः थसि (अथवा थैबय्) च्वंम्ह अले अन अतिवृष्टि व अनावृष्टि जुयाः थ्व द्यःयात हे गोदावरी खुसिइ
वानाछ्वःगु अले लिपा छम्ह स्थानीय ग्वालां नखु दोभानय् लुइकाः आःया चोभार डाँडाय् तल धइगु किंवदन्ती दु । उकिं दँय्दसं चैत्रशुक्ल अष्टमिकुन्हु थ्व द्यःयात नखुइ यंकेगु याइ । वंशावली कथं गुणकामदेवं कलिगत संवत् ३८२५य् थ्व द्यःया रथजात्रा न्ह्याकूगु धइगु दु । थ्व देगः सन् १६४० पाखे जीर्णोद्धार जुल ।
जगतपाल महाविहार
किपूया चिलंच्व स्तुपया जवय् जगतपाल महाविहारया क्वाःपाःद्यः दु । परम्परागत शैलीया स्वतँ जाःगु छेँया न्हापांगु तल्लाय् स्वदुवाः लुखा दु, दथुया तोरण सहितया लुखाया दुने क्वाःपाःद्यःया तिसावसतं छाय्पियातःगु बुद्धमूर्ति दु । मातं तल्लाय् दथुइ न्यापाः व जवं खवं स्वपाः स्वपाः झ्याः दुगु कलात्मक झ्याः दु । वयां च्वय् झ्वःलिक बरण्डा पिकयातःगु दु । च्वय् आँय्पापौ तयाः दथुइ स्वंगः गजू दु । थनयागु गुथिया बज्राचार्यं थन पुजाआजा याइ । थ्व विहारया निर्माण यलया जुजु जगतपाल वर्मां सन् १५३३य् याःगु खः ।
नगोचा सरस्वती
किपूया उमामहेश्वर देगः स्वयाः भचा पश्चिमय् सरस्वतीया देगः दु, उकियात स्थानीय भासं नगोचा ससुद्यः धाइ । प्यखेरं खुल्ला लुखा तयाः दक्षिणपाखे शिलापत्रया लिउने विणा ज्वनातःम्ह सरस्वतीया मूर्ति दु । देगलय् राधाकृष्ण व गरुड नारायणया मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु । वयां क्वय् मञ्जुश्रीया पादुका दु । अथे हे थुकिया आग्नेय कोणय् गोरखनाथया पुलांगु देगः नं थन दु । थ्व देगःया जीर्णोद्धार ने.सं. ८४१य् क्वाथनायक लक्ष्मीसिंहं याःगु खः ।
पुखुसि नारायण देगः
बाघभैरव देगःया न्ह्यःनेसं च्वंगु देय्पुखूया लिक्क च्वंगु तुयुगु देगः पुखुसि नारायणयागु खः । नितँजाः फःया द्यःने थ्व देगः दयेकातःगु दु । ल्वहंया स्वाहाने दुथाय् छज्वः सिंह व छज्वः शार्दुल थनातःगु दु । देगः धाःसा साधारण राणा शैलीं दयेकाः प्यखेरं ततःपाःगु लुखा तयाः द्यःने बज्रया प्लास्टर यानातःगु दु । द्यःने गुम्बज दयेकाः गजू छुनातःगु दु । दुने गर्भगृह दयेकाः दुने छखे लक्ष्मी व मेखे गरुडया दथुइ दनाच्वंम्ह विष्णुयागु ल्वहंया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थ्व मूर्ति लिच्छविकालीन जुइ धकाः अनुमान यानातःगु दु । थ्व देगःया निर्माण ने.सं. ७२५पाखे क्वाथनायक जकेराजं याःगु खँ ताडपत्रय् उल्लेख जुयाच्वंगु दु । अथेसां थ्व न्हापा तजाःगु देगः जुइमाः । लिपा जक भुखाचं यानाः दुनेवं आःया स्वरुपय् जीर्णोद्धार यानातःगु जुइमाः । थ्व मूर्ति छक्वः थनं खुयायंकूगु, लिपा थनया हे हनुमानघाटय् लुइवं थन हयाः स्थापना याःगु धइगु न्यनेदु ।
बाघ भैरव
किपूया बजार दथुइ देय्पुखूया न्ह्यःने धुँआजु, आजुद्यः, ब्याघ्रेश्वरभैरव वा बाघभैरवया देगः दु । आयताकार प्यागोडा शैलीया थ्व देगः किपूया दकलय् पुलांगु व दकलय् तग्वःगु देगः खः । थ्व ल्याखं थुकियात किपूया रक्षक देवता कथं हनातःगु दु । देगःया मूलुखा दथुइ अले द्यः दुने भचा खवय् दु । देगः दुने खवय् म्हुतु वांखायाच्वंम्ह धुँआजुया मूर्ति दु । चायागु मूर्तिइ वहःया ख्वाःपाः दु । लुखाया पिने तःधंगु निगू कलात्मक तोरणया क्वय् अमूर्त शिलायात नं अन पुज्याइ । स्वतँ जाःगु थ्व देगःया हरेक पलिइ गजू छुनातःगु दुसा दकलय् च्वय् नापं यानाः मुक्कं १८ गः गजू दु । आः स्वतँय् नं सिजःपौ तयाः जीर्णोद्धार यायेधुंकूगु दु । देगःया चाकःलिं च्वंगु अंगःपौ आः स्यनावनाच्वंगु दु । नितँया पलिइ तरवार खुँडा आदि ल्वाभः यखायातःगु दु । व दक्व थन पृथ्वीनारायण शाहं हमला याःबलय् वयात बुकाछ्वयेवं वं त्वःताथकूगु ल्वाभः खः धायेगु चलन दु । तःधंगु चुकया दुने संरक्षित थ्व थासय् गणेश, नारायण, शिव, भवानी शंकर, श्रीधर विष्णु, विश्वकर्मा, रामचन्द्र, मन विनायक, विश्वकर्मा, धरतीमाता, तुलसी इत्यादिया देगः दु ।
वंशावली कथं देगःया स्थापना ने.सं. २१९ व २४६या दुने जुजु शिवदेव तृतीयं दयेकूगु खः । थुकियात ने.सं. ६३५य् महापात्र जगतपाल वर्मां जीर्णोद्धार यात । किंवदन्ती कथं न्हापा थन जंगल दुगु, मस्त चाया धुँ दयेकाः म्हिताच्वंगु अले व धुँइ भैरव दुबिनाः दुगुचा नःगु अले मस्तय्सं म्ये तयामबिउगु व वयात द्यः थुइकाः पुज्यायेगु याःगु धाइ । वि.सं २०१४ सालनिसें थन दँय्दसं भाद्र १ गते खःजात्रा यायेगु जुयावयाच्वंगु दु ।
ल्वहं देगः
कीर्तिपुर चिलंच्व वनेगु लँय् सिंहदुवाः त्वालय् बुद्ध देगः दु । बुद्धया देगः हे यक्व मदुथाय् थ्व शिखर शैलीया ल्वहँतं दयेकातःगु कलात्मक देगःया विशेष महत्व दु । नितँजाःगु फःया द्यःने च्वंगु देगलय् वनेत ल्वहंया त्वाथः दु । निखेरं सिंह व निम्ह द्यःपिं द्वारपाल दु । मूलुखाया च्वय् ल्वहंया कलात्मक तोरण दु । झिंनिगः थांया दुने गर्भगृह दयेकाः दुने ल्वहंया द्यः स्थापना यानातःगु दु । दुने शाक्यमुनि बुद्ध दथुइ अले निखेरं षडक्षरी लोकेश्वर व ताराया मूर्ति दु । देगःया च्वय् प्यखेरं चिचीग्वःगु देगः पिकयाः द्यःपिं प्रतिष्ठा यानातःगु दु अथे हे प्यकुनय् नं शिखर बांलुइकाः चिचीग्वःगु देगः थनातःगु दु । थ्व देगः सन् १६६४इ यलया जुजु श्रीनिवास मल्लया पालय् दयेकूगु खः ।
उमामहेश्वर, विष्णुनारायण, विश्वरुपनारायण व बराह द्यः
द्वाल्खा भिंद्यःया देगःया उत्तरपाखे प्यपा ल्हाः दुम्ह बराह विष्णु द्यः, च्यापा ल्हाः दुम्ह नारायण उमामहेश्वर, प्यपा ल्हाः दुम्ह विष्णु द्यः, बाराही, पूर्वपाखे निपा ल्हाः दुम्ह विष्णु द्यः, प्यपा ल्हाः दुम्ह बाराही द्यः, प्यपा ल्हाः दुम्ह विष्णु द्यः, निपा ल्हाः दुम्ह भिंद्यः व निपा ल्हाः दुम्ह बाराही द्यः दु पःखाःया अंगलय् प्यपुंका तःगु दु । न्हापा थन थासय् उमामहेश्वर व कालिञ्चोक भगवती जक दुगु खः । मेमेगु थाय्या देगः दुना वःगुलिं थुपिं मूर्तित थन तयातःगु खः ।
कालिञ्चोक भगवती
च्वय् बियागु द्यःपिनि दथुइ हे कालिञ्चोक भगवतीया धकाः त्रिशूल प्वाँय्प्वाँय् तयाः मानेयानाच्वंगु दु । कालिञ्चोक भगवतीया मूर्त आकृति धाःसा मदु । भगवतीया ज्वलंया रुपय् नं वया चिचीहाकगु गदा व त्रिशूलयात हे पुजा याइगु खः । थन कालिञ्चोक भगवती धकाः स्थापना जूगु गबलय् धकाः छुं अभिलेख मदु अय्सां परापूर्व कालंनिसें स्थापना जूगु धकाः विश्वास यानातःगु दु । मोहनिया फुलपातीकुन्हु दुगुचा बलि बीइगु चलन दु ।
कालीदेवी
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. ४ स्थित भीमेश्वरया पूर्वउत्तर काँलर वनया सिथय् नितजाःया देगः छगः दु । थ्व देगः भीमेश्वरया देगलं त्रिपुरासुन्दरी वनेगु लँपुइ लाः । देगःया न्ह्यःने लिउने खालि थाय् दु । नितँजाःया देगलय् च्वय्या तल्लाय् कालीया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । प्यखेरं अप्पां दनातःगु देगःया च्वय् लीया गजू तयातःगु दु । देगःया क्वसं स्वाहानेया जवंखवं हाकुगु ल्वहंया गणेश, महाद्यः व मेम्ह छम्ह द्यः स्थापना यानातःगु दु । देगःया पूर्वपाखे भजन यायेत व दर्शनार्थीतय्त च्वनेत फल्चा दयेकातःगु दु ।
न्हापा देगः जीर्ण जूगु अवस्थाय् मूर्ति खुयायंकल । लिपा लुइकाः स्थापना यात । हानं वि.सं. २०५० सालय् मूर्ति व देगः जवंखवं तयातःपिं सिंह खुयायंकल । सिंह लुल, तर मूर्ति लुइके मफुत । अले संस्थापक दुजःपिन्सं २०५७ सालय् सिमेन्टया पक्की देगः दयेकल ।
स्वामी सदानन्द काली बाबाया नेतृत्वय् भारतया बनारसय् कालीया मूर्ति दयेकाः स्थापना यात । न्हापा थन जवंखवं ढलोटया प्यपा ल्हाः दुम्ह सिंह तयातःगु खःसां थौकन्हय् व मदयेधुंकल । संस्थापक दुजःपिन्सं जिन्सी, जग्गा व पुजारीया समेत व्यवस्था यानातःगु दु । द्वाल्खावासिं तःतःधंगु नखःचखः बलय् नैवेद्यः तया पुजा याइ । भीमेश्वर गुथिपाखें मोहनिबलय् पुजा छ्वयाहइ । सांस्कृतिक जात्रा जुइबलय् थन नं हयेगु चलन दु । अक्षय तृतीयाकुन्हु कालीया मूर्तियात बाजागाजा तयाः जात्रा याइगु चलन दु ।
कृष्णद्यः
भिंद्यः देगःया पूर्वउत्तर कुंचाय् थ्यंमथ्यं डेढ फुटया कृष्णद्यःया ल्वहंया मूर्ति दु ।
गणेद्यः
द्वाल्खा, भीमेश्वर नगरपालिकाया थीथी थासय् आपालं गणेद्यः दु । व मध्ये वडा नं. २ गणेश त्वाःया गणेद्यःयात प्रमुख कथं कयातःगु दु । थ्व हे द्यःया नामं त्वाःया नां छुनातःगु दु । थ्व देगः गबलय् सुनां दयेकल उकिया अभिलेख मदु । गणेद्यः कथं ल्वहंयात प्रतीक कथं पुजा यानातःगु दु । देगःया छचाःखेरं पःखाः दु । न्ह्यःने लुखा तयाः जवंखवं गं तयातःगु दु । थ्व शिवलिंग आकारया ल्वहंया गजू दूगु जमिनय् स्वानाच्वंगु देगः खः । द्यःया जवंखवं लीया पलेस्वां हःया स्वांमालं कुइकातःगु दु ।
न्हापा गणेद्यःया न्ह्यःने लीया न्यागू न्यागू जाकि तयेगु व नैवेद्य तयेगु पात्र दुगु खःसां आः व नं मदयेधुंकूगु दु । गणेद्यःया जवय् लीया गणेद्यः छम्ह दु । वयां क्वय् लीपाताय् अभिलेख च्वयातःगु दु । ल्वहंया गणेद्यःया जवंखवं गं दु । व बाहेक मेमेपिं द्यःया मूर्ति दु । मू द्यःयायात घेरे यानातःगु पःखाःया जवंखवं ल्वहंया नागया छ्यं दु । गुगु न्हापा पूर्व पश्चिम स्वकातःगु खःसा लिपा जीर्णोद्धार लिपा दक्षिण स्वकाः तःगु दु । १५० दँ न्ह्यः वडा नं. २ हपिचा त्वाःया गम्भीरमान श्रेष्ठ द्वारें न्हापा ढलोटया ६ इन्चया गणेद्यः स्थापना यानाः खुफा (६ पाथी) कःनि सइगु बुँ समेत बिया न्हिथं सुथय् म्वाहालि पुइकेगु बन्दोबस्त याकातःगु खः । थौंकन्हय् म्वाःलि पुइगु ज्या मजुइ धुंकल । उम्ह ढलोटया गणेद्यः नं वि सं २०६६ सालय् खुयायंकल । लिपा हानं लुइकल । आः धाःसा गणेद्यःया प्रतीक कथं ल्वहं जक दु । द्वाल्खाय् छुं नं ततःधंगु पुजा यायेबलय् न्हापां थुम्ह गणेद्यःयाथाय् निं पुजा यायेमाःगु चलन दु ।
गुर्कोटया महाद्यः
क्वय्च्वंगु त्वाःया गुर्कोट त्वालय् नं उत्तरपाखे ल्वहं हे ल्वहंया पःखालं छचाःखेरं देगः दयेकातःगु चिग्वःगु महाद्यः दु । प्यकुंलाःगु थ्व देगःया पश्चिमपाखे लुखा दु । गन रेलिंगया खापा तयातःगु दु । देगःया च्वय् शिवलिंग थें च्वंक अप्पाया हे गजू छुनातःगु दु ।
देगः दुने शिवलिंग महाद्यः स्थापना यानातःगु दु । द्वाल्खाय् ल्वहंयात अप्पाकथं छ्यलाः दयेकातःगु थ्व हे छगः जक देगः दु ।
चुल्काप्सी (चूडामणि)
भिंद्यःया पूर्वपाखे देगः दुने सिँयागु स्तम्भ थनातःगु दु । थुकियात द्वाल्खाली स्थानीय भासं चुल्काप्सी धाइ । चुल्काप्सीया दकलय् च्वय्यागु ब्वय् सिजःयागु महाद्यःया मूर्ति तयातःगु दु । भिंद्यःयात बलि बीबलय् महाद्यःया अंश थ्व हे चुल्काप्सीइ च्वनी धइगु जनधारणा दु । देगःया ह्याउँ व तुयु कापः थ्व हे चुल्काप्सी चिनातइ । थ्व चुल्काप्सी त्वःधुल धाःसा विधिपूर्वक मेगु मतःतले बलि बी मज्यू धइगु गुथियारतय्गु धारणा दु ।
चुल्काप्सी न्हूगु तयेत नं सिमा ध्यनेगु व तयेगु सकतां ज्याया नितिं साइत स्वयाः तान्त्रिक विधिं पुजा व बलि बीमाःगु चलन दु ।
ने. सं. ७७४ (वि. सं. १७११) जुजु प्रताप मल्लया पालय् प्रधान भिंख्वार भारो, शिवराम भारो व द्वाल्खाया पञ्च प्रधानपिं जानाः चुल्काप्सी स्थापना याःगु धइगु अभिलेख भीमेश्वर भण्डारय् दु । थ्व तःक्वः मछि क्वःदले धुंकल धाःसा दकलय् लिपा वि. सं. २०७० साल चैत २५ गते हाकनं न्हूगु चुल्काप्सी थंगु खः ।
जटेश्वर महाद्यः
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं ४ दुंगल त्वालय् नसु वनेगु दुवातय् उत्तरपाखेया अंगलय् लिधंकाः दयेका तःगु देगः दु । थ्यंमथ्यं डेढ फुटया प्यकुंलाःगु ल्वहंया द्यःने महाद्यःया मूर्तियात अंगलय् थी कथं थ्व मूर्ति तयातःगु दु । प्यपा ल्हाः, जटा व दारी सहितया थुगु मूर्तियात जटेश्वर महाद्यः धायेगु याइ । थुगु मूर्तियात जटेश्वर धायेगु याःसां थ्व जटेश्वर हे खः मखु धकाः यकीन याना तःगु मदु ।
जोगिनदेउ (बज्रयोगिनी)
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. २ दुनेया पाखलातीइ भीमेश्वर वनेगु प्रवेशद्वार दु । उत्तरपाखेया लँपुसिथय्या चउर पिनेया तगिनय् जोगिनदेउया भग्नावशेष देगः दु । उगु चउरय् पश्चिमपाखे ल्वहंया स्वाहाने व दुहांवनेत ल्वहंया हे थां तयाः दयेकातःगु प्रवेशद्वार दु, गुगु भग्नावशेषया अवस्थाय् दु । थुकिं अनुमान यायेफु कि न्हापा थन प्यखेरं ल्वहंया पःखाः दनाः देगः दुने तयाः दयेकातःगु खः । लँ सिथय् लाःगु थुगु देगःया पूर्ण देगः मदु । दक्षिणपाखे स्वकाः दयेकातःगु थुगु देगः शिखरशैली कथं निखें ल्वहं च्वामुकाः देगःया रुप
बियातःगु दु । ल्वहंया प्यंगू मूर्ति दु । गुकी बाराही रुपया व मेमेगु स्वंगू सामान्य मूर्ति दु । व हे मूर्तियात जोगिनदेउ धायेगु याइ ।
स्थानीयभाषाय् बज्रयोगिनीयात हे जोगिनदेउ धाइ । बेतालय् दनाच्वंम्ह अग्निपात्र व खड्ग ल्हातय् ज्वनातःम्ह बाकू दलाच्वंम्ह महाकालया मूर्ति दु । जोगिनदेउया स्थापना गबलय्, सुनां दयेकल उकिया आधिकारिक प्रमाण मदु । नित्यपुजाया नं व्यवस्था मदु । मनूतय्त गबलें जोगिनदेउ नं पुनाहल धाइगु बखतय् थन पुजा याः वनेगु या । मू मू नखःचखःबलय् नैवेद्यः तयाः स्थानीयत पुजा वनेगु यानाच्वंगु दुसा मोहनिबलय् भीमेश्वर गुथिपाखें पुजा वनेगु चलन दु । वि.सं २०७० सालपाखे समाजसेवी शान्तकृष्ण श्रेष्ठया पहलय् उत्तरपाखे पःखाः दयेकूगु खः । जोगिनदेउया क्वसं हे लँसिथय् ल्वहं हे ल्वहंतं दयेकातःगु बौद्ध स्तुप छगः नं दु, गुकी बुद्धया मूर्ति मदु ।
त्रिपुरासुन्दरी
स्वंगू लोकया अधिपति त्रिपुरासुन्दरी देवी (भगवती) या देगः द्वाल्खा भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. ४ य् लाः । थ्व देगः द्वाल्खा भिंद्यःया पूर्वपाखे २०० मीटरया दूरी दु । थ्व द्वाल्खा बजाःया पूर्वपाखेया जंगललिक्क लाःगु देगः खः । थ्व देगःयात प्यखेरं ल्वहंया पःखालं घेरेयानातःगु दु । स्वतँजाःया देगलय् थहां वनेत ल्वहंया स्वाहाने निखें थहां वनेजिइक दयेकातःगु दु । मूलुखा पश्चिम पाखे स्वयाच्वंगु दु ।
दकलय् न्हापांगु छेलि जुल । अनं मातं तल्लाय् वनेत सिँयागु स्वाहाने दु । मातं तल्लाय् हे श्री त्रिपुरासुन्दरी दु । मू द्यःया लुखाय् तोरण तयातःगु दु । उगु तोरणय् गणेश, कुमार, भैरव व दथुइ भगवतीया मूर्ति तयातःगु दु । अन दुने हे मू त्रिपुरासुन्दरी दु । लुखाय् तासया धकिं तयातःगु दु । जवय्पाखे त्रिपुरासुन्दरीया प्रतिमूर्ति लीया मूर्ति दु । मातं तल्लाया हे दक्षिणपाखे हे त्रिपुरासुन्दरी भगवतीया काय बटुक भैरव दु ।
दुंगल त्वाःया विष्णुनारायण
त्रिपुरासुन्दरीं क्वय् दुंगल त्वालय् पश्चिम स्वःगु विष्णुनारायणया देगः दु । देगः दुने स्वंगू मूर्तित दु । उकी मध्ये निम्ह गरुडनारायण खःसा छम्ह च्यापा ल्हाः दुम्ह नारायणया ल्वहंया मूर्ति दु । थुपिं स्वंगुलिं मूर्ति हाकूगु ल्वहंया मूर्ति खः । थ्व मूर्ति व देगः गबलय्, सुनां स्थापना याःगु धइगु छुं प्रमाण मदु । थ्व देगःया पुजा व मर्मत संभार लिस्टोलया स्व. लालकाजी श्रेष्ठ व स्व. प्रेमबहादुर श्रेष्ठं यानाच्वंगु खःसा थौंकन्हय् वय्कःपिं मदये धुंकाः थुकिया जिम्मा कयाच्वंपिं सुं मदु ।
कोर्छे त्वाःया नारांद्यः
क्वय्या त्वाःया मू लँपुं कोर्छे त्वाः व गुरकोट त्वाःया दथुुइ अप्पां दनातःगु चिग्वःगु देगः दु । देगःया च्वय् लीया गजू दु ।
देगः दुने ल्वहंया प्यपा ल्हाः दुम्ह नारायणया मूर्ति दु । थुगु देगःया स्थापना याःम्ह व तिथिमिति छुं लुइकेफयाच्वंगु मदु ।
श्यामसुन्दर त्वाःया नारांद्यः
क्वय् त्वाःया रानीपुखूया पश्चिमपाखे मूलँपुया उत्तरपाखे अप्पां दनाः बांलाक सिँयागु कलात्मक झ्याः समेत दुगु देगः दु । देगःया च्वय् लीया गजू दु । थ्व देगःया छचाःखेरं थीथी द्यःपिनिगु कलात्मक मूर्ति कियाः त्वानाःसिँ तयातःगु दु । देगः दुने ल्वहंया थ्यंमथ्यं ३ फिटया नारायणया मूर्ति दु ।
थ्व देगः दुने विष्णु द्यःया नापं गोपिनारायणया मूर्ति व लीया गरुडया मूर्ति दु । अन दुगु मूर्ति मध्ये छगू मूर्तिया तुतिइ व जँधुलिइ संस्कृत व नेपालभाषां च्वयातःगु दु, गुकी हर्षराज भारो, मां पदूमयी व उजितसहित थ्व सालिक दय्कूगु, ने सं ६४४–वि सं १५८१)जेष्ठ शुक्ल पञ्चमी । दयेकूम्ह ठाकुरया तिरिमय्जु रुपलक्ष्मी धकाः च्वयातःगु दु । थ्व हे देगःया नामं थ्व थाय्यात श्यामसुन्दर त्वाः धयाच्वंगु दु ।
राइतीया नारांद्यः
श्यामसुन्दर देगःया भचा च्वय् पश्चिमपाखे राइती (स्वह्राः हिति) दु, उकिया हे न्ह्यःने देगः छगः दु । उगु देगःयात नारायणदेउ धाइ । देगः दुने हाकुगु ल्वहंया थ्यंमथ्यं ३ फिट तःधिकम्ह प्यपा ल्हातं गदा, शंख, चक्र व पलेस्वां ज्वनातःम्ह नारायण दु । अथे हे मेपिं चिधिकःपिं नारायणया मूर्तिया लिसें कलात्मक उमामहेश्वरया मूर्ति दु । तःधिकम्ह नारायण
ने.सं. ६४४ (वि.सं १५८०) द्वाल्खाया जुजु उजितदेवं स्थापना याःगु अभिलेख दु ।
नाट्येश्वर
भीमेश्वर नगरपालिकाया वडा नं ४ दुंगल त्वाःया दथुइलाक लँपुसिथय् दक्षिण मोहडाय् नाट्येश्वरया द्यःछेँ दु । थ्व द्यःछेँ छतँजा जक दु । छचाःखेरं अप्पां दनातःगु व च्वय् जस्ता तयातःगु दु । महाद्यःया अनेक रुप मध्ये नाट्येश्वर नं छगू खः । म्ये हालेगु व प्याखं हुलेगु ज्याय् बांलाक नासलं लीमा धकाः नाट्येश्वरया पुजा याइगु खः । नाट्येश्वरया थ्व हे रुप धकाः दइमखु । थन नं ल्वहंयात नाट्येश्वर द्यः भाःपाः थापना यानातःगु दु । अथे हे हे द्वाल्खाय् दुपिं अनेक गणेद्यः स्वयां पाःम्ह च्यापा ल्हाः दुम्ह नागं कुइका च्वंम्ह गणेद्यः पश्चिम कुंचाय् तयातःगु दु । नाट्येश्वर द्यःछेँया न्ह्यःने लँसिथय् प्यकुंलाःगु दबू छगू नं दु ।
छुं नं कथंया गायन व नृत्यया अभ्यास थन हे दबुलिइ च्वनाः याइगु खः । थुकिया छुं गुथि वा पुजा याइपिं व्यवस्था यानातःगु मदु । गायन व नृत्य सुं न्हूम्हेसित वा जात्राबलय् छुं प्याखं क्यनेमाःसा थन नाट्येश्वरयात निं न्हापां पुजा याइ । अथे हे गुंलाबलय् पिहांवइगु टाकटुके (राधाकृष्ण नाच) प्याखं हुलेत वइपिं न्हूगु जोडीं नं किसली तयाः न्हापां थन निं पुजा यायेमाःगु चलन दु । मोहनिया लिसें माघं व सिथिनखःबलय् थन स्थानीयबासीं पुजा यायेगु याइ । थ्व नासःद्यःयाथाय् मिसात वने मज्यू धाइ ।
नारायणदेउ (नारायणघाट)
द्वाल्खा शहरया पश्चिमपाखे जिलु वनेगु लँपुइ थ्यंमथ्यं छगू फिट ताःहाकःगु हाकुगु ल्वहंया सत्यनारायणया मूर्ति दु । नारायणद्यःया नामं हे थ्व थाय्यात नारायणदेउ धाःगु खः । थ्व हे द्यःया देगःया न्ह्यःने पूर्वपाखे ल्वहंया स्वह्राः हिति दु । देगः व हितिया भचा क्वय् पाखाय् स्थानीयतय्सं स्वंगू पक्की घाट व फल्चा वि.सं. २०४६ सालय् दयेकूगु खः । थुगु घाटय् मनूतय्गु दाहसंस्कार, तीर्थ, श्राद्ध व पिण्डदान यायेगु चलन दु । अथे हे कर्म मखंकूपिं मस्त व आर्थिक स्थिति बांमलाःपिनि मृत्यु जुल धाःसा घाट लिक्कसं च्वंगु करन्डी चउरय् गाःखनाः ल्हाकीगु चलन दु । न्हापा थन घाट मदुगु इलय् द्वाल्खा व चरिकोटवासीतय्सं तामाकोशी वनाः दाहसंस्कार यायेगु यानाच्वंगु खः ।
पशुपति महाद्यः
भिंद्यः देगःया पूर्वदक्षिण कुंचाय् थ्यंमथ्यं छगूत्या फिट तःधिकःम्ह पञ्चमुखी महाद्यःया मूर्ति दु । मूर्तिया पश्चिमपाखे स्वकाः बसाहा तयातःगु दु । थ्व न्हापांनिसें दुगु मखु । कलंकी, येँया छम्ह युवा सन्यासी सिंहवनस्थित वनदेवी देगःया न्ह्यःने भिखाचा दयेकाः च्वनाच्वंगु बखतय् डोक्छे निवासी स्व. देवनारायण श्रेष्ठया काय्िपन्सं स्थापना यानाब्यूगु खः । लिपा सन्यासी उगु थाय् त्वःताः वनेधुंकाः संस्थापकतय्सं हे २०६५ साल फागुनय् थन स्थापना यानाब्यूगु खः ।
न्हापा थन थासय् कृष्णया मूर्ति दुगुयात लिपा उत्तरपूर्वय् तयाबिल । अनंलिपा दक्षिणपाखे पूर्वनिसें पश्चिम कुंचाय् ल्वहंया थां दयेकाः गं तयातःगु दु । दथुइ दक्षिणपाखे वनेगु ध्वाखा दु ।
पशुपति महाद्यः
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं ४ य् पिंगल त्वाः दु । वडा नं. २ व ४ या सिमानाय् लाःगु थ्व त्वालय् छतँजाःगु पशुपति महाद्यः दु । देगः दुने महाद्यःया चतुर्मुख शिवलिंगया नापं गौरी माताया मूर्ति अले नारायणया कलात्मक मूर्ति दु । च्वय्या भागय् आकाश भैरवया मूर्ति दु । जमिनं थ्यंमथ्यं ३ फिटया दबू दयेकाः अप्पाया प्यकुंलाःगु देगः दयेकातःगु दु । पःखाः अप्पां हे दयेकातःगु दु । देगलय् थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति तयाः कलात्मक सिँया झ्याः, लुखा व त्वानाःसिँ दु । पश्चिम लुखा न्ह्यःने ल्वहंया बसाहा दु । थ्व देगः गबलय् सुनां दयेकल उकिया अभिलेख मदु । थन भक्तजनतय्सं नित्य पुजा याइगु बाहेक मोहनिबलय् भीमेश्वरया गुथियारपाखे राजकुलेश्वरय् पुजा ज्वलं तयार यानाः थन द्यः पुजा याइगु चलन दु ।
बनारसी (मातेश्वर महाद्यः)
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. ३ स्थित त्रिपुरासुन्दरी देगःया लिक्क वनय् पूर्व दक्षिण तथा दोल्ती खोला व तामाकोसीया लिक्कसं प्यकुंलाःगु अप्पाया मण्डपय् थ्यंमथ्यं २ फिट तजाःगु शिवलिंग आकारया महाद्यःया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । अनसं हे नापं आः स्वह्राः (न्हापा निह्राः) ल्वहंया हिति व फल्चा दयेकातःगु दु ।
थ्व हे थाय्यात बनारसी धायेगु याइसा थनया महाद्यःयात मातेश्वर महाद्यः धाइ । थन मांया ख्वाः स्वयेगु आमाइकुन्हु म्वःल्हुयाः महाद्यःया पुजा यायेगु चलन दु । उकिं थुगु थाय्यात मातातीर्थ नं धायेगु याः । थुगु थाय् व द्यः सुनां गबलय् थापना यात धइगु खँ गनं हे उल्लेख जुयाच्वंगु मदु । थन मां अबुया लिसें परिवारया न्ह्याम्ह जःपिं मदसां श्राद्ध यायेगु यानाच्वंगु दु । अथे हे अबुया ख्वाः स्वयेगु दिंकुन्हु नं थन वयाः म्वःल्हुयाः महाद्यःया दर्शन यायेधुंकाः थनया हितिया लः ज्वनाः भीमेश्वरया नापं मेमेपिं द्यःपिन्त तक जलअर्पण यायेगु चलन दु ।
अथे हे माघ महिनाय् स्वस्थानी बाखं क्वचाइगु पुन्हिकुन्हु सहस्र जलधारा हायेकेगु निंतिं नं थन हे वनाः सहस्र प्वाः दुगु चाघलय् लः तयाः छ्वालिया ह्वतं सकसितं जल प्रसाद बीगु परम्परा दु । सहस्रधारा थुगु हे थासं न्ह्याइगु खः । अथे हे मोहनिबलय् नवरथ वनेकथं गुन्हु गुंगू हितिइ म्वःल्हुइगु मध्ये थ्व बनारसी हिति नं लाः ।
बालकुमारी व कुमारी छेँ
द्वाल्खा वडा नं. २ दुंगल त्वाःया दक्षिणपाखे तामाकोसी खुसिइ वनेगु लँपु दु । उत्तरपाखे जंगल । व हे जंगलया दथुइ प्यखेरं अप्पां दयेकातःगु थाय् दु । व हे पःखाःया दुने स्वपा अप्पा जमिनय् थुनातःगु दुसा लिउनेपाखे ताहाकःगु ल्वहं थनातःगु दुसा न्ह्यःने मेगु ताःहाकःगु ल्वहं बँय् लायातःगु दु । थ्व हे ल्वहंया तःलय् तान्त्रिक विधिकथं बालकुमारीयात कुनातःगु धाइ । प्राचीन शहर द्वाल्खा भीमेश्वर टसिचा त्वालय् कुमारीया छेँ दु । मल्लकालीन कलाकौशलकथं परम्परागत नेवाः शैलीया बुट्टा कियाः झ्याः खापा तयातःगु दु । थ्व नितँजाःया छेँ खः । विं. सं. २०७७ साल चैतं समाजसेवी एवं उद्यमी लक्ष्मण श्रेष्ठया ल्हातं जग तयेगु ज्या जूगु खःसा वि.सं. २०७८ सालं दयेके सिधयेकूगु खः । कुमारी भवनया विधिवत् उलेज्या धाःसा वि.सं २०७९ साउन १९ गते याःगु खः । थुगु छेँ दयेकेया नितिं उगु ईया वडा नं. २ या वडा अध्यक्ष विराजमान श्रेष्ठया कुतलं समाजसेवी लक्ष्मण श्रेष्ठ, भीमेश्वर मन्दिर तथा पुजा व्यवस्थापन समिति व मेपिं दातात व भक्तजनतय्गु आर्थिक ग्वाहालिं सम्पन्न जूगु खः । थुगु हे द्यःछेँपाखें दँय्दसं गुंलाबलय् न्यान्हु न्याचा तक भैरव कुमारी पिहां वइगु खः । थ्व भवन मदयेकूनिबलय् न्हापाया द्यःछेँ दुनावंगुलिं जस्तां छचाःखेरं पःखाः ग्वयातःगु छेँय् पुजाविधि सम्पन्न यानाः भैरवकुमारीयात जात्राया इलय् पितहइगु खः । न्हापान्हापा पिंगल त्वाः व टसिचा त्वाः निगू थासं पालंपाः भैरवकुमारी पितहइगु यानाच्वंगु खःसां पिंगः त्वाःया द्यःछेँ दुनावंगुलिं दँयदसं टसिचा त्वालं जक हे थुगु जात्रा न्ह्यानाच्वंगु दु ।
बुद्ध मूर्ति
द्वाल्खाय् बौद्ध स्तुप, चैत्य व ल्वहंया बुद्ध मूर्ति आपालं दु । तर धातुया बुद्ध मूर्ति व बज्र मदु । न्हापान्हापा दुगु खःसां व तनावने धुंकल । आः वयाः वि.सं. २०६८ साल चैतया ३० गते च्वय् त्वाःया सेंगु दुगु थाय्या लिउनेपाखे, (टक्सार छेँ दुथाय्) विहाछेँ त्वाःया प्रांगणय् तःधिकःम्ह बुद्धया मूर्ति थापना यानातःगु दु । बुद्धया मूर्ति प्यकुंलाक अप्पाया दबू दयेकाः दथुइ अप्पाया हे प्यकुंलाःगु थ्यंमथ्यं ४ फिटया आसन दयेकाः उकिया द्यःने बुद्धया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । उगु हे मूर्ति दुगु दबूया क्वसं ल्वहंया धर्मधातुया च्वय् बज्रसमेत तयातःगु दु । थुम्ह बुद्धया मूर्ति ४ फिट ५ इन्च खः । यल, ओकुबहालया शाक्य परिवारपाखें द्वाल्खायानिंतिं थुम्ह द्यः उपहारस्वरुप स्थापना यायेत ब्यूगु खः ।
भिंद्यः
द्वाल्खा भिंद्यःया मूर्ति व देगः गुबलय् सुनां स्थापना याःगु धइगु छुं लिखित प्रमाण मदु । परापूर्वकालय् थ्व थाय् घना जंगल खः । उबलय् उत्तरपूर्व ल्हासा वये वनेया लँपु खः गुगु आः तक नं कायम तिनि । जनकथन कथं १२ म्ह भरियातय्सं जा थुयाः नयेत निगः ल्वहं मालाः, छगः अन हे दुगु ल्वहं तयाः जा थूबलय् छथाय् जा कचवं वंगुलिं तमं नया भाटां ल्वहंतय् पालाः बीवं दुरु व हि ल्वाकज्याःगु तरल पदार्थ बाःवःगु खनाः ग्यानाः क्षमा फ्वनाः थःगु लँपु लिनावन । लँय् नाप लाःम्ह छम्ह जोगीं व ल्वहं भिंद्यः खः उकियात देगः दयेकाः पुजा या धयाःअलप जुल, अले भरियातय्सं देगः दयेकाः दँय्दसं मोहनिया अष्टमीकुन्हु १२ म्ह दुगु बलि बीगु कबुल यानावन ।
कालान्तरय् छम्ह जुजुं देगः व पःखाः दयेकाः लुँयागु पौ तयाबिल । कन्हय्कुन्हु पौ दुनाच्वन । कथहं वहः व सिजःया पौ समेत तयाः दयेकूसां दक्वं दुनावन । जुजुयात जितः पौ तइगु मयः खुल्ला हे यानाब्यू धकाः धाःगु म्हगसय् म्हनेवं देगलय् पौ मतल । थौंकन्हे धाःसा कर्कटया पाता अस्थायी रुपं वाफसं मदायेकेत तयातःगु दु । देगःया प्यकुनय् प्यम्ह लीया नागं कुइकातःगु दु ।
भिंद्यःयात एक शिला तीन अवतार नं धाइ । सुथय् भिंद्यःकथं पुजा याइ । ९ बजे लिपा रुदीसहित शिवया पुजा याइ । थुगु इलय् बलि बीगु छुं पुजा जुइमखु । न्हिनय् लुँवहःया तिसां तिइकाः राजपुजा याइ । थ्व पुजा न्हिथं जुइगु पुजा खः । सनिलय् दक्वं तिसा क्वकयाः भण्डारय् तयाः मत बीगु ज्या जुइ । हिन्दु धर्म कथं शिवयात बलि बिइमज्यू तर भगवतीया अंश नं दुगु हुनिं नखःचखःबलय् भिंद्यःयात पञ्चबलि व म्येय् बलि बीगु याइ । द्वाल्खा भिंद्यःयात विशेष कथं त्रिदेवया अंश छथासं दुगु कथं कयातःगु दुसा घटना सूचकया रुपय् चःति वइगुयात कयातःगु दु ।
भिंद्यः देगःया परिसय् दुपिं द्यःपिं
भैरव : द्वाल्खा भिंद्यःया मूल देगःया पश्चिमउत्तरपाखे अप्पां दयेकातःगु चिग्वःगु देगः दु । थ्व जमिनं ३ फिट च्वय् ला । थुगु देगःयात भैरवया प्रतीक कथं पुजा यायेगु चलन दु । न्हापा थन भैरवया हे मूर्ति दुगु खःसां लिपा खुयायंकूगुलिं साधारण ल्वहंयात हे भैरव कथं हना वयाच्वंगु दु । देगःया जवंखवं चिधीम्ह गणेद्यःया मूर्ति दु लिसें जवपाखे च्यागू फिट तजाःगु नया त्रिशूल व डमरु तयातःगु दु । गुंपुन्हिया निन्हु लिपांनिसें न्याचा तक कुमारी जात्रा पिहांवइ । उगु जात्राय् हाकुम्ह भैरव जूम्ह पात्रं थ्व हे भैरव देगःया न्ह्यःने आराम यायेमाःगु चलन दु । अथे हे मोहनिया एकादशीकुन्हु जुइगु खड्गजात्रालय् सेनापति जुइम्ह याकर गण थ्व हे भैरव देगःया न्ह्यःने आराम यायेगु चलन दु । पञ्चबलि, एकल पुजा, महास्नान पुजा, मोहरिया गुथि पुजा, मोहिनिबलय् थन बलि बीगु चलन दु ।
हनुमान : भैरव देगःया पूर्वपाखे उत्तर वनेगु लँया जवपाखे थ्यंमथ्यं एक फुटया हाकुगु ल्वहंया हनुमान मूर्ति दु । थ्व मूर्ति भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं ३ पुखुर्चा छेँ जुयाः थौंकन्हय् थापाथली येय्ँ च्वनाच्वंम्ह केदारमान सिंह श्रेष्ठं २०६५ साल चैत ३१ गते स्थापना याःगु खः ।
भिंद्यःया देगः :
द्वाल्खाया भिंद्यः नेपालय् तसकं महत्वपूर्ण व ऐतिहासिक कथं म्हसीका दुगु देगः खः । द्वाल्खा बजाःया वडा नं. २ लय् थ्व भिंद्यः विराजमान जुया च्वंगु दु । थ्व देगः छतजाः जुया च्वय् खुल्ला यानाः दयेकातःगु देगः खः । थ्यंमथ्यं १७ फिट हाकः व १४ फिट ब्या दुगु अप्पां दयेकातःगु देगः खः । देगः दुने भिंद्यःया मूर्ति मखसें स्वकुंलाःगु छगः हाकुगु शिला यात हे भिंद्यः कथं कयातःगु दु । शिलाया च्वय् म्हासुगु नागपास यखायातःगु दु । भिंद्यःकथं नालातःगु शिला थ्यंमथ्यं १४ इन्चि हाक व ६ इन्चि ब्यायागु खः । न्ह्यःने निगू तहया लीया आसन दु । आसनय् न्यागू नैवेद्यपात्र तयातःगु दु । भिंद्यःया जवय् कुन्ती व खवय् द्रौपदीया प्रतीक कथं स्वकुंलाःगु शिला दु । अथे हे उत्तर व दक्षिणरिखेया कुंचाय् नहकुल व सहदेवया स्वकुंलाःगु शिला दु । भिंद्यःया च्वय् सुनौलो छत व गजू दु । अथे हे जवंखवं भक्तजतय्सं छानातःगु लीया राष्ट्रिय ध्वाँय् दु ।
उत्तरपाखे हे लीया तःग्वःगु गदा दुसा नया त्रिशूल नं दुु । भिंद्यःया लिउनेया ब्वनिसें द्रौपदीया शिला तक जलकुण्ड दु । थ्व जलकुण्डय् द्वाल्खा बजारं ६ कोस पश्चिम उत्तरय् १२,६८२ फिट तजाःथाय् च्वंगु कालिञ्चोक भगवती कुण्डंनिसें जल वइगु जनविश्वास दु । थ्व जलकुण्ड सुनावन धाःसा देशय् वा मवइगु व अनिकाल जुइ धइगु जनकथन दु । भिंद्यःया न्ह्यःने प्यकुंलाःगु लीया महामण्डल दु । अनंलिपा मेगु थाय् अप्पां सियातःगु दु ।
दक्षिणपाखे लः व हि बाः वनीगु धः दयेकातःगु दु । भिंद्यःयात तप्यंक बलि मबिसें ग्वंगः व भाले हँय् मन्दलय् तयाबीगु याइ । भिंद्यःया मू लुखा पश्चिम स्वयाच्वंगु दु । मूलुखा च्वय् भिंद्यःया मूर्ति, नागपास, गरुड, भैरव व मेमेपिं द्यःपिनिगु मूर्ति तयाः तोरण तयातःगु दु । मूलुखा जवंखवं अप्पाया कलात्मक निम्ह द्वारपाल दु । देगः दुहां वनेगु न्हापांगु स्वाहाने निम्ह ल्वहंया सिंह जवंखवं दुसा अथे हे निगू हे दिशाय् फल्चा दयेकातःगु दु । स्वाहानेया क्वसं भण्डार छेँ दु ।
मञ्जुश्री (सरस्वती)
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. २ स्थित पाखलातीया उत्तरपूर्व डाँडाय् सरस्वतीया देगः दु । मञ्जुश्री अवस्थित थुगु थाय्यात तिलिञ्चो धाइ । थन दुम्ह सरस्वतीयात मन्देश्वरी, मन्नेश्वरी व मञ्जुश्री नं धायेगु याः । चकंगु थासय् जमिनं निगू तह च्वय् ल्वहंया हे चिग्वःगु देगःचा बांलुइका दयेकातःगु दु । मूर्तिया न्ह्यःने निपा पालि ल्वहंया दु । न्हापान्हापा थन ल्वहंया हे प्यपा ल्हाः दुम्ह सरस्वतीया मुर्ति दु धाइ ।
मूर्ति गबलेंनिसें मदुगु खः मस्यू, तर वि.सं २०७९ सालतकया अवस्थाय् थन सरस्वतीया मूर्ति मदयाच्वने धुंकल । देगःया पश्चिम उत्तर कुंचाय् गणेश व कालिञ्चोक भगवतीया आकारविहिन मूर्ति दु । वि.सं. २०७९ सालपाखे हे देगःयात न्हूगु स्वरुपकथं पुलांगु देगःयात दुने तयाः न्हूगु सिँया थां दयेकाः च्वय् लीया पाताया छत दयेकाः च्वकाय् ली या गजू समेत तयेधुंकूगु दु । अथे हे गणेश व कालिञ्चोक भगवतीया मूर्ति समेत हाकुगु ल्वहंया न्हूम्ह तयाः प्राणप्रतिस्था यायेधुंकूगु दु । वि.सं. २०७९ सालय् हे श्रीपञ्चमीया अवसरय् उगुु लागाय् हाकुगु ल्वहंया सरस्वती समेत स्थापना यायेधुंकूगु अवस्था दु । थ्व डाँडाय् थ्यंकेत व्यवस्थित रुपं लँपु व स्वाहाने तयातःगु दु । थन विशेष यानाः श्रीपञ्चमीकुन्हु द्वाल्खाया लिसें जःखःया मनूत नं पुजा यायेत वयेगु याः । नापनापं पिकनिक व विदाया न्हिकुन्हु सिचुगु फय् व वाउँगु प्राकृतिक दृष्य स्वयेत मनूत वनेगु याः । थन मञ्जुश्रीया स्थापना सुनां गबलय् याःगु धयागु प्रमाण मदु । मञ्जुश्री चीनं नेपाः वयेत थ्व हे लँपुं जुनाः वंगुया लुमंतिइ थ्व अभयपुर द्वाल्खाय् मञ्जुश्रीया थापना जूगु जुइमा धयागु धापू दु ।
महाभारत कालीन चित्र : भिंद्यः देगःया लिउनेया पःखालय् अप्पाया पःखाः दु । उगु पःखाःया दथुइ महाभारतया घटना चित्रित जुइ कथं पुलां पुलांगु मूर्ति अप्पाय् हे कियाः दयेकातःगु दु । थुपिं न्हापांनिसें हे अन दुगु मूर्ति खः ।
मेमेगु : द्वाल्खा भिंद्यःया देगः पश्चिमपाखे मूलँपु व मूध्वाखा दु । अथे खयांनं देगःया परिसरय् उत्तर व दक्षिणपाखे वये वनेत मेगु ध्वाखा दयेकातःगु दु । देगः न्ह्यःने पश्चिमपाखे तःतःग्वःगु गंया लिसें थ्यंमथ्यं छगूत्या फिट ब्या व २० फिट हाकःया ल्वहंया प्यकुंलाःगु स्तम्भ दु । थ्व स्तम्भया च्वय् ल्हाः ब्वयेकाच्वंम्ह लीया सिंह दु । व बाहेक थ्यंमथ्यं १६ फिट ताःहाकःगु प्यंगू स्तम्भ नं दु । गुगुं स्तम्भय् लीया चिधिकःपिं सिंह व गुगुं स्तम्भय्ल्वहंया पलेस्वांया द्यःने सिंह तयातःगु दु । लिसें तग्वःगु चिग्वःगु गंया नापं थीथी हाकःया त्रिशूल नं तयातःगु दु । देगःया छचाःखेरं पःखाः दनाः रेलिंगया बार तयातःगु दु । देगःया क्वसं उत्तरपाखे स्वह्राः हिति दु ।
राइती (राजहिति)
भीमेश्वर नगरपालिका वडा नं. २ अन्तर्गत क्वय् त्वालय् नारायणदेउ देगःया लिउनेसं पश्चिमपाखे राजहिति दु । ल्वहंया स्वह्राः हिति दुगुलिं थ्व हितियात स्वह्राःहिति वा तीनधारा धाइ । द्वाल्खाली भाषां राइती धाइ । राजहिति खँग्वलं अपभ्रंश जुया राइती जूवंगु खः । चलनचल्ती कथं स्वपुवती धकाः स्थानिय भाषां धायेगु या । स्वपू हिति मध्ये जवंखवं भचा चिहाकःगु व दथुइ ताःहाकःगु ल्वहंया मकर आकारया हिति दु । स्वह्राःहितिया जवय् फल्चा दयेकातःगु दु । हितिइ कुहांवनेत ल्वहंया स्वाहाने दु । हितिया च्वय् मनू न्यासि वनेजीक ल्वहं लानातःगु दुसा अंगलय् थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । उत्तरपाखे पञ्चमुखी महाद्यः, अथे हे नारायण, सरस्वती, गणेश, कुमार, सूर्य, मच्छेनारायण, कृष्ण, बाराही, व मेम्ह छम्ह द्यः (छय्ंया ब्व मदु गःपःनिसें तुति तक जक दुम्ह) तयातःगु दु । थुगु राजहितिया महत्व द्वाल्खाया विशेष सांस्कृतिक पर्वय् आपालं दु । थनया लः स्थानीयवासीया त्वनेत, वसः हीत जक मखसें मोहनिया घटस्थापनाकुन्हु नःलास्वां पीत थ्व हे हितिया लः मदयेकं मगाः । अथे हे अष्टमी दुर्गापुजाया नितिं नं थनया हितिइ पुजा यानाः जक हे दुर्गा स्थापना याइ । दशमीकुन्हु हिपाथामीत बहिर त्वाःया चक्रमण्डपय् म्येययात स्वकः प्रहार यानाः थ्व हे हितिः म्वःल्हुइमाःगु परम्परा दु । थ्व राइतीया मर्मत निक्वःस्वक्वः यायेधुंकूगु दु । दकलय् लिपा न्हूकथं दयेके धुंकाः असोज १, २०७९ सालय् उद्घाटन याःगु खः ।
विष्णु नारायण
द्वाल्खा भीमेश्वर नगरपालिकाय् तःधीपिं व चिधीपिं यानाः विष्णुनारायणया तःगू मूर्तिया लिसें देगः दु ।
हरसिद्धि देवी
भीमेश्वर नगरपालिकाया वडा नं. २ या क्वय् त्वालय् बहिर त्वाः दु । उगु हे त्वालय् चिकिचाधंगु देगः छगः दु । (न्हापा थ्व देगःया स्वरुप तिकिझ्याः समेत दुगु नितँजाया द्यःछेँ खः ।) दुने देगलय् हरिसिद्धिया मूर्ति दु । पुलांगु स्वरुप स्यनेधुंकाः हाकनं न्हूगु मदनेवं थौंकन्हय् छेँया दथुइ खालिगु थासय् थ्व देगः तयातःगु दु । देगःया न्ह्यःने चक्रदबू दु । हरिसिद्धि देवीया स्थापना गबलय् सुनां यात धयागु प्रमाण छुं मदु । द्यःया पुजारी उगु हे त्वाःया श्रेष्ठ थरया थकालि जुइगु चलन दु । नित्यपुजा व नखःचखःबलय् मूलपुजारीं हे द्यः पुज्यायेगु यानाच्वंगु दु । द्यःयाथाय् दुने देखा कयातये धुंकूपिं जक दुहां वनेज्यू लिसें मिसापिं दुहां वने मज्यू धइगु धापू दु । थ्व द्यःया निंतिं न्हापा भिंmन्याफा (१५ पाथी) पुसा वनीगु ग्वारम्पुल बुँ व नारचा बुँ समेत जग्गाया व्यवस्था यानातःगु खः । मर्मत संभार यायेमाःसां व हे जग्गां वःगु ध्यबां यायेगु व्यवस्था यानातःगु खः । लिपा जग्गा संरक्षक व हकवालातय्सं जग्गा मियाबीवं म्यूम्ह वा न्यानाकाःम्ह सुंपाखें गुथि व देगःया संरक्षण यायेगु धइगु प्रष्ट मजुइवं अथें थाति लानाच्वंगु स्थानीयया धापू दु । द्वाल्खाया भैरवकुमारी जात्रा, मोहनिया खड्गजात्रा थेंजाःगु सांस्कृतिक जात्रा थ्व हे देगःया न्ह्यःने जुइगु परम्परा आः तकं न्ह्यानाच्वंगुु दनि । अथे हे १२ दँया छक्वः जलप्याखं पिदनीबलय् द्वाल्खाय् समेत वनाः थनया चक्रदबुलिइ प्याखं हुइकेगु परम्परां दु । उगु परम्परा सच्छिदँ मल्याक दीधुंकाः तिनि वि.सं. २०७९ सालया चैतपाखे हाकनं निरन्तरता काःगु दु ।
आयुसतः
यल लाय्कूया उत्तरपाखे मणिगणेशया लिक्क च्वंगु नितँ जाःगु सतःयात आयुसतः धाइ । थ्व सतः गबलय् दयेकूगु अले उकिया मौलिक प्रयोजन छु धइगु स्पष्ट मजू, अथेसां थुकियात झिंच्यागूगु शताब्दीयागु धकाः अनुमान यानातःगु दु ।
स्वन्तिबलय् किजा मदुपिं ततापिं थन किजापुजा यायेत वइ । गुगुं इलय् छम्ह मिसा थः किजायात पुज्यायेत च्यासलय् वनाच्वंबलय् मंगलय् थ्यंबलय् थः किजा मंत धइगु समाचार वयेवं वं थन सतः दुगु थासय् हे पुज्यानाथकूगु व लिपा व मिसां थन बखुंबहाःया जोशीत व पट्कोया श्रेष्ठतय्गु ग्वाहालि कयाः थुगु सतः दयेकाबिल । अथे जुयाः थन किजापुजाकुन्हु किजा मदुपिंसं पुज्यायेगु चलन जूवंगु खः धयागु किंवदन्ती दु ।अथे हे थन यःमरिपुन्हिबलय् यःमरि छानाः पुज्यायेगु नं चलन दु । न्हापा थन गोप्य मूर्ति व शिलालेख दु धइगु स्थानीय मनूतय्गु धापू दुसां आः अन अथे छुं मदयेधुंकूगु अवस्था दु ।
ओमबहाः गणेश देगः
ओमबहालय् स्वतँ जाःगु गणेद्यःया देगः दु । थुकिया निर्माण १६९७य् जूगु खः । थ्व देगः प्यागोडा शैलीइ दयेकातःगु दु । मूलुखाया द्यःने कलात्मक तोलं दुसा पौ दिकातःगु त्वानाःसिँइ भैरवया मूर्ति कियातःगु दु । अथे हे तल्लापतिकं बांबांलाःगु कार्निस तयातःगु दु । देगःया जःखः स्थानीय हिन्दु व बौद्ध द्यःपिनिगु मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु ।
ओलाखु गणेश देगः
यल ओलाखु त्वालय् ३४० दँ पुलांगु गणेद्यःया देगः दु । थ्व स्वतँ जाःगु देगः चा अप्पां दयेकातःगु कलात्मक प्यागोडा देगः खः । सुन्दर सिँया लुखाया जवय् खवय् सिँहया मूर्ति दु, द्यःने च्वंगु कलात्मक तोलनय् गणेद्यःया मूर्ति कियातःगु दु । स्वतँय् नं पौ दुगु मध्ये क्वय्या नितँ आँय्पायागु पौ व च्वय्या छतँ सिजःयागु पौ खः । थनया अभिलेख कथं थुकिया च्वय्या तँ १६८४ इ दयेकातःगु खः । थनया पौ दिकेत तयातःगु त्वानाःसिँया निर्माण थुकिया जीर्णोद्धार जूबलय् १७८२ इ जूगु खः । थनया विशेषता धयागु मेमेगु गणेद्यः देगःया न्ह्यःने तिछुँ दइगु खःसा थन धाःसा द्वहँयात बाहांकथं स्थापना यानातःगु दु ।
ओलाखु दत्तात्रय देगः
यलया ओलाखु त्वालय् दत्तात्रय देगः दु । झिंच्यागूगु शताब्दीइ दयेकूगु थ्व देगः नितँ जाः । हिन्दु धर्म कथं ब्रम्हा, विष्णु व महेश्वर स्वम्हं छगू हे रुपय् च्वनकि वयात दत्तात्रय धाइ । थ्व देगःया लुखाया तोलनय् जगन्नाथ द्यःया मूर्ति कियातःगु दु ।
च्वय् पौ दिकातःगु त्वानाःसिँइ शिव, विष्णु, राम इत्यादिया मूर्ति लिसें रतिक्रियाया थीथी दृष्य नं कियातःगु दु । देगः न्ह्यःने गरुडयात स्तम्भया द्यःने तयातःगु दु । देगः गबलय् दयेकूगु धयागु प्रमाणित याइगु अभिलेख मलूसां थुकिया गं धाःसा १९१६ य् जक तयातःगु खनेदु ।
कात्तिदबू
यल लाय्कूया चार नारायण देगः न्ह्यःने च्वंगु दबू ऐतिहासिक कात्तिप्याखं क्यनीगु दबू खः । प्यकुंलाःगु चिकंअप्पां सियातःगु थ्व दबू स्वयेबलय् सामान्य खनेदुसां थुकिया धार्मिक व सांस्कृतिक महत्व तसकं दु । थ्व दबू गबलय् दयेकल धयागु अभिलेख खनेमदुसां सिद्धिनरसिंह मल्लं सुरु याकूगु कात्तिप्याखंलिसे सम्बन्धित दबू जूगुलिं थ्व दबू छुं मखुसां उलि हे पुलां धकाः अनुमान यायेछिं ।
गुगुं इलय् देशय् मनूतय्त तेजहीन जुइगु ल्वचं कःगुलिं उकियात मदयेकेत नरबलि तकं बीमाःगु कथंया प्याखंया सुरुवात अले जुजु थः हे नरसिंह जुयाः प्याखं हुलाः हिरण्यकश्यपु दैत्य क्वःथलेगु परम्परा दुगु थ्व दबूप्रति नेवाःतय्गु श्रद्धा व विश्वास क्वातु ।
थ्व दबूया क्वय् मणिगल हितिया मुहान वा निकास दु अले उकिया सुरक्षा यायेत हे थ्व दबू दयेकातःगु खः धकाः नं धायेगु याः । थ्व दबुलिइ न्हाय्पं दिकाः न्यनकि क्वय् लः हायाच्वंगु सः तायेदइ धकाः नं धायेगु याः ।
कुलिम्ह उमामहेश्वर
यल कुलिम्हय् स्वतँ जाःगु प्यागोडा शैलीया उमामहेश्वरया देगः दु । थुकिया स्थापना गुबलय् जूगु धयागु सीइमदुनि, तर झिंच्यागूगु शताब्दीयागु देगः धकाः अनुमान यानातःगु दु । चिजाःगु ल्वहंया प्यकुंलाःगु दबू द्यःने देगः दयेकातःगु दु । नितँय् नं च्वंगु त्वानाःसिँइ थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । दुने देगलय् मू मूर्तिया लिसें सूर्य, नारायण व हरिहरया मूर्ति दु । थुकिया जीर्णोद्धार १८७५य् पन्नावनिश हर्ष बाबुं याःगु खः । तर थुकिया मूर्ति धाःसा १९८६यागु जक खनेदु । लिपा १९३३लिपा हानं थुकिया जीर्णोद्धार जुल ।
कुलिम्ह नारायण
यल कुलिम्ह त्वालय् नारायणया नितँ जाःगु देगः दु । थुकिया स्थापना गुबलय् जूगु धयागु सीमदुसां जीर्णोद्धार झिंन्हय्गूगुं शताब्दीइ जूगु खनेदु । छतँ जाःगु फःया द्यःने थ्व देगः दयेकातःगु दु । न्हापांगु तल्लाया कलात्मक लुखा दुने नारायणया मूर्ति तयातःगु दु । निगुलिं तल्लाया त्वानाःसिँइ विष्णुया थीथी अवतारयात चित्रण जुइकथं थीथी मूर्ति कियातःगु दु । च्वय् कलात्मक गजू शोभायमान जुयाच्वंगु दु । थन ब्रम्हूपाखें पुजाआजा जुयाच्वनी ।
कृष्ण देगः
यल लागा जक मखु, नेपाःया हे छगू सुन्दर ल्वहं देगः कथं नांजाःगु कृष्ण देगः यल लाय्कूया चुलिंचू लाः । ने.सं. ७५७य् जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लं दयेकूगु थ्व देगः शिखर शैली व मुगल शैलीया संमिश्रण धाइ । देगः प्यतँजाः अले थुकिइ गनं मदुकथं २१पु गजुलिं छाय्पियातःगु दु । थुकिया मू मूर्ति धाःसा जुजुं थम्हं दयेकूगु मखसे वयात म्हगसय् थन थन दु धाःगुया भरय् वनाः मालाः लुइकाहःगु धइगु धापू दु । रुक्मणि व सत्यभामालिसे च्वनाच्वंम्ह कृष्ण थन मू मूर्ति खःसां थन मेमेगु हिन्दु द्यःया मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु ।
थन हिन्दु ग्रन्थकथं विष्णुया झिगू अवतारकथं कयातःपिं कुर्म, बराह, नरसिंह, बामन, बलराम, मत्स्य, कल्की, राम, सीता अले बुद्धया नं मूर्ति दुथ्याकातःगु दु । अथे हे न्हापांगु तल्लाया धलिंक्वय् कार्नेसय् रामायणया थीथी दृश्य झ्वःलिक कियातःगु दु । नितँय् प्यखेरं लोकेश्वरया मूर्ति दुगु धकाः धयातःगु दु ।
स्वतँय् शिवया थापना यानातःगु दु, गुकियात सन्तानेश्वर महाद्यः धाइ अले मस्त मदुपिंसं थन पुज्यातकि सन्तान लाभ जुइ धयागु विश्वास नं दु ।
नेपाःया हे छगू हिन्दु देगः कथं नांजाःगु थ्व थासय् न्हापां निसें राजपरिवारया विशेष श्रद्धा दु अले आः नं कृष्णाष्टमिकुन्हु राष्ट्राध्यक्ष वयाः प्रसाद कायेगु प्रचलनयात निरन्तरता बियातःगु दनि ।
केशवनारायण चुक
मणिगल लाय्कूया मूलुखा यानातःगु लुँध्वाखां दुहां वनेवं थ्यनीगु चुक केशवनारायण चुक खः । थ्व चुकया दथुइ झिंन्यागूगु शताब्दीया मणि केशवनारायणया देगः दु । अन लक्ष्मी व गरुड सहितया नारायणया मूर्ति दु । लाय्कूया विकासया क्रमय् अन च्वंगु स्वंगू चुकया दकलय् लिपा दयेके सिधःगु थ्व चुक सन् १७३४य् दयेकूगु खः । न्हापा थुकियात चौकोट दरबार धायेगु याइगु खः ।
सन् १९८२ इ अष्ट्रिया सरकारया ग्वाहालिं लाय्कूया जीर्णोद्धार जुइधुंकाः थुकिया मू अंशयात संग्रहालय कथं विकास यायेगु निर्णय जुइवं सन् १९९७य् अबलय्या जुजु वीरेन्द्रपाखें थुकिया उलेज्या जूगु खः । अनंलि थ्व चुकया लुखायात संग्रहालयकथं छ्यलेगु ज्या जुल । थन दुने धलौट, ली, सिजः ल्वहं व सिँयागु हिन्दु व बौद्ध द्यःया मूर्ति लिसें थीथी सांस्कृतिक वस्तुया ब्वज्या जुयाच्वंगु दु । थन खुगूगु शताब्दीनिसें नीगूगु शताब्दीया मूर्ति लिसें सन् १६६६या श्रीनिवास मल्ल जुजुया विशेष सिंहासन तकं ब्वयातःगु दु । थनया चुकय् लाय्कुलिइ थीथी इलय् लूगु शिलापत्र तयातःगु दु ।
कोपेश्वर
यल लाय्कूया उत्तरपाखे भिंद्यःया देगः लिक्क ल्वहंया छतँ जाःगु गुम्बज शैलीया देगः दु । उकियात कोपेश्वर महाद्यः धाइ । थुकियात स्वनिगःया ६४ प्रमुख शिवलिङ्ग मध्ये छगू धकाः कयातःगु दु ।
थ्व देगः गबलय् दयेकूगु धयागु ऐतिहासिक प्रमाण मदुसां जुजु श्रीनिवास मल्लया पालय् थ्व देगः दु धइगु ग्रन्थय् उल्लेख जुयाच्वंगु दु । न्हापा चिकंअप्पां दयेकातःगु देगःयात जोशीतय्सं ल्ह्वनाः ल्वहंया देगः दयेकूगु अन अभिलेख दु । थ्व देगःया आःया स्वरुप सछि व चाःचू दँ न्ह्यः जक तयार जूगु खनेदु ।
स्वस्थानी बाखंया लिधंसाय् महाद्यवं मदुम्ह सतिदेवीया म्ह क्वबियाः उखेंथुखें जुयाच्वंबलय् थन वयागु ब्वह कुतुं वंगु जुयाच्वन धकाः धायेगु याना वयाच्वंगु दु । थन अबलय् शिवलिङ्ग उत्पत्ति जूगु अले थन हे थःहे पार्वती नं उत्पति जूगु किंवदन्ती दु । थथे छगः हे देगलय् शिव व पार्वती दुगु तसकं दुर्लभ धाइ । अथे हे थन इहिपा मजुयाच्वंपिंसं पुजा आराधना याःवलकि वया याकनं इहिपा जुइ व कलाःभाःत ब्यागलं च्वनाच्वंपिंसं पुजा यातकि उमि हानं ह्वनेदइ धयागु नं जनविश्वास दु ।
कोबहाः महाद्यः
कोबहालय् चिग्वःगु शिवालय दु, थुकियात जगदीश्वर शिवालय धाइ । थुकिया निर्माण १६६० इ जगत समशेर कुँवर राणापाखें जूगु खनेदु । थ्व देगःया पौ गं आकारयागु खः । थुकिया लुखा पाटीं त्वपुयातःगु दु । कम्पाउण्ड दुने अज्याःगु हे मेमेगु नं देगः दु ।
कोबहाः कृष्ण देगः
कोबहालय् कृष्णया ल्वहंया देगः दु । थुकिया स्थापना वि.सं. १६८० जूगु खः । मुक्कं ल्वहँतं जक दयेकातःगु थ्व छतँ जाःगु शिखर शैलीया देगः खः । लिपा थुकिया जीर्णोद्धार याःबलय् थुकी अप्पा व बज्र ल्वाकछ्यानाः गुम्बज दयेकूगु खनेदु । थुकिया न्हापांगु तल्लाय् बरण्डा व च्वय्या तल्लाय् बार्दलि पिकयातःगु दु । थुकिया द्यःने पुलांगु कृष्ण देगःया नक्कल यानाः गुम्बज दयेकातःगु दु । थुकिया जीर्णोद्धार १९३४लिपा जूगु खनेदु ।
क्वाछेँ बालकुमारी देगः
यल क्वाछेँ त्वालय् बालकुमारीया तग्वःगु प्यागोडा शैलीया देगः दु । १६२२ य् दयेकातःगु थ्व देगः यलया हे छगः मूलगु शाक्त सम्प्रदायया देगः खः । तसकं आकर्षक खनेदुगु थ्व देगः न्ह्यःने स्वदुवाः लुखा दुसा स्वदुवाः लुखाय् नं तोलं तयातःगु दु । अथे हे ल्वहंया सिंह तयातःगु दु । दुने कुमारीया मूर्ति अंगलय् लिधंकातःगु दु । थनया त्वानाःसिँइ कलात्मक देवीदेवतापिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । वि.सं. १६९७ य् थुकिया लिपांगु निगू तँ तनातःगु खः । देगःया जीर्णोद्धार वि.सं. १६९७ य् व १८३५य् जूगु खःसा वि.सं. २०८० इ नं थुकिया जीर्णोद्धार जूगु दु ।
क्वाछेँ सरस्वती देगः
यल क्वाछेँ त्वालय् चिग्वःगु, तर ऐतिहासिक महत्वं जाःगु ससुद्यःया देगः दु । छतँजाःगु साधारण खनेदुगु पुलांगु देगः खः । थ्व खुल्ला थासय् दयेकातःगु दु । अले थ्व देगलय् कैलाश परिवारया द्यःपिं लिसें बराह, त्रिशूल, मण्डल, प्रदीप स्तम्भ व शिवलिङ्ग नं दु । देगःया निर्माण वि.सं. १४४६ य् बुद्धराज व मेमेपिं जानाः याःगु खः । अले लिपा थुकियात लक्ष्मी भारों जीर्णोद्धार यात । वयांलिपा वि.सं. १९३३य् नं हानं जीर्णोद्धार जूगु खनेदु । थन पाहांचःह्रेबलय् मेला जुइ ।
खपिंछेँ भैरव देगः
यलया खपिंछेँ त्वालय् भैरवया देगः दु । छतँ जाःगु थ्व देगः वि.सं. १६६३इ दयेकातःगु खः । थ्व द्यःयात महाभैरव नं धाः । चुकय् दुने लाःगु थ्व देगः छतँ जाः । प्यखेरं बार्दलि पिकयाः दयेकातःगु थ्व देगलय् मूलुखा कलात्मक दु अले निखेरं ततःपाःगु तिकिझ्याः तयातःगु दु । छतँजाः प्यागोडा शैलीया देगलय् स्तम्भ नं थनातःगु दु । शैव सम्प्रदायया कथं भैरवया पुजा जुइगु थ्व थासय् स्थानीय मनूत दक्व जात्रां व थःगु छेँय् भिंज्या यायेगु दिनय् पुजा वयेगु चलन दु । चौथिकुन्हु जात्रा जुइ ।
गुइता गणेद्यः देगः
गुइता त्वालय् खुल्लागु थासय् गणेद्यःया छतँ जाःगु देगः दु । थुकिया अभिलेख कथं थ्व वि.सं. १७७५य् दयेका तयेधुंकूगु खनेदु । अथे हे थन जःखः विष्णु, सूर्य, शिव, सरस्वती व उमामहेश्वरया मूर्ति लानाच्वंगु दु । थुपिं मूर्ति मल्लकालया पूर्वाद्र्धय् दयेकातःगु अनुमान यानातःगु दु ।
गुइता गणेद्यः देगः
गुइता त्वालय् नितँ जाःगु गणेद्यःया देगः दु । थ्व देगः गबलय् दयेकूगु धयागु क्यनीगु अभिलेख थन मदु । ल्वहंया फःया द्यःने थ्व देगः दयेकातःगु दु । लुखाया जःखः छज्वः सिंह दु । कलात्मक लुखाया द्यःने तोलं दु । बांलाःगु अवस्थाय् दुगु थ्व देगलय् आँय्पापौ दु । च्वय् नेपाःया परम्परागत ध्वाँय्या लिसें गजू दु अले अनंनिसें क्वसायेकातःगु पताः दु । देगःया खवय् गं छगः यखायातःगु दु ।
चामुण्डा देगः
शंखमूलं च्वय् सिकबहिली लँ सिथय् चामुण्डाया तग्वःगु देगः दु । गबलय् दयेकातःगु धइगु स्पष्ट मजूसां यलया हे उत्कृष्ट हिन्दु पीठ मध्ये छगू थ्व नं खः । जमिनया तहलय् दयेकातःगु देगःया न्ह्यःने स्वदुवाः लुखा दु, स्वंगू हे तोलं दु । स्वतँ जाःगु प्यागोडा देगःया न्हापांगु व निगूगु पौ आँय्पायागु दुसा च्वय्या पौ सिजःयागु खः । अथे हे गजुलिं क्वय् थ्यंक ताःहाकःगु पताः नं दु । त्वानाःसिँइ आकर्षक द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । थ्व परिसरय् न्यागूगु वा खुगूगु शताब्दीया उमामहेश्वरया देगः लूगु दु । अथे हे न्हापा थ्व थासय् सिकबही धयागु बौद्ध महाविहार नं दुगु खः धयागु मान्यता दु ।
चारनारायण देगः
यल लाय्कूया दकलय् न्ह्यःने, कृष्ण देगःया लिक्क चारनारायण वा जगत नारायण देगः दु । नितँ जाःगु आँय्पापौ दुगु प्यागोडा शैलीया थ्व देगः थ्व लागाया दकलय् पुलांगु देगः मध्ये छगः खः । जुजु पुरन्दर सिंहं ने.सं. ६८७ य् दयेकातःगु थ्व देगः कात्तिदबूया न्ह्यःने दु । नितँ जाःगु फःया द्यःने थ्व देगः दुसा थन थहां वनेगु स्वाहानेया जवय् खवय् द्वारपालया रुपय् अजय व विजयया सुन्दर व कलात्मक मूर्ति दु । थ्व देगःया प्यखेरं लुखाच्वय् तयातःगु उत्कृष्ट कलाकारिताया नमुना सिँया तोलंया कारणं नं थ्व देगः महत्वपूर्ण खनेदु । अथे हे थन च्वय्या तल्लाया त्वानाःसिँइ अष्टभैरव व अष्टमातृकाया चित्रण दुसा क्वय्या तल्लाया त्वानाःसिँइ विष्णुया २०गू अवतारया कलात्मक चित्रण जुयाच्वंगु दु । अले व त्वानाःसिँइ रतिक्रियालिसे स्वाःगु थीथी चित्र कियातःगुलिं नं थ्व देगः आकर्षक जूगु दु । नारायणया देगलय् थज्याःगु चित्र तसकं म्हो जक लुइके फइ ।
चालाछेँ नारायण देगः
यलया चालाछेँ त्वालय् उमा नारायणया देगः दु । छतँजाः जक यानाः दयेकातःगु थ्व देगःया निर्माण मिति व निर्माताया बारे जानकारी मदु । छतँजाः जक खःसां थ्व देगलय् मोहडा कियातःगु कार्निसया झ्वलं निगू भागय् विभाजन यानातःगु दु । थ्व द्यःगलय् लुखाया चौकोस कलात्मक कथंयागु दयेकातःगु दु । दुने नारायणयागु ल्वहंया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थीथी द्यःपिनिगु मूर्तिलिसें त्वानाःसिँइ देगःया पौ दिकातःगु दु । वैष्णव सम्प्रदायया देगः धाःसां थन थीथी सम्प्रदायया भक्तजनत वयेगु याः ।
च्वःप्वः गणेद्यः देगः
यल च्यासः लिक्क चपः त्वालय् चपः वा च्वःप्वःगणेद्यःया देगः दु । थ्व देगःया निर्माण वि.सं. १७४५य् जूगु खः । चिधंगु चुकय् दुने स्वतँ जाःगु प्यागोडा शैलीया देगः स्वयेबलय् आकर्षक खनेदु । थुकिया न्ह्यःने स्वदुवाः लुखा दु, अले स्वंगुलिं लुखाय् छगू छगू तोलं तयातःगु दु । थुकिया त्वानाःसिँइ च्याम्ह भैरव व मातृकापिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । द्यः खोपि दुने तयातःगु दु, अले मनू फ्यतुनाः पुज्यायेछिंक दयेकातःगु दु । देगः न्ह्यःने बाहां तिछुँया पलेसा द्वहँ तयातःगु नं थ्व देगःया विशेषता खः ।
च्यासः गणेद्यः देगः
च्यासः त्वालय् लँसिथय् चिग्वःगु गणेद्यःया देगः दु । नितँ जाःगु थ्व देगः वि.सं. १७३२य् दयेकूगु खः । सिजःया कलात्मक लुखाया द्यःने कलात्मक तोलं दु । अले जःखः सिजलं भुनातःगु छज्वः सिंह व नेपाःया परम्परागत ध्वाँय् नं छाय्पियातःगु दु । पौ दिकातःगु त्वानाःसिँइ कलात्मक द्यःपिनिगु मूर्ति दु । गजूनिसें क्वथ्यंक स्वंगू पताः ब्वयेकातःगु दु । अथे हे न्ह्यःनेसं ल्वहंया संरचनाय् गं यखानातःगु दु । आकारया ल्याखं चिग्वःसां स्थानीय मनूतय् दथुइ थुकिया तःधंगु सांस्कृतिक महत्व दु । थन च्वंपिनि थ्व संरक्षक द्यः खः, अले हरेक जात्रां व संस्कारजन्य ज्याझ्वः जुइबलय् थन वयाः न्हापां पुजा यायेमाःगु चलन दु ।
च्यासः भगवती देगः
च्यासः क्वय्लाछिइ लँसिथय् भगवतीया छतँ जाःगु चिग्वःगु देगः दु । थ्व देगःया लुखाया जःखः च्वंगु सिंह वि.सं. १६७९य् दयेकातःगु दसि स्वयेबलय् थ्व देगः व स्वयां पुलांगु जुइमाः । छतँजाः जक जूसां देगःया लुखा व जःखःया बुट्टा तसकं कलात्मक दु । जःखः ल्वहंया सिंह पाः तयातःगु दु । लुखाया च्वय् च्याका ल्हाः दुम्ह द्वहं गयाच्वंम्ह नासःद्यः वा नृत्यनाथ दुसा दुने तःधिकःम्ह महिषमर्दिनीया मूर्ति दु । थ्व द्यःयात पलाञ्चोक भगवतीया प्रतिमूर्ति नं धायेगु याः ।
च्यासिं देगः
मणिगल लाय्कूया दक्षिणपूर्वी कुंचाय् ल्वहंया च्यासिं लूगु देगः दु । थ्व कृष्णया देगः खः । थ्व देगः ई.सं १७२३ य् जुजु योगनरेन्द्र मल्लया म्ह्याय् योगमतिं दयेकाबिउगु खः । थुकियात जुजु योगनरेन्द्र मल्ल मदयेधुंकाः वलिसे सती वंपिं च्याम्ह लानिपिनिगु लुमंतिइ दयेकेबिउगु धाइ । लँसिथय् लाःगु स्वतँ जाःगु कलात्मक ल्वहंया थ्व देगः प्यखेरं ल्वहंया फलय् दयेकातःगु दु । पूर्वपाखे स्वःगु स्वाहानेया निखेरं ल्वहंया सिंहत व खड्ग ज्वनातःपिं सेनात पहरेदार कथं तयातःगु दु । च्यागू कुनय् च्यागू लुखा थें कलात्मक दयेकातःगु दुसां पूर्व व पश्चिमया लुखा जक चाली ।
ल्वहंया स्वाहाने गयाः मातनय् वनेजिउ । प्यखेरं चाःहिले जीक बरण्डा दु । बरण्डाय् च्यागू हे शिखर शैलीया बुर्जा थनातःगु दु । अले दुने राधाकृष्णया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । लिसें अन थीथी द्यःया मूर्ति नं छाय्पियातःगु दु । दकलय् च्वय् लुँ सियातःगु कलात्मक गजू दु । सन् १९३४या भुखाचं थ्व देगः दुनेवं लिपा जीर्णोद्धार यानातःगु खः ।
जगतनारायण देगः
यल बागमति सिथय् शंखमूल घाटसिथय् प्यखेरं पःखालं चाःहीकातःगु थासय् जगतनारायणया देगः दु । शिखर शैलीया थ्व देगः वि.सं. १८६०इ प्रधानमन्त्री जंगबहादुरया किजा जगतसमशेरं दयेकातःगु खः । ल्वहंयागु फःया द्यःने सिंह पाः दुगु स्वाहाने च्वय् अप्पां थ्व देगः दनातःगु दु । तर ल्वहंया थांलिसें च्वय् झ्याः नं दु । थ्व परिसर दुने तःधिकःम्ह गणेद्यः व हनुमानया मूर्तिलिसें गरुडया मूर्ति नं दु । प्यखेरं दयेकातःगु सतलय् च्वंगु कलात्मक झ्याः व लुखां नं थ्व परिसरया महत्व अप्वयेकाबिउगु दु ।
तग्वः गं
मणिगल यल लाय्कूया देगुतलेजु देगःया न्ह्यःने तग्वःगु गं स्थापना यानातःगु दु । थुकियात जुजु विष्णु मल्ल व लानि चन्द्रलक्ष्मीं ने.सं. ८५७ य् स्थापना याकूगु खः । थ्व स्वयां न्हापा थन च्वंगु तग्वःगं बुंगद्यःयाथाय् तयेयंकूगु धयागु जनश्रुति दु । थुकियात तलेजु भवानीया नित्यपुजाया इलय् जक थायेगु यानाः दयेकूगु खः । यलया राजनीतिक अवस्था क्वातु मजुइवं प्रधानतय्सं जुजु दयेकूम्ह विष्णु मल्लं तलेजु भवानीयात लय्तायेकेत व गुगुं इलय् युद्ध जुइगु सम्भावना खनाः युद्धया जनाउ बीत थ्व गं स्थापना याःगु नं धाइ । वि.सं. १९९०या भुखाचं थुकियात क्षति मयाःसां लिपा थुकिया सिँ स्यनाः दुनावयेवं प्रधानमन्त्री चन्द्र समशेरं हात्तीबनं न्हूगु ल्वहं हयाः जीर्णोद्धार याःगु धकाः वंशावलीइ उल्लेख दु । वयां लिपा थुकिं सिजःपौ, स्वंगः गजू व फय्गं नं तयाः छाय्पियातःगु दु ।
तलेजु देगः
मणिगल अर्थात् यल लायकूया मुख्य थासय् थनया दकलय् तजाःगु न्हय्तँ जाःगु देगः तलेजु देगः खः । थन तलेजु भवानीया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थ्व द्यःयात दकलय् न्हापां ने.सं. ७०४ य् जुजु शिवसिंह मल्लं गुरु लम्बकर्ण भट्टया सहमति कयाः तन्त्रोक्तविधानपूर्वक बाह्यान्तर यानाः स्थापना याःगु खः ।
वयां लिपा सिद्धिनरसिंह मल्लं ने.सं. ७४७ य् न्यातँजाः दयेकाः उकी लुँया गजू छाःगु खः । अनं ने.सं. ७८३य् थ्व देगः मिं नयाः क्षति जुइवं जुजु श्रीनिवास मल्लं जीर्णोद्धार यात । लिपा ने.सं. ८१३ य् जुजु योग नरेन्द्र मल्लं थुकिया न्ह्यःने ल्वहंया थां दयेकाः उकिया द्यःने थः लानिपिं लिसें दुगु मूर्ति तल । थुकिया मूलुखा मूचुकय् दु । थन च्वंम्ह द्यःयात दँय्दसं मोहनिबलय् चुकय् च्वंगु देगलय् हयाः अन पशुबलि बियाः पुजा यायेगु चलन दु ।
तिछुँ गणेद्यः देगः
यल तिछुँगल्लिइ गणेद्यःया छगः चिग्वःगु कलात्मक देगः दु । चिबालाचागु गल्लिया झ्वलिक छेँ दुथाय् अप्पां दनातःगु थ्व देगः बिस्कं खनेदु । चिग्वःसां स्वतँ जाःगु देगः बांलुइकातःगु दु । ल्वहँतं वा अप्पां दनातःगु थ्व देगःयात आः क्वंनिसें गजू तकं सिजःपातां भुनाः कलात्मक दयेकातःगु दु । मुख्य लुखाया च्वय्् गरुड दुगु तोलं तयातःगु दु । लुखाया जवंखवं निम्ह सिजःयापिं तिछुँ व वयां पिने धातुया हे स्वतँजायेक चाकःमत तयातःगु दु । लुखाया जवंखवं परम्परागत ध्वाँय् ब्वयेकातःगु व दथुइ पताः ब्वयेकातःगु बांलाः । देगः गबलय् दयेकूगु धइगु सीमदु ।
तुम्बहाः नारायण देगः
यल तुम्बहाः दुने स्वतँ जाःगु प्यागोडा देगः प्यकुंलाःगु फःयात आधार दयेकाः दयेकातःगुनारायण द्यःया देगः दु । थुकिया निर्माण वि.सं. १५७५य् जूगु खः अले आधिकारिक नां गजेन्द्रमोक्ष नारायण देगः खः । छेलिया तल्लाय् प्यखेरं थां झ्वःलिक थनातःगु दु । पौ दिकेत तयातःगु त्वानाःसिँइ विष्णुया विविध रुपत चित्रित यानातःगु दु । न्हापांगु तँ व च्वय्या तँय् सहायक देवस्थलया रुपय् देगःया रुप थनातःगु दु ।
त्यागः बालकुमारी द्यःछेँ
त्यागः त्वालय् सामान्य छेँ थें च्वंगु छेँ बालकुमारीया द्यःछेँ खः । वि.सं. १८८६ इ जीर्णोद्धार जूगु थ्व द्यःछेँया निर्माण थबलय् जूगु धकाः प्रमाणित याइगु अभिलेख मलूनि । थ्व छेँ सुन्दर काष्ठकलाया नमुना जुयाच्वंगु दु । थन लुखाय् तयातःगु तोलनय् कुमारीया मूर्ति कियातःगु दु । अथे हे थन छेलिइ च्वंगु तिकिझ्याः चाकलाःगुलिं नं थ्व छेँया विशेषता अप्वयाच्वंगु दु । थन च्वंगु त्वानाःसिँइ मातृकापिनिगु मूर्ति कियातःगु दु ।
त्यागः गणेद्यः देगः
यल त्यागः त्वालय् चिबालाचागु गल्लि दुने गणेद्यःया देगः दु । स्वतँ जाःगु थ्व देगःया निर्माण वि.सं. १६४८ स्वयां न्ह्यः जूगु खः । मुख्य लुखाया द्यःने गणेद्यःया मूर्ति दुगु तोलं तयातःगु दु । पौ दिकेत तयातःगु त्वानाःसिँया कलाकृति बांलाः । थ्व त्वानाःसिँ वि.सं. १७४३य् तयातःगु अभिलेख दु ।
थनया पुजाआजा यायेत वि.सं. १६४८य् हे गुथिया व्यवस्था यानातःगु दु धइगु नं थनया अभिलेखय् न्ह्यथनातःगु दु । देगःया लिक्कसं लोकेश्वर व शितलाया नं मूर्ति दुगुलिं थन हिन्दु व बौद्ध निगुलिं धर्मयापिं मनूत वयाः पुज्यायेगु वा भागि यायेगु जुयाच्वंगु दु धइगु क्यं ।
दुपाः गणेद्यः देगः
यल दुपाः त्वालय् चिबालाचागु गल्लि दुने गणेद्यःया स्वतँ जाःगु देगः दु । बौद्ध व हिन्दुतय्सं पुज्याइगु थ्व देगःया निर्माण वि.सं. १७०८य् जूगु खः । मुख्य लुखाया द्यःने गणेद्यःया मूर्ति दुगु तोलं तयातःगु दु । लुखाया जवंखवं निम्ह ल्वहंयापिं सिंह व वयां पिने ल्वहंया हे चाकःमत तयातःगु दु । पौ दिकेत तयातःगु त्वानाःसिँया कलाकृति बांलाः ।
धलाछेँ लक्ष्मीनारायण देगः
यलया धलाछेँ त्वालय् लक्ष्मीनारायणया देगः दु । ल्वहंया थ्व देगः वि.सं. १६८१इ दयेकूगु धयागु थनया अभिलेखं क्यं । ल्वहंया स्वतँ जाःगु फःया द्यःने दयेकातःगु थ्व देगः चिग्वःसां तःजाः खनेदु । थ्व ईया मेमेगु हिन्दु देगःया तुलनाय् थ्व साधारणकथंया खनेदु । ३४० दँ पुलांगु देगः खःसां थुकिया उचित संरक्षण जुइफयाच्वंगु मदु । थन देगः च्वय् बुयावयाच्वंगु वंगलसिमाया कारणं थ्व झन् झन् स्यनावनीगु खनेदु ।
ध्वाकासि गणेद्यः
सामान्य कथंया प्यखेरं पःखालं चाःहीकातःगु देगःयात ध्वाकासि गणेद्यः धाइ । थुकिया निर्माण वि.सं. १६६१ इ हे जूगु खनेदु । लुखाय् निम्ह ल्वहंयापिं सिंह पाः तयातःगु दु । थुकिया काष्ठकला नष्ट जुइधुंकूगु अवस्था दु । थन बुंगद्यःया जात्राबलय् पुजा जुइ । थन वि.सं. १६८९या अभिलेख दु अले थुकिया जीर्णोद्धार वि.सं. १९५९इ जूगु खः । ऐतिहासिक व सांस्कृतिक महत्व दुसां संरक्षणया अभावय् थनया बारे यक्व जानकारी लुइकेगु सभ्भव मजू ।
नरसिंह देगः
यल लाय्कू न्ह्यःने चिग्वःसां मेथाय् यक्व थासय् मदइगु नरसिंह देगः छगः दयाः थन थःगु बिस्कं महत्व दयाच्वंगु दु । विष्णुया अवतार मध्ये छगू धयातःम्ह नरसिंह देगः थन गन्धकुट शिखर शैलीइ दयेकातःगु दु ।
यलया जुजु पुरन्दरसिंहं थ्व देगः ने.सं. ७१० य् दयेकेबिउगु खः । वं थः दाजु नरसिंहया नामं व मदयेकाः वयागु लुमंतिइ दयेकूगु खः । नरसिंहयात विष्णुया प्यंगूगु अवतार कथं काइ । थन च्वंगु ल्वहंयागु नरसिंहया मूर्तियात ल्हातिइ शंख, चक्र, गदा, खड्ग, वज्र व पाश ज्वंकातःगु दु । वयां क्वय् भक्तजनतय्गु मूर्ति नं दु । प्यदुवाः लुखाया च्वय् झ्याः दुगु बुर्जा दु । न्हापा अप्पां कलात्मक कथं दयेकातःगु जूसां लिपा प्लास्टर यानाः त्वपुयातःगु खनेदु ।
मेखे स्थानीय मनूतय्गु धापू कथं धाःसा थ्व देगः कात्तिप्याखं सुरु जुइधुंकाः तिनि दयेकूगु खनेदइ । उमिगु धापू कथं न्हापा कात्तिप्याखं हुलीबलय् नरसिंहं पुइगु विशेष ख्वाःपाः दु, व ख्वाःपाः पुनाः प्याखं हुलकि वया प्रहारं मुर्छा जुइम्ह दैत्य धाथें हे सीगु जुयाः थ्व ख्वाःपाःयात बँय् थुनाः उकिया द्यःने थ्व देगः दयेकूगु खः ।
न्हापा थ्व देगःया नामय् यक्व जग्गा आयस्ता दुगु अले थीथी पुजाआजा न्ह्यानाच्वंगु धयागु अभिलेख दुसां आः थुकिया आयस्ता गन वन धकाः सुनां धायेमफुगु अले अन अज्याःगु नियमित पुजाआजा नं मन्ह्यायेधुंकल धइगु स्थानीय जनताया धापू दु ।
नासः चुक
यल लाय्कूया प्यंगू मूमूगु चुक मध्ये छगू नासः चुक खः । मूचुक व केशवनारायण चुक धुंकाः थ्व तःधंगु चुक खः । थन नासःद्यः स्थापना यानातःगु दु । थन यल जुजुया संरक्षकत्वय् न्ह्याइगु कातिप्याखंया तयारी कथं नासःद्यःया पुजा याइ, अले बाजं व प्याखं स्यनेगु ज्या याइ ।
पाटन संग्रहालय व देगुतलेजु दथुइ च्वंगु लुखां देगुतलेजु दुनेया खिउँगु लं जुनाः थन वनेफइ । न्हापा थन पर्यटक शौचालय दयेकातःगु खःसां लिपा धःया समस्या वयाः बन्द जूगु दु । ऐतिहासिक थाय् खयाः नं थुकिया उचित संरक्षण जुयाच्वंगु मदु धकाः स्थानीय मनूतय्सं धयाच्वंगु दु ।
नुगः उमामहेश्वर देगः
यल लुँहिति लिक्क नुगः उमामहेश्वरया देगः दु । नितँ जाःगु फःया द्यःने थ्व ल्वहंया देगः शिखर शैलीं दयेकातःगु दु । प्यखेरं ल्वहंया थां तयाः उकिया द्यःने देगःया नितँ दयेकातःगु दु । च्वय्या तँय् प्यखेरं भचा तग्वःगु व प्यकुनय् भचा चिग्वःगु च्यागः देगः दयेकातःगु दु । दथुइ च्वामुक थकयाः वयां च्वय् गजू दयेकातःगु दु । दुने शिव व पार्वतीया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थुकिया निर्माण वि.सं. १७१७य् जूगु खःसा थुकिया जीर्णोद्धार वि.सं. १९५९ इ जूगु खः ।
नुगः उमामहेश्वर देगः
यल नुगलय् मेगु नं उमामहेश्वरया देगः दु । गबलय् दयेकूगु धकाः सीमदुनिगु थ्व देगः शिखर शैलीं दयेकातःगु दु । थुकिया प्यखेरं बरण्डा तयाः चाकः बियातःगु दु । छेलिइ ल्वहंया थां तयाः उकिया द्यःने झ्यातुक कार्नेस तयाः देगः छाय्पियातःगु दु । थुकिया दुने शिव व पार्वतीया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थुकिया प्यखेरं ग्वाखंचा दयेकाः अन द्यःपिं स्थापना यानातःगु दु । थुकिया जीर्णोद्धार १९६६ य् जुल ।
पिंछेँ गणेद्यः देगः
यल पिंछेँ त्वालय् स्वतँ जाःगु कलात्मक प्यागोडा शैलीया गणेद्यः देगः दु । थ्व देगः प्यागोडा शैलीं दयेकातःगु दु । थ्व स्वतँ जाःगु आँय्पापौयागु खः । थुकिया निर्माण वि.सं. १६५३ य् जूगु खः । थनया कलात्मक लुखा जवय् खवय् छज्वः ततःधिकःपिं ल्वहंया सिंहत तयातःगु दु ।
कलात्मक लुखाय् खापा मदु, अले दुने द्यः स्थापना यानातःगु दु । थनया त्वानाःसिँइ मातृका व मेमेपिं द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । लिक्कसं ल्वहंया थामय् न्हूगु पहः वःगु गं छगः नं दु ।
पिलाछेँ गणेद्यः देगः
यलया पिलाछेँ त्वालय् विशिष्ट प्रकारया स्वतँ जाःगु गणेद्यः देगः दु । थ्व देगःया निर्माण वि.सं. १७१४य् जूगु खः । थुकिया न्हापांगु तल्ला थां थनाः दयेकातःगु दु । पौ दिकातःगु त्वानाःसिँ मध्ये गुलिंलय् मातृकापिनिगु मूर्ति कियातःगु दु धाःसा गुलिं सादा जक लानाच्वंगु दु । थन हिन्दु व बौद्ध निखलकं इलय् ब्यलय् थःथःगु आस्थाकथं पुज्याःवयेगु यानाच्वंगु दु ।
भण्डारखाल क्यब
मणिगल दरबार दुने पूर्वपाखेया खुल्ला थासय् च्वंगु क्यबयात भण्डारखाल क्यब धाइ । ने.सं. ७७२ न्ह्यःनिसें थ्व थाय् क्यब जुयाच्वंगु खनेदु । न्हापा थन पाल्जाः, हसना आदि तःताजि स्वां ह्वइगु धकाः ग्रन्थय् धयातःगु दु । थ्व क्यबय् राजकुलों लः हयातःगु दु ।
थन दुने जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लं पलेस्वां पुखू दयेकातःगु दु । पुखूया सिथय् कलात्मक हिति व स्नानागार नं दु । पूर्व भागय् च्वंगु सुन्दर ल्वहंया पश्चिम स्वःगु हितिं लः हाइगु यानातःगु खः । थुकिया दथुइ ल्वहंया थां नं तयातःगु दु ।
थ्व पुखूया उत्तरपूर्वी कुनय् छगू सुरुङया लुखा दु । थ्व गन वनेगु सुरुङ खः धकाः दुग्यंक अनुसन्धान यानातःगु मदु । अथेसां थ्व थासं थनया जुजुपिं च्यासलय् रासलीला यायेत वनेगु याइ धइगु जनश्रुति दु । आःया अवस्थाय् थनया क्यबया यक्व थाय् मेमेगु प्रयोजनय् वनाच्वंगु दु । पुरातत्व विभागं थन भवन दयेकाः प्रयोगशाला व मेमेगु ज्याकू संचालन यानातःगु दु । अथे हे दरबारया भग्नावशेषपाखें प्राप्त जूगु थीथी मूर्ति नं थन संकलन यानातःगु दु ।
भिंद्यः
यल लाय्कूया उत्तरपाखे लँसिथय् भिंद्यःया तजाःगु देगः दु । स्वतँ जाःगु कलात्मक प्यागोडा देगः यल लाय्कूया दकलय् तजाःगु देगः खः । थ्व देगः दकलय् न्हापां सुनां गबलय् दयेकल धयागु स्पष्ट मजूसां न्हापा दुगु देगः मिं नयेवं ने.सं. ८०१ य् जुजु श्रीनिवास मल्लं जीर्णोद्धार याःगु खः । थ्व देगः कलात्मक लुखा, झ्याः, त्वानाःसिँ, गजू अले पताःया कारणं नं महत्वपूर्ण धाइ ।मेमेगु देगः थें थ्व वर्गाकार मजुसे हाकःचा लाःगु वा आयताकारय् दु । अथे हे मू द्यःया मूर्ति छतँजाः च्वय् वा मातनय् जक तयातःगु दुसा लुखां दुहां वनेवंया थासय् भण्डार यानाः अन जात्रा यायेत पिकाइम्ह चीधीम्ह द्यःया मूर्ति तयातःगु दु ।
थ्व देगलय् मातंया तल्लाय् रौद्र मुद्राय् भिंद्यःया मूर्ति दु । ह्याउँगु रंगया भिंद्यवं शत्रुयात तुतिं काकाः जवगु ल्हाः म्हूचिनाः ल्ह्वनाच्वंगु मुद्रा असाधारण खनेदु । लिसें थन म्हासुम्ह देवी, वँचुम्ह भैरव व ह्याउँम्ह कालीया नं मूर्ति दु । उकिइ म्हासुम्हयात द्रौपदी धायेगु याः धाःसा जनबोली वँचुम्हयात धुसि आजु व ह्याउम्हयात धुसि अजि धकाः नं धायेगु चलन दु ।
गुलिस्यां थुकियात पाञ्च पाण्डव व द्रौपदीया मूर्ति धकाः नं धाइ । थुकिइ मध्ये भिंद्यःया ख्वाः तंचायाच्वंम्ह जुजु श्रीनिवास मल्लयागु हे प्रतिमूर्ति खः धकाः धायेगु चलन दु । वयां च्वय्या तँय् भिंद्यःलगायतया द्यःया पुलां पुलांगु मूर्ति तयातःगु दु ।
थ्व मूर्तियात गुलिस्यां हिन्दु ग्रन्थ महाभारतया पात्र भीमसेन अले वं किचक धइम्ह दैत्य अथवा दुशासन स्याःगु रुप धकाः धायेगु याः धाःसा गुलिस्यां थ्व भिंद्यः धइम्ह भिंम्ह द्यः अले लोककल्याणया स्वरुप खः धकाः धायेगु नं याः । थ्व द्यःयात यलया व्यापारीवर्गं तसकं हनाबना तयाः पुज्याना वयाच्वंगु दु ।
भीमसेन द्यःछेँ
भिंद्यःलाछिइ सामान्य खनेदुगु छखा ऐतिहासिक छेँ दु, व भिंद्यःया द्यःछेँ खः । झिंन्हय्गूगु शताब्दीया थ्व द्यःछेँ बाहाल चोक शैलीइ दयेकातःगु दु, पौ धाःसा प्यागोडा शैलीइ दु । उकिया पलिइ स्वंगः गजू, कलश व कुसा तयातःगु खनेदु । दुने द्यःछेँय् भीमसेन, द्रौपदी, विष्णु व महाकालया मूर्ति तयातःगु दु । थनया पुजारी ब्रम्हू खः । थुकिया निर्माण वि.सं. १६६९य् जूगु खनेदु ।
भेलाछेँ भैरव
भेलाछेँ त्वालय् महाभैरवया स्वतँ जाःगु देगः दु । उन्मत्त भैरव वा महाभैरव धाइगु थ्व द्यःया देगः झिंखुगूगु शताब्दीइ निर्माण जूगु खः । थ्व देगः चिजाःगु ल्वहंया फलय् दयेकातःगु दु । स्वतँ पौ दुगु थ्व प्यागोडा देगःया क्वय्या नितँ आँय्पापौ अले च्वय्या छतँ सिजःपौ जुयाच्वंगु दु । देगलय् दुने गणेद्यः, कार्तिकेय, विष्णुया लिसें शिवलिङ्ग व द्वहँया नं मूर्ति दु । त्वानाःसिँइ सुन्दर जुइक अष्टमातृका व अष्टभैरवया मूर्ति कियातःगु दु । थुकियात १५४१य् ज्ञानसिं नतु व मेमेपिंसं दयेकूगु धयागु अभिलेख दु । स्वांया पुन्हिकुन्हु थन मेला जुइ ।
मंगःहिति
थ्व यल लाय्कू लागा दुनेया दकलय् पुलांगु स्मारक कथं नांजाः । संवत् ४९२ वैशाखशुक्ल त्रयोदशीकुन्हु जुजु मानदेवया छय् भारविं दयेकूगु खः । थन चछिंन्हिछिं लः हायेकेत टिकाभैरवं राजकुलो दयेकाः अले मेमेगु श्रोत नं ल्वाकछ्यानाः व्यवस्था यानातःगु दुसा थनं वनीगु लः हे च्यासलय् हितिं हायेकीगु व्यवस्था यानातःगु खः । थुकिइ दुगु पश्चिम स्वःगु स्वधाः हिति मध्ये दथुइ च्वंगुयात हिहिति, जवय् च्वंगुयात दुरुहिति अले खवय् च्वंगुयात वासःहिति धाइ । उकी मध्ये दथुइ च्वंगु मेथाय् मदुकथं बांलाक छाय्पियातःगु दु । थन मकरया म्हुतुं द्वहंचा, द्वहंचिया म्हुतुं न्या व न्याया म्हुतुं लः पिहां वइकथं हितिफ्वः दयेकातःगु दु । व थें वयां च्वय् छेपु दुगु त्वलं दयेकाः अन शिव पार्वतीया सुन्दर मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु ।कात्तिदबुलिइ दँय्दसं हुइकीगु कात्तिप्याखंलिसे थ्व हितिया स्वापू दु । अन प्याखं मध्ये नरसिंह अवतारया प्याखनय् नरसिंहं हिरण्यकश्यपुयात वध यायेधुनेवं वयात थनेत थनया वासःहितिया लः त्वंकेगु चलन दु ।
थ्व हितिया न्ह्यःनेसं विश्वनाथया देगः दु । अन देगलय् दयेकातःपिं ल्वहंया किसितय्सं थन हितिइ लः त्वंवइ धयागु किंवदन्ती दु । अथे हे थन छगः ल्वहंया तग्वःगु अथः दु । उकियात थनया लः छानेयायेगु फिल्टरया रुपय् दयेकातःगु धकाः धायेगु चलन दु । न्हापा थन लागाय् च्वंपिं दक्वस्यां त्वनेत थनया हे लः काइगु खः ।
मणिगणेद्यः
यल लाय्कूया मेगु महत्वपूर्ण सम्पदा थनया मणिगणेद्यः खः । मंगःहिति स्वयाः उत्तरय् नितँ जाःगु पौ दुगु देगलय् मणिगणेद्यः दु । थ्व द्यः गबलय् स्थापना जुल धइगु सीमदुसां ने.सं. ७७२ स्वयां न्ह्यः थुकिया अस्तित्व खनेदयेधुंकूगु प्रमाण दु । खुपा ल्हाः दुम्ह, प्याखं हुलाच्वंम्ह तःधिकःम्ह गणेद्यःया मूर्तियात स्थानीय मनूतय्सं नासःद्यःया रुपय् नं काः ।
मणिगुफा
यल लाय्कूया मंगःहितिया चुलिंचू चिजाःगु चाकलाःगु छेँ थेंज्याःगु छगू अद्भुतगु संरचना दु, उकियात मणिगुफा धकाः धाइ । विशेष आकर्षक व सुन्दर मजूगु थ्व संरचनाया निर्माण गबलय् जुल धइगु मसिउसां थ्वलिसे थी थी किंवदन्ती स्वानाच्वंगु जुयाः थुकिया सांस्कृतिक पक्ष क्वातु ।
थ्व संरचना छगू गुफा खः, अले थन दुने नागराज सुलाच्वंगु दु धइगु जनविश्वास दु । न्यनेदुगु किंवदन्तीकथं छकः छम्ह गरुडं नागराजयात नयेत लित्तुलिनाहःबलय् मंक्वबहाःयाम्ह छम्ह थीमजिउ जूम्ह मिसाया तुतिक्वय् सूवन । व थाय् आःया मणिगुफा खः । थ्व गुफा दुने छु दु धइगु स्पष्ट व प्रामाणिक जानकारी मदु । उकिं थ्व स्थानीय मनूतय्गु लागि रहस्यमय जुयाच्वंगु दु । थ्व गुफां दुनें दुनें मणिचैत्यया गर्भय् व हितिया निकासय् तकं वनेजिउ धायेगु चलन दु ।
देशय् वा मवयाः अनिकाल जुलकि अन गुफाय् वनाः दुने च्वंम्ह नागयात पुजा यातकि वा वइ धइगु विश्वास दु । थन दुहां वनेगु अधिकार हेमबहाःया थाकुलि तान्त्रिकतय्त बियातःगु दु । अथेसां इतिहासय् येँयाः बज्राचार्य गुरुजुपिं हे दुने वनाः पुज्याःगु धइगु खँ दु । थन दुहां वनेत हेमबहाः व हनगल बहालय् थीथी कथं पुजा यानाः किसली छायाः वनेमाःगु परम्परा दु । अले दुहां वनेबलय् नं अन मुस्या, लाभा, पालु आदियात तान्त्रिक बलं म्येय्, दुगु इत्यादि दयेकाः यंकेमाःगु अले अन दुने च्वनाच्वंपिं यक्षतय्त नकेमाः धयागु नं विश्वास दु । अथे यानाः थन गुफाय् दुहां वनाः पुजा यातकि वा वयाः सहकाल सुरु जुइगु विश्वास दु । थन अनिकाल जूबलय् शाहकालय् तकं तान्त्रिकत छ्वयाः पुजा याकूगु दु । छगू ग्रन्थ कथं ने.सं. ९५६ य् जुजु गिर्वाण युद्धविक्रम शाहं तान्त्रिक छ्वःगु खः । अथे हे जुजु पृथ्वीवीरविक्रम शाहं ने.सं. १०१४य् नं तान्त्रिक छ्वःगु खः । अथे हे जुजु त्रिभुवनं ला न्याकः तक तान्त्रिक छ्वयाः पुजा याकूगु धइगु दु । लिपा अनिकाल मजुयाः वा दुहां वनेत तयार तान्त्रिकत मदयाः थन वनाः पुजा यायेगु परम्परा त्वाःदल ।
मणिचैत्य
यल लाय्कू लागाय् मंगःहितिया च्वसं उत्तरपाखे छगः तग्वःगु चीभाः वा चैत्य दु, उकियात मणिचैत्य धाइ । हिन्दु जुजुपिनिगु बाहुल्य दुगु व हिन्दु देगः यक्व दुथाय् थ्व चीभाःया थःगु हे थाय् दु । गबलय् थ्व चैत्यया स्थापना जुल धइगु ऐतिहासिक दसि मलूसां थ्व चैत्यलिसे स्थानीय जनताया यक्व किंवदन्ती स्वानाच्वंगुलिं थुकिया प्रचिनता क्यं । अथे हे मणिगल दरबार लागाया च्यागू मणि मध्ये उकियात नं कयातःगुलिं नं उकिया महत्व खनेदु । ल्वहंया तगिं दयेकाः उकिइ प्यखे प्यम्ह बुद्धपिं प्यंगू दिशाय् स्वकाः थापना यानातःगु दुसा वयां च्वय् गुम्बज दयेकाः उकिया द्यःने हर्मिका व द्यःने तोलं अले त्रयोदश भूवन व दकलय् च्वय् गजू दयेकाः छगू पूर्ण चैत्यया परिचय बियाच्वंगु दु ।
न्हापांनिसें यलया मणिगल दरबार लागा हे छगू प्राचिन महाविहार खः अले उकियात कालान्तरय् चीकाः अन विहार दयेकल धायेगु न्हापांनिसें चलनं दुगु खःसा उकुन्हु तिनि लूगु छगू शिलालेखं नं व हे खँयात इंगित याःगु दु । उकियालिसें गुंलाज्वःछि दरबारया मूलुखाय् सिजःया प्यकुंलाःगु थलय् लः तयाः अन बुद्धमूर्ति तयेमाःगु पुलांगु चलन नं थुकिया पुष्टी याः । थ्व हे सिलसिलाय् थ्व चीभाः न्हापा व हे महाविहारया ब्व जुयाच्वंगु अले मेगु जक चीकाः दरबार दयेकल धइगु विश्वासया कारणं नं थ्व चीभाःया ऐतिहासिक महत्व अप्वयेकाबिउगु दु ।
अथे हे थ्व चीभाःया जगय् पुखू दुगु विश्वास यानातःगु दु । अले थनया हे लः मंगःहितिइ हाइ धइगु नं विश्वास दु । अथे हे थुगु पुखुलिइ सिन्किया मा दुगु अले उकियात पिने निभालय् हल धाःसा वा वइ धइगु किंवदन्ती दु । अथे हे अन दुने च्वंगुु दुरुपुखूया लःयात पिने हयेफत धाःसा अनिकाल फुनावनी धइगु नं किंवदन्ती दु । मतयाः न्ह्याकेन्ह्यः दक्व थन मुनेमाःगु चलन दु ।
मणिछेँ
यल लाय्कुलिइ मणिचैत्यया चुलिंचू बहादुर शाह भवनया लिक्क लाःगु छखा छेँयात मणिछेँ धाइ, गुकियात आः सामान्य भासं मूछेँ धयावयाच्वंगु दु । थ्व छेँ नेवाः ब्रम्र्हू, जोशी व वैश्य किसितय्गु आगंछेँ खः । थन आगमय् च्वंम्ह देवीया मूर्तियात फुलपातीबलय् मूचुकय् यंकाः पुज्याइ । दशमीकुन्हु थ्व द्यःयात मंगलबजारय् यंकी अले अन ख्वनाया भैरव व कुमारीं पुज्याइ ।
हरेक मल्ल जुजुपिनि थःथःगु हे तरवार दइगु अले उमिगु मृत्युलिपा थन व तरवार तयेहइगु धइगु धापू दु । थ्व छेँ व थनया परम्परा ने.सं. ५३५ स्वयां पुलांगु धकाः थनया अभिलेखं क्यं । थन ब्राम्हण, जोशी व भारोतय्सं बुसादँ यायेमाः धइगु खँ दु । थन दुने झिंनिगूगु वा झिंस्वंगूगु शताब्दीया प्राचिन मूर्तित तकं लुयावःगुलिं नं थ्व पुरातात्विक महत्वया स्मारक खः धकाः धायेफु ।
मणिमण्डप
यल लाय्कू लागाय् च्वंगु मंगःहितिइ कुहां वनेबलय् जवय् व खवय् च्वंगु छज्वः फल्चायात मणिमण्डप धाइ । न्हापा थ्व कलापूर्ण झ्याः, दन्नच्वंगु अनेकथंया कतांमरि तयातःगु, बांलाःगु पौ दुगु, इलय्ब्यलय् प्याखं हुइकीबलय् झ्यालय् च्वनाः स्वइगु धकाः ग्रन्थय् धयातःगुलिं थुकिया मौलिक स्वरुप आःया स्वयाः भव्य जुइमाः । ने.सं. ८२१य् जुजु योगनरेन्द्र मल्लं थ्व फल्चा स्थापना याःगु खः ।
छतँ जाःगु थ्व फल्चा झिंखुगः थामय् थनातःगु दु । उकिं थुकियात सोह्रखुट्टेपाटी नं धाः । थुकिइ थां, निनाः व कार्नेसय् तःता बुत्ता कियातःगु दु । अथे हे थुकिया त्वानाःसिँइ कामक्रिडाया किपा नं खनेदु । आँय्पाया पौ तयातःगु दु । फल्चाया प्यखेरं चिचीजाःगु फःचा दु । उत्तरपाखेया फल्चाय् न्हय्गः छ्यं दुम्ह नाग दुगु ल्वहंया सिंहासन दु । थ्व फल्चाय् मल्ल जुजुपिं च्वनाः राजकाज, न्याय फैसला व शाही हुकुम बीगु ज्या याइगु खः । थन जुजु स्वयम् च्वनाः ज्योतिषतलिसे जानाः बुंगःद्यःयात जाउलाख्यः तक गबलय् सालेगु धकाः साइत पिकाइ ।
साइत पिकायेगु ज्या थन आःतकं न्ह्यानाच्वंगु दनि । अथे हे बैठक जुइ न्ह्यः थन च्वंगु सिंहासनय् चिकं इलेगु चलन नं दु । न्हापा ४६सालया इलय् तक थन सुरक्षाकर्मीत च्वनेगु यानाच्वंगु खः । सन् २०१५या भुखाचय् निगुलिं फल्चा दुंगु खःसा आः उकिया ल्ह्वनेज्या क्वचायेधुंकूगु दु ।
मूचुक
लाय्कू दरबार दुने आः दनिगु स्वंगू ततःधंगु चुक मध्ये दकलय् महत्वपूर्ण व तःधंगु चुक मूचुक खः । तग्वःगंया चुलिंचू निम्ह सिंह पिवाः तयातःगु तद्वाःगु लुखा दुने मूचुक दु । थ्व चुकया निर्माण ज्या झिंप्यंगूगु शताब्दिइ सुरु जुयाः झिंन्हय्गूगु शताब्दीतक न्ह्यानाच्वन ।
वर्गाकार चुकया प्यखेरं फःचा वा पेटी दु । प्यखेरं आँय्पापौ दुगु कलात्मक झ्याः व लुखा दुगु छेँ चाःहीकातःगु दु । उगु छेँया छेलिइ कलात्मक थांमं दलान पिकयाः सामान्य दर्शनार्थी मनूतय्त च्वनेत थाय् दयेकातःगु दु । चुकया दक्षिणपाखे स्वतँ जाःगु नवदुर्गा भगवतीया देगः दु । थुकिया जवय् खवय् मनू पाय्धिकःपिं मिसातय्गु मूर्ति दु, उकियात गंगा जमुना वा लक्ष्मी सरस्वती धाइ ।
मूलुखया च्वसं थीथी द्यःपिनिगु सुन्दर मूर्ति दुगु तोलं दु । मेबलय् मखुसां मोहनिबलय् मुख्य यानाः थ्व हे देगलय् पुजा याइ, अले थन हे पशुबलि नं बी । थ्व चुकया उत्तरपूर्वी कुनय् चुकलिसे स्वाक्क स्वतँ जाःगु प्यागोडा देगः छगः दु । थुकियात देगुतलेजु वा न्हूदेगः नं धाइ । थ्व देगः व चुकय् च्वंगु भगवती देगःया स्वापू थुकथं दु कि सुं वने मजिउगु तलेजु देगःया द्यःयात मोहनिबलय् थन भगवतीया देगलय् हइ अले थन हे मोहनिया मूपुजा न्ह्याकी ।
महाअष्टमीया चान्हय् तलेजुं पायाः पिकाइ । वयां कन्हय् महानवमी कुन्हु यलया धर्मावलम्बीत थन मूचुकय् पुजा यायेत वइ । चुकय् दथुइ च्वंगु कलात्मक देगःयात यान्ताजु वा विद्यामन्दिर धाइ । थ्व हे चुकय् गंप्याखं व हरिसिद्धिया अष्टमातृका प्याखं हुइके हइ । अथे जुयाः दरबारया मुख्य अंग जुयाः नं थ्व चुक सर्वसाधारणया धार्मिक आस्थालिसे स्वानाच्वंगु दु ।
यनामुगः गणेद्यः देगः
यल यनामुगलय् गणेद्यःया देगः दु । थ्व देगः १५४३य् हे निर्माण जूगु खनेदु । स्वतँ जाःगु थ्व ऐतिहासिक देगः सुलुक्क च्वनाः छाँट वं । देगःया तद्वाःगु लुखाय् सुन्दर तोलं तयातःगु दु ।
गणेद्यःया देगः धाःसां थन भैरवया मूर्ति कियातःगु तोलं तयातःगु दु । थ्व तोलं धाःसा वि.सं. १९३५ य् तिनि छानातःगु खनेदु । उकिया लिसें थन वि.सं. १६५७या अभिलेख नं लुयावःगु दु ।
विश्वनाथ देगः
यल लाय्कूया न्ह्यःने कृष्ण देगः व भिंद्यः देगःया दथुइ लाःगु कलात्मक प्यागोडा शैलीया नितँ जाःगु देगः विश्वनाथया देगः खः । जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लं नेसं ७४७ (ई.सं १६७२)य् भारतय् मुस्मांतय्गु आक्रमणं अनया हिन्दू स्मारक दक्व ध्वस्त जुयाच्वंगु इलय् हिन्दुतय्गु मन तयाबीत थ्व देगः दयेकाबिउगु धायेगु चलन दु । अथे हे ने.सं. ७९० (ई.सं. १६६९)य् मुगल बादशाहं थनया विश्वनाथ देगः थुनाबिउगुयात ने.सं. ७९८ (ई.सं. १६७६)य् श्रीनिवास मल्लं भगीरथ काजीया सल्लाहं दयेकाबिउगु नं धाइ ।
नितँजाःया फलय् दुगु स्वाहानेय् सिंह, भीमसेन व कुबेर च्वनाच्वंगु दुसा वयां च्वय् मनुखं गयाच्वंम्ह सिंह नं पाः च्वनाच्वंगु कथं दयेकातःगु दु । व थें हे अन थांया दथुइ नं मेथाय् मदुकथं कलात्मक तोलं तयातःगु दु । थ्व देगः थनया काष्ठकलां जाःगु थां, तोलं, ध्वाखा व झ्याःया कारणं नं नांजाः । अथे हे थन अष्टभैरव व अष्टमातृकाया अले उमामहेश्वर व गणेद्यः–कुमारया मूर्ति नं छाय्पा तयातःगु दु । गजूया लिसें शिवमन्दिरया म्हसीकाकथं त्रिशूल तयातःगु दु ।
न्हापा न्हापा थन देगःपाखें सिलाचःह्रेबलय् तःजिक पुज्यायेगुया लिसें साधुसन्ततय्त नयेत्वनेगु तकं व्यवस्था यानाच्वंगु खःसा लिपा थ्व देगःया गुथि आयस्ता तनावनाः अज्याःगु दानकर्मया ज्या याये मफयावन धयागु स्थानीय मनूतय्गु धापू दु । कृष्णाष्टमिकुन्हु विशेष यानाः थन चछि जाग्राम च्वनाः भजन यायेगु चलन दु ।
विश्वेश्वर देगः (भाइ देगः)
मणिगल लाय्कूया दक्षिणपूर्वपाखे लँसिथय् च्यासिं देगः व तग्वःगंया लिउने तग्वःगु विश्वेश्वर महाद्यःया देगः दु । थुकियात जनबोलिं भाइ देगः धाइ । थुकियात श्रीनिवास मल्लया विश्वासपात्र मन्त्री भगिरथ भैयां दयेकूगु धाइ । तर थन स्थानीय मनूतय्सं थुकियात भाइचा ज्यापुं दयेकूगु धकाः नं धायेगु चलन दु । लोक बाखं कथं यलया भाइचा ज्यापुयात येँया ज्यापुतय्सं हेपे याइगुलिं यलया जुजुं चोभाःया गल्छी प्वाःतिनाः येँ देय् छगुलिं लखय् दुंकेत्यंगु धकाः कनाः लिपा येँयाम्ह जुजुया इनाप कथं व ज्या पनाबिल, अले उकिया सिरपाः न्हय्सः ध्यबा बियाहःगुलिं व हे ध्यबां थ्व देगः दयेकूगु धइगु जनश्रुति दु । सन् १९३४या भुखाचं थ्व देगः दुनेवं लिपा सामान्य गुम्बज शैलीं जक दयेकातःगु खः । लिपा थुकियात थीथी संस्थाया ग्वाहालिं हानं पुलांगु शैलीं हे दयेकेगु ज्या जूगु दु ।
सिद्धिलक्ष्मी देगः
यल भागिननिइ सिद्धिलक्ष्मीयागु देगः दु । थ्व देगः प्यकुंलाक छतँ जाः यानाः दयेकातःगु खः । थुकिया दुहां वनेगु लुखाया जःखः निम्ह ल्वहंया सिंह पाः तयातःगु दु । न्हापांगु तँय् स्वपाः झ्याः तयाः दयेकातःगु दु । सिद्धिलक्ष्मी धइगु पूर्णचण्डीया मेगु नां खः । देगः शाक्त परम्पराकथं दयेकातःगु खः, अले हिन्दुतय्सं दुर्गाया रुपय् पुज्यायेगु यानाच्वंगु दु । थुकियात किरातीतय् इष्टदेवता धकाः नं धाइ ।
सुन्दरी चुक
यल लाय्कूया दकलय् चीधंगु व दकलय् बांलाःगु धयातःगु सुन्दरी चुक खः । थुकिया निर्माण सन् १६४७य् जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लपाखें जुल । थुकिया लुखाय् हनुमान, नरसिंह व गणेद्यःया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थ्व चुकया मुख्य आकर्षण धइगु थनया सुन्दर तुसाःहिति खः । शिवलिङ्गया लिसें शैव, वैष्णव व तन्त्रलिसे स्वाःगु थ्यंमथ्यं ५० म्ह थी थी तान्त्रिक द्यःपिनिगु उत्कृष्ट ल्वहंया मूर्तिं चाःहीकातःगु थासय् लुँया हिति दयेकातःगु दु । उकिइ मध्ये गुगुं थाय् तान्त्रिक कारणं अमूर्त तयातःगु वा द्यः खुयायंकूगु खनेदु । अन दुपिं द्यःपिं मध्ये मू मू द्यःपिं— बगलामुखी, कल्की, उमामहेश्वर, स्वच्छन्द भैरव, अर्धनारिश्वर, बराह, ताण्डवेश्वर, वैष्णवी, कौमारी, रुद्रायणी, ब्रम्हायणी, वीरभद्र, कालभैरव, महिषासुरमर्दिनी, अन्नपूर्ण, भीमसेन इत्यादि खः ।
गरुडया द्यःने लक्ष्मीनारायण च्वनाच्वंगु हितिफुसय् च्वंगु लुँ सियातःगु मूर्ति यल लाय्कूया हे सुन्दरतम मूर्ति धकाः धाइ । थ्व हितिइ जुजुं स्नान व पुजापाठ याइ धकाः धाइ । लिसें थन कृष्ण देगःया चिधंगु स्वरुप नं दु । लिक्कसं च्वंगु ल्वहंयागु पलङ जुजुया जप व ध्यान यायेगु थाय् खः धकाः धयातःगु दु ।
प्यखेरं गुंगू लुखा, दलान, त्वानाःसिँ, तिकिझ्याः व सँझ्याः पिकयाः दयेकातःगु चुक यल लाय्कूया हे सुन्दर पक्ष खः । थन न्हापा किसिया दंयागु झ्याः दयेकातःगु दु धकाः नं धाइ ।
वि.सं. २०२५ सालंनिसें २०५० साल तक थन प्रहरी चौकी तयातःगु खः । न्हापा बन्द यानातःगु थ्व चुक सर्वसाधारणयात वि.सं. २०७४सालं चायेकूगु खःसां लिपा हानं बन्द जुल । प्रहरी सुरक्षा दयेकं नं थनया ऐतिहासिक हिति खुयायंकूगु खः ।
लिपा व हिति लूसां थन नक्कली हिति तयाः प्रदर्शन यानातल । भण्डारखाल क्यबया पलेस्वां पुखुलिं थन लः हयातःगु खः ।
सुबहाल गणेद्यः देगः
यल सुबाहालय् गणेद्यःया ३४० दँ पुलांगु देगः दु । स्वतँ जाःगु थ्व देगः प्यागोडा शैलीं दयेकातःगु दु । थनया कलात्मक लुखा जवय् खवय् फःया द्यःने छज्वः ल्वहंया सिंहत तयातःगु दु । दुने द्यः स्थापना यानातःगु दु । थनया त्वानाःसिँइ गणेद्यः व मेमेपिं द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । लिक्कसं ल्वहंया थामय् गं छगः नं दु । थुकिया जीर्णोद्धार १९३४ लिपा जूगु खनेदु ।
सौगः हरिशंकर देगः
यलया सौगः त्वाःया पूर्वी भागय् हरिशंकरया ऐतिहासिक देगः दु । सादा कथंया थ्व देगः ९३९ दँ पुलां । नितँ जाः देगलय् कुनय् कुनय् तयातःगु त्वानाःसिँइ थीथी पंक्षी व सिंहया मूर्ति कियातःगु दु । देगः दुने थीथी देवदेवीपिंत अर्पण यानातःगु तःगू हे मूर्ति दु । थ्व देगःया निर्माण १०८३ इ जुइधुंकल धयागुया प्रमाण थबलय् थन जुजु यशोदेवया काय बनदेवं प्रतिस्थापन यानातःगु सूर्यया मूर्ति खः । देगःपिने पुलिं चुयाः बिन्ति यानाच्वंम्ह गरुडया मूर्तिं नं स्थापना यानातःगु दु ।
सौगः कृष्ण देगः
यल सौगः त्वालय् कृष्ण देगः दु । थुकियात स्थानीय मनूतय्सं गोपीनाथया देगः धाइ । ल्वहंयागु थ्व देगः १७०५य् दयेकूगु खः । लुखाय् छज्वः ल्वहंया सिंह व जय–विजयया मूर्ति पाः तयातःगु दु । आःया अवस्थाय् लुखाय् गुम्बज आकारया ल्वहं व ल्वहंया तोलं तयातःगु दु । दुने जवं खवं रुक्मणि व सत्यभामा लिसें कृष्णया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । न्हापाया मौलिक स्वरुपया बारे जानकारी मदुसां १९३४य् थुकिया जीर्णोद्धार याःबलय् थुकिया पौ गुम्बज आकारय् दयेकूगु खनेदु । थ्व ल्याखं थुबलय् हे थुकिया स्वरुप परिवर्तन जूगु धकाः नं धायेफु ।
सौगः महाद्यः देगः
यलया सौगः त्वालय् महाद्यःया देगः दु । ल्वहंया गुम्बज शैलीं दयेकातःगु थ्व देगः निर्माणया बारे यकिन जानकारी मदु । देगः प्यकुं लाः । थनया लुखा व कार्निस सिँयागु दयेकातःगु खः । थ्व देगलय् शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । थुकिया पौ गुम्बज आकारया जूसां व जीर्णोद्धार याःबलय् मौलिकयात हिलाः थथे दयेकातःगु धइगु खनेदु । शैव सम्प्रदायया देगः धाःसां थन थीथी धर्म व सम्प्रदायया भक्तजनत वः ।
हरिशंकर देगः
मणिगल लाय्कूया दकलय् तग्वःगु देगः हरिशंकर देगः खः । थ्व तग्वःगंया लिक्क देगुतले द्यःया न्ह्यःनेसं स्वतँजाःगु प्यागोडा देगः खः । थ्व देगः योगनरेन्द्र मल्लया म्ह्याय् योगमतिं सन् १७०५य् दयेकेबिउगु खः । वैष्णव मत व शैव मतया दथुइ दुगु विभेद न्हंकेकथं थन विष्णु व शिवया संयुक्त रुपयात ल्वहंदेगः मार्फत् क्यनातःगु दु । थुकिया मू मूर्तिइ जवय्या रुप शिवया अले खवय्या रुप विष्णुया जुयाच्वंगु दु । च्याका ल्हाः दुम्ह थुम्ह अद्भुतम्ह द्यःया जव ल्हातं त्रिशूल, डमरु, जपमाला व कमण्डलु ज्वनातःगु दुसा खव ल्हातिं शंख, चक्र, गदा व पद्म ज्वनातःगु दु । अथे हे जवं खवं शक्तिकथं पार्वती व लक्ष्मीया मूर्ति नं अन हे तयातःगु दु ।
कलात्मक देगःया महत्वपूर्ण विशेषता धइगु थनया त्वानाःसिँइ कियातःगु थीथी दृश्य खः । मेमेगु देगः स्वयां पाक्क थनया त्वानाःसिँइ पाप याःपिंत नर्कय् गुकथं कसा नकी धकाः चित्र मार्फत् क्यनातःगु दु । थन ध्यबा त्याय् कयाः लित मबिउम्हेसित, गुरु निन्दा याम्हेसित, करकिया सामान लित मबिउम्हेसित, परस्त्रीलिसे वनीम्हेसित, प्रजायात दुःख बीम्ह जुजुयात, ब्राम्हणया न्ह्यःने अभिमान याइम्ह शुद्रयात, ब्राम्हण हत्या याइम्हेसित, अगम्य पाप याइम्हेसित, बेश्यायात, चि–चिकं मीम्ह ब्राम्हणयात नर्कया दूततय्सं कसा नकाच्वंगु दृश्य न्ह्यथनेबहः जू । थज्याःगु दृश्यया ल्याखं थ्व देगः स्वनिगःया हे छगू अद्वितीय दसु जुयाबिउगु दु । अथे हे थनया त्वानाःसिँइ कियातःपिं कुमारी, वैष्णवी, माहेश्वरी गणेद्यः इत्यादिया मूर्ति नं आकर्षक खने दु । सन् २०१५या भुखाचं क्वथ्यंक दुंगु थ्व देगःया पुनर्निर्माण जूगु खः ।
हाकता गणेद्यः देगः
यलया हाता त्वालय हाकता गणेद्यः देगः दु । नितँ जाःगु थ्व देगलय् लूगु अभिलेखकथं थुकिया निर्माण वि.सं. १८७७ न्ह्यः जूगु खनेदु । प्यागोडा शैलीया थ्व देगलय् सामान्य कथंया लुखा छुनातःगु दु, अले सामान्य कथं जक कियातःगु तोलं तयातःगु दु । गणेद्यः देगः धाःसां थन बौद्धत यक्व हे वः । वि.सं. १९३४ धुंकाः थुकिया जीर्णोद्धार जुल ।
त्रिविक्रम विष्णु देगः
यल हौगः त्वालय् त्रिविक्रम विष्णुया देगः दु । छतँ जाःगु पीठ आकारयागु थ्व देगः चिग्वःसां तसकं आकर्षक खनेदु । थुकिया तोलनय् प्याखं हुलाच्वंम्ह शिव व ताताःहाकःगु त्वानाःसिँइ विष्णुया मूर्ति तयातःगु दु । अथे हे थनया मेमेगु काष्ठकला नंं तसकं बांलाः । थुकिया निर्माण मिति व निर्माताया बारे छुं जानकारी मदु । दुने मध्यकालया त्रिविक्रमया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । वैष्णव सम्प्रदायया देगः धाःसां थन थीथी धर्म व सम्प्रदायापिं भक्तजनत वयेगु याः ।