नेवाः संस्कृतिइ नसाज्वलं ज्वरे यायेगुलिसें मनू बुसांनिसें सीबलय्तक चिकं मदयेकं मगाः । तू, हाम्वः, ईका, पःका आदि चिकं दुगु पुसा काकाः चिकं पिकायेत नेवाःतय्गु विस्कंगु प्रविधि दु । ईका, पःका, व हाम्वःचिकं थीथी वासः दयेकेत व हाम्वःचिकं मत च्याकेत नं छ्यलीगु खः । न्हापांनिसें नेवाः नसा ज्वरे यायेत तूचिकं हे छ्यलीगु खः । व लिसें मचाबूम्ह मिसा, ह्याउँमचा व मेमेपिन्त नं माःबलय् तूचिकनं बुकेगु नेवाः चलन दु । तू काकाः चिकं पिकायेधुंकाःया खौ नं नेवाः तजिलजिइ मदयेकं मगाः । नेवाःतसें छुं नं अशुद्धिया इलय् खौ भ्याकं म्वः ल्हुयेगुयात तःधंगु शुद्धिकरणकथं नालातःगु दु । खौयात बँुज्याय् व स्वांमाय् साः व पशुपन्छिया नसा दाना दयेकेत नं ज्या काइ । नेवाः समाःज्वलं क्वं दयेकेत नं खौ तयेमाः ।
नेवाः परम्परागत प्रविधिकथं चिकं उत्पादन यायेत दकलय् न्हापा चिकं वइगु तू, हाम्वः, ईका, पःका आदियात हायाः यच्चुके धुनेवं उकियात क्यली । थ्व धूयात मिच्याःगु भुतुलिइ द्यःने द्यछुना तःगु भाजनय् भचाभचा लः हाः यायां पुत्तु पुइकाः बुक्क सी । हाम्वः, ईका पःका आदियात सियाच्वने म्वाः । तूयात नं मसिसे काकातःगु चिकंयात कचिचिकं धाइ । तू सीधुनागु चुंयात पू (चिकं काकेत तयेगु छताजि म्हिचा) दुने तयाः निगः गं (चिकं काकेगु प्यकुंलाःगु तःहाकः तग्वःगु छज्वः सिँ) दथुइ स्वत्ताक काकी । पू कातकि दुनेया चुं तिसिनाः हाइगु मगमग नस्वाःगु चिकं गालय् दुगु थलय् फया तइ । थ्व हे चिकं माःकथं दानाः थलबल बाय् पाकेतय् तयाः मिइ । चुं छक्वः जक काकां स्वयंक चिकं वइ मखु । अथे जूगुलिं पू दुनेया खौ (चिकं तिसिना काये धुनागु तू÷हाम्वः आदि) तछ्यानाः हाकनं पू दुने तयाः गं दथुइ काकी । निक्वःतक सुच्चुक चिकं काकेधुंकूगु खौ जक मेमेगु ज्याय् छ्यली ।

यमाः दुगु पुलांगु साःया प्रविधि
चिकं काकेत नीप्यकुति हाकः व भिंmन्याकुति ब्या दुगु माथंवंगु थासय् प्यखेरं अंगः दनाः झ्याः, लुखा व थासंथासय् ग्वाखं तयाः पलिं चिनातःगु ज्याकुथि बाय् ज्यासः हे साः खः । यमाः दुगु पुलांगु साःया प्रविधि तःम्ह मनूतय् बल व परिश्रम माःगु प्रविधि खः । थुगु प्रविधिया सालय् थीथी बांया सिँ व छ्यंगूया बल्लाःगु खिपः जक छ्यली । चिकं दयेकेत दकलय् न्हापां तू÷हाम्वः आदियात हासां हायाः यचुकी । अले उकियात कुति वानाः क्यली । लिपा वयाः तू क्यलेत ल्हातं चक्का चाःहीकाः क्यलेगु कलघर नं वल । तूचुंयात भुतुलिइ मिच्याकाः चाया भाजनय् लः हाः यायां सी । बूगु धूयात पौ बाय् मेय्या छ्यंगू बालां ख्वात्तुक थानातःगु पू दुने स्वथनी । पू लिपा वयाः तिनपाताया बालां थानातःगु नं दत । तुचाकथि तयाः म्हतु ह्वयेके धुनेव पू दुने सिथसिथं छहाकः गुइँखिपः तयाः चुं जायेकी । जाःगुु
पूयात छ्यंगूया नलिखिपतं बल्लाक चिनातःगु गंया दथुइ तइ ।
प्यकुंलाःगु गुकु हाकःगु तःग्वःगु सिँया गं निगःयात छखे सिथय् च्वय्क्वय् निगः कपंसिँ तयाः नापं कत्ताका तइ । दथुइ पू तयाः काकेजीक ह्वइकथं मेखे तःफिगु लासासिँइ गं दिकातइ । थ्वपाखे छगः गं छ्यंगूया नलखिपतं सालाः लिक्कच्वंगु ल्वहंया भैलःद्यः (साःद्यः)यात कस्सिक हिनातइ । साःद्यः लिक्क न्याकुति हाकःगु कुतां स्वहाने छपु धंकातइ । मेगु गंनापं नलिखिपतं चिनातःगु यमाः बँय् लिक्क सालीबलय् द्यूवंगु थासय् च्वय् निखेरं अंगलय् दिकातःगु भ्यःसिँइ क्वय् हुसुलुं चुइकाः निपु ओलःखिपः चिनातइ । यमाः दीथाय् गँनय् छध्वः गाः म्हुयाः न्यासिँ धाइगु ग्वःलाःगु सिँ छगः थुना तइ ।
कुतां स्वाहाने गयाः यमालय् चिनातःगु ओलःखिपः ज्वनाः प्यम्ह न्याम्ह मनूतसें बलं सालीबलय् यमाः गँनय् द्यू वनाः उकिया च्वका न्यासिँइ न्याक्क द्यू वइ । थथे जुइवं निगलं गंयात स्वत्ताक नलखिपतं चितकि दथुइ च्वंगु पू कानाः चुं तिसितकि चिकं हाइ । थ्व हाःगु चिकं गंया तःलय् लानातःगु सुपासिँइ लानाः जरे यानातःगु हितिं हायाः क्वय् फयातःगु कुलुइ चिकं जाइ ।
साय्मितय् आगं – साः
चिकं काकेगु साय्मितय्गु साः खय्त ला छगू ज्यासः खः । अथेसां साः दुनेया लवःकवःयात साय्मितसें थीथी द्यः भाःपाः सत्कार याइ । सालय् आगंद्यः, भैरःद्यः, गनय्द्यः, हेमाःद्यः (हनुमान द्यः), विश्वकर्मा, याचिंद्यः, भुलुभालुद्यः आदि दइ । सालय् छु छु द्यः मानय् याइ धइगु थासंथाय् भचा भचा पाः । आगंद्यः दुगुलिं मेगु जातियापिन्त सालय् दुकाइ मखु ।
यमाःयात इन्द्रकथं मानय् याइसा नलिखिपःयात नाग भाःपियाः सादुरु छाइ । साःया गं चीत सर्गः स्वकाः धस्वाकातःगु ल्वहँया हितिमंगःयात भैरःद्यः बाय् साःद्यःकथं पुजा याइ । म्वहनीबलय् क्वखं मदायेक सुथन्हापां चायागु ग्वंपय् (कलश) नीलः जायेकाः सालय् थापना यायेमाः । थ्व हे याचिंद्यः खः गुकियात येँय् इकुंलः, ख्वपय् इकुनाः धाइ । याचिंद्यः दुगुलिं सुं जः मदयाः दूमाःसां सालय् वनेगु बारय् याये म्वाः । साय्मितय् इलय् ब्यलय् साःद्यःयात भैरव भाःपाः मतू, किकिंपा, इलां, थीथी माः आदि तिसां तीकाः झः झः धायेक बलि सहित पुजा यानाः सीकाःभू भ्वय् नं नयेमाः । अथे हे दच्छिइ छक्वः साःद्यःया तिसाबिचाः पुजा नं यायेमाः ।

चक्का दुगु साःया प्रविधि
मनूया बलं जक चिकं काकीगु यमाः साःया प्रविधिइ थौं स्वयाः सच्छि दँति न्ह्यः यान्त्रिकरण जुल । थुगु प्रविधिया सालय् सिँया चक्का हीकाः उकिइ स्वनातःगु नँया धुरां चिकं काकेगु गं स्वत्ताकी । साधारण यन्त्र ध्जभभ ि७ ब्हभि व क्अचभध यात माःकथं छ्यलातःगु थ्व प्रविधिया सालय् यमाः सालय् प्यम्हेसिगु बलं स्वत्ताकेमाःगु गं छम्हेसिगु बलं जक चक्का हीकाः चिकं काके फइगु जुल ।
थ्व प्रविधिया सालय् चिकं काकेत ल्यूनेया गँनय् पंखा थें हीकेगु सिँया चक्कालिसे स्वाःगु नँया धुरा काका तइ । न्ह्यःनेया गं धाःसा मसंक दिकातइ । छखे बँय् ल्हानातःगु छ्य‌ं धाइगु तःग्वःगु सिंँया थामय् चक्का व धुरा दिका तइसा धुराया मेगु च्वः ल्यूनेया सनीगु गँनय् काकातइ । सिँया चक्का हीकूलिसे धुराया पेच हिलाः ल्यूनेया गं न्ह्यःनेया गंलिसे स्वत्ताइ । निगलं गं दथुया ग्वरःसिँया दथुइ दुगु पू कत्तानाः उकी स्वथनातःगु तू, हाम्वः, ईका, पःका आदिं चिकं पिहां वइ ।
लिपांगु इलय् बिजुलि दसेंलि तू, हाम्वः आदि हाये व च्याये म्वायेक बिजुलि पंखां फयेकीगु जुल । तू, हाम्वः क्यलेत नं कुति वाये म्वाःल । बिजुलिया कलघरं क्यलीगु जुल । चक्का दुगु सालय् छक्वः चिकं काकेधुंकाः वःगु खौ निक्वःखुसी काकेत बिजुलिं न्ह्याइगु विशेष यन्त्र भहउभििभच छ्यलाबुलाय् वल । ५० दँ ति न्ह्यः नेपालय् दुहां वःगु थुगु यन्त्रं सालय् काकेगु स्वयां उप्वः सुच्चुक चिकं पिहां वइगु जुल । न्हापालाक्क सालय् छक्वः काकेधुंकाः निक्वःखुसी जक भहउभििभच छ्यलाः चिकं काकीगुलिइ थौंकन्हय् यक्व थासय् छक्वलं तप्यंक हे भहउभििभच छ्यलाः चिकं काकेगु नं यक्वं खनेदु । चुं छायेगु धकाः भाजनय् तू सीत नं ल्हाःतं पुइकाच्वने म्वायेक बिजुलिया मोतर व नभबच तयाः पुइकीगु प्रविधि नं छ्यलाबुलाय् वःगु दु ।

मानन्धर÷साय्मितय् गुथिया आधार – साः
यक्व न्ह्यःनिसें तू, हाम्वः, ईका, पःका आदिया चिकं पिकायेगु मू लजगाः दुपिं नेवाः जाति साय्मि (मानन्धर) खः । लिच्छविकालय् चिकं उत्पादन याइगु मूथाय् थौंकन्हय् काभ्रे जिल्लाया सांगा जुयाच्वन । अन लुयावःगु सम्वत् ३२ यागु महासामन्त अंशुवर्माया अभिलेखय् उगु थाय्यात ‘तैल्यशाला’ व ‘शङ्गाग्राम’ धयातःगु दु । जुजु जयस्थिति मल्लया सामाजिक नियमकथं मानन्धरतय्त चिकं दयेकेगु व फल्चा, चपाः आदि दयेकेगु निता जिम्मेवारी बियातःगु खः । चिकं उत्पादन याइगु ज्यासःयात चिकंसाः बाय् साः धाइ । साःया थुवाःकथं हे थुमित सालमि, साल्मि, साःमि, सःमि, साय्मि आदि धयातल । मानन्धरतय्सं थः च्वनागु थासय् हे मंकाःकथं साः स्वनाः छगू सालय् निइप्यम्ह तकया दुजःपिन्सं न्हिं न्हिं पालंपाः चिकं दयेकाः मी । साःया नामं हे उमिगु गुलिखे त्वाःया नां दु । गथेकि येँया दैसाः, नंसाः (नक्साल), फल्चासाः, लाय्कूसाः, न्हूसाः, ख्वपया साःक्वलां, किपूया कुतिसाः । उमिसं थःगु साःया नामं हे थीथी गुथि स्वनाः धार्मिक, सामाजिक व सांस्कृतिक ज्या न्ह्याकी ।

नांजाःगु पुलांगु साः
नेपालय् लिच्छविकालनिसें चिकं उत्पादनया निंतिं साः दुगु अभिलेख लूगु दु । आःतक अभिलेखय् लूकथं नेपाःया पुलांगु साःया विवरण थथे दु ।

ल्याः साःया नां लागा ई
१ तैल्यशाला सांगा, काभ्रे सम्वत् ३२
२ नीलीशाला÷ननिसाल नक्साल, येँ सम्वत् ६१३
३ सालको विहार उकुबहाः, यल नेसं २६२
४ सालकोछेँ, सालखाछेँ यल नेसं ४३८
५ सालकोछे÷सालखाछे चालाछे सौगल, यल नेसं ४३८
६ क्वथो शाला भ्वँत, काभ्रे नेसं ४५८
७ थंथौ सार (थथुसाः) केलत्वाः, येँ नेसं ४८१
८ क्वथोशाला भ्वँत, काभे्र नेसं ४८५
९ क्वाथसाल केलत्वाः, येँ नेसं ५५१
१० यंगल सालछे मरुत्वाः, येँ नेसं ५५४
११ वँतुसालछे वँतु, येँ नेसं ५९६
१२ साल खोना, यल नेसं ६१०
१३ थथ्वसारछे मरुत्वाः, येँ नेसं ७३७
१४ सारलिवि (साःलिवि) थँहिति, येँ नेसं ७४९
१५ योता सार किलाघः, येँ नेसं ८५६
१६ सालतोल भ्वँत, काभ्रे नेसं ९३६
१७ थथुसाल भ्वँत, काभ्रे नेसं ९६८
१८ यूपताल साः प्याफः लागा, येँ विसं १९१०
१९ क्वथुसाः मरु लागा, येँ विसं १९१०
२० दैसाः मरु लागा, येँ विसं १९१०
२१ फल्चासाः झ्वःछेँ, येँ विसं १९१०
२२ न्हूसाः झ्वःछेँ, येँ विसं १९१०
२३ तंलाछि साः तंलाछि, येँ विसं १९१०
२४ लाय्कूसाल लाय्कूसाः, येँ नेसं १०२७

साय्मितय् पायाः
म्वहनीया चालंकुन्हु साय्मितय् थःथःगु सालं पायाः पिहां वयेमाः । दापाबाजंलिसे गुथियारपिन्सं लाकु, पू, नाः आदि साःया थीथी लबःकबः ज्वनाः छगू लुखां पिहां वयाः साःया लागा चाःहिलाः मेगु लुखां दुहां वनी ।

कुति
तू, हाम्वः आदि तछ्यायेत, तछ्यायेधुंकाः वःगु चुंयात घाः यायेत व खौ नचुकेत तुतिं संकेगु न्हय्कु हाकःगु यन्त्रयात कुति धाइ ।

कुतिमला
सालय् कुति वायेबलय् तू, चुं व खौ कुति प्वाकलय् लाकेत सालेगु ज्याभःयात कुतिमला धाइ ।

च्यासाचा
खौ चुं च्यायेगु हासा थें जाःगु लवःयात च्यासाचा धाइ ।

सलिंचा
खौया कसर चालय् यायेगु ह्वः दुगु हासा थें ज्याःगु लवःयात सलिंचा धाइ ।

गं
तू÷हाम्वः आदि काकेत गुकुत्या हाकःगु प्यकुंलाःगु तःग्वगु छज्वः सिँयात गं धाइ । निगः गंया दथुइ चुं दुगु पू काकाः चिकं तिसीगु खः ।
कुतां स्वाहाने
तःबालागु धलिं थेज्याःगु छगः सिँइ पलाः तयाः थहां वने जीक तँ तँ ग्वाखंप्वाः म्हुयातःगु स्वाहानेयात कुतां स्वाहाने धाइ ।

सुपासिँ
पू कानाः चिकं हाइथाय् बँय् लानातःगु माथंवंगु सिँपौयात सुपासिँ धाइ ।

लासासिँ
पू काकेगु गं दिकेत बँय् लानातःगु माथंवंगु सिँयात लासासिँ धाइ ।

कपंसिँ
गंयात छखे क्वात्तुक्क चीत द्यःने व तःलय् तइगु निगः सिँयात कपंसिँ धाइ ।

न्यासिँ
यमाः दीथाय् गंया क्वय् छध्वः गाः म्हुयाः जरेयानातःगु ग्वःलाःगु सिँयात न्यासिँ धाइ ।

ग्वरःसिँ
निगलं गं दथुइ पू काइथाय् दइगु ख्वातुगु प्यकुंलाःगु सिँपौयात ग्वरःसिँ धाइ ।

ओलःखिपः
सालय् कुतां स्वाहाने गयाः गं स्वत्ताक सालेत निखेरं अंगःया भ्यःसिँइ हुसुलुं चुइकाः चिनातःगु निपु खिपःयात ओलःखिपः धाइ ।

लघि
भाजनय् चुं बुलेबलय् पुत्तुपुइकीगु मिला बांलूगु सिँया लवःयात लघि धाइ ।

च्वाफि
चुं बुले धुनेवं भाजनं पुना कायेत पं सिन्का म्हूचिनाः दयेकातःगु लवःयात च्वाफि धाइ ।

दाला÷दालु
चुं मुनाः भाजनय् तयेत छ्यलीगु गाःवंक पंबालां थानातःगु थलयात दाला धाइ ।

चुं बुलेगु÷छायेगु÷सियेगु
चिकं काकेत तू चुंयात मिच्याकाः भाजनय् भचाभचा लः हाः यायां पुत्तुपुइकाः बुक्क सीगु ज्यायात चुं बुलेगु धाइ ।

तू÷हाम्वः÷पःका आदि तिसिनाः चिकं पिकायेधुंकाः ल्यं दुगु ब्वयात खौ धाइ । पूदुने छधी जुयाच्वंगु खौयात खौपा धाइ ।

तुचाकथि
सियातःगु चुं स्वथनेत पूया म्हुतु ह्वयेका तयेत छ्यलीगु कथियात तुचाकथि धाइ ।

गुइँखिपः
चिकं काकेधुंकाः पूदुने पतिचिनाच्वंगु खौ लिकाये अःपुकेत न्हापा हे पूदुने स्वथनीगु खिपःयात गुइँखिपः धाइ ।

ग्वलाकथि
खौपा लिकायेत पूदुने ग्वलीगु कथियात ग्वलाकथि धाइ ।

पू÷पुं
चिकं पिकायेत तू÷हाम्वः÷पःका आदि स्वथनीगु स्वकुंलाःगु म्हिचा । पू– पौ, छ्यंगू बाय् तीनपाताया बालायात च्वय् म्हुतु व क्वय् च्वामुक हासा थें थानाः दयेका तइ ।