न्हय्गां जात्राया झ्वलय् किपुलिइ जुइगु जात्रायात इन्द्रायणी जात्रा धाइ । थ्व जात्राबलय् पीगंद्यः (इन्द्रायणी) लिसें गणेद्यःयात खतय् तयाः सिन्हः जात्रा याइ । इन्द्रायणीया द्यःखतय् सप्त मातृका, भैरव, गणेश, सिंघिनी, ब्याघ्रिनी व कथितिया महाद्यःया मूर्ति दइ । थुकी मध्ये प्रमुख कथं इन्द्रायणीयात नालातःगु दु ।
इन्द्रायणीया मू जात्रा धयागु थिंलाथ्व (मार्गशुक्ल) अष्टमी निसें दशमी तक खः । जात्रा न्ह्यः चौथिकुन्हु भैलःद्यः आराधना यानाः भेलुथ्वँ थुइगु ज्या जुइ । थ्व थ्वँ जात्रा लिपा इनाः त्वंकेगु याइ । अष्टमीकुन्हु छ्वय्लाभू जुइ । थुकुन्हु हे चान्हय् द्यःपाःलाः हिलेगु नं ज्या जुइ । छम्ह द्यःपाःलाः नं मेम्हेसित द्यःपाः लःल्हाइबलय् मेपिंसं स्वयेमजिउ धयागु चलन दु । अष्टमीकुन्हु हे किपूया क्वाथछेँपाखें बःखुइ वनाः होम नं याइ । नवमीकुन्हु ‘मू भू’ धकाः मू भ्वय् जुइ । थुकुन्हु थःथिति, पासाभाइपिं छेँय् सःताः भ्वय् नकेगु ज्या जुइ ।
दशमीकुन्हु इन्द्रायणीया खः जात्रा जुइ । थुकुन्हु किपूमित सुथंनिसें पीगनय् द्यइके वइ । दकलय् लिपा जुजुया प्रतिनिधि कथं खड्ग ज्वनाः द्वारेपुजा वइ । द्वारेपुजा वयेधुंकाः द्यःयात खतय् तयाः जात्रा याइ । द्यःखः जात्रा यायेगु किपूया थीथी त्वालं पाः कयाः याइ । पाःकाःगु त्वाःयापिं ल्याय्म्हत वयाः द्यःखः कुबिया यंकी । थीथी त्वालं बाजं वइ । इन्द्रायणी लिसें गणेद्यःया नं खः जात्रा जुइ । गणेद्यःया खः चिखःगु जूगुलिं मस्तय्सं कुबी । द्यःजात्राबलय् मिस्त पुजाभः ज्वनाः खः न्ह्यःन्ह्यः झ्वःलाक वयेगु चलन दु । द्यःखः देय् चाःहीकीबलय् त्वाःत्वालय् पुजा फयाः वनी ।

गुंलागा अष्टमीयात कृष्णाष्टमी कथं नालाः किपूया बाघभैरव लागा व कुतुझ्वः लागाय् कृष्णया किपाः ब्वयातइ । उगु किपा ब्वज्या चच्छि हे जुइ । भजन कीर्तन नं जुइ । धलं दनी । चच्छि हे किपा ब्वयाच्वनेगु याइ । कन्हय्कुन्हु किपूया कुतुझ्वः त्वालं कृष्णया मूर्ति खतय् तयाः जात्रा याइ । सांस्कृतिक बाजागाजा सहित थुगु जात्रा किपूदेय् चाःहिइकाः कुतुझ्वलय् हे थ्यंकाः क्वचायेकीगु चलन दु । जात्राया झ्वलय् मिसापिन्सं सुकुन्दाया मत बियाः वनेगु याइ ।
पांगाय् गुंलागा अष्टमीकुन्हु बहनी त्वाः त्वाः पतिकं फल्चाय् कृष्णद्यःया किपा ब्वयेगु याइ । भजनकीर्तन याइ । त्वाःत्वालय् मत बिया थःथःपिं हे चाःहिलेगु याइ । नवःमिकुन्हु माःब्व लागां द्यःया मूर्ति सहित जात्रा याइ । पांगाय् कृष्णद्यःया जात्रा धैगु छगू महत्वपूर्णगु जात्रा कथं नालाः गुपुन्हिया नखत्या ब्वनेगु तकं याइ । जात्रा पांगाया त्वाः त्वालय् चाःहीकाः माब्व लागाय् थ्यंकाः जात्रा क्वचायेकी । पांगाय् थुकुन्हु तक जक लाखे प्याखं क्यनेगु याइ । ख्यालः वयेगु नं थुगु हे दिन तक जक जुइ ।

किपुलिइ विशेषता कथं आगमय् थ्याःपिं पःमाय् (प्रधान) थरया मिसात कौलाथ्व दशमीकुन्हु भुयूसिन्हः दुगु सिन्हःमू ज्वनाः पिहाँ वइगु खः । थुमि न्ह्यः न्ह्यः झ्वःलिं थकालि व न्वकुया छेँयापिं निम्ह कुमारी मिसामचापिं वइ । न्हापा मेथाय्थें हे खड्ग ज्वनाः पायाः पिहांवइगु खःसां पृथ्वीनारायण शाहं किपू देय् त्याकुसांनिसें थन पायाः पिहांमवल । न्हापा थन पःमाय्लिसें मेमेगु भिंmनिगू थरयापिं पायाः पिहांवइगु व पायाःया खड्ग आःतक नं आगमय् हे दनि ।

नेवाःया इतिहास गोपालवंशंनिसें न्ह्याइ । थन भूमि गुप्त, जय गुप्त, धर्म गुप्त, हर्ष गुप्त, भीम गुप्त, मनि गुप्त, विष्णु गुप्त व जिन गुप्त यानाः च्याम्ह गोपाल जुजुपिं जुल । गोपालीतय्गु वस्ति अप्वः यानाः स्वनिगलय् व मकवानपुरय् खनेदु । येँया किपू, फंपि, मच्छेगां अले अप्वः थक्वाः जःखः टिस्तुङ, पालुङ व नापंया गामय् थुमिगु वस्ति दु ।

छ थरी श्रेष्ठ मध्ये छगू थर जोशी नं खः । ज्योतिष शास्त्र व संस्कृतिया विशेषज्ञ जोशी स्यस्यःत स्वनिगलय् यँे, यल, ख्वप, थक्वाः, किपू, तोखा, सक्व, थिमिइ प्राचीन लाय्कूया जःखः बसोवास यानाच्वंगु खनेदु । तिथिमिति, ज्योतिषशास्त्रया व्यवस्थापन निर्णय जोशीतय्सं यानावयाच्वंगु दु । जोशीत वैदिक, बौद्ध तन्त्र तिब्बती पात्र (पात्रो)या ज्ञाता खः । थुमिसं ज्योतिषशास्त्रया अध्ययन याइगु व याकीगु, जातः च्वयेगु, जातः स्वयेगु व थीथी संस्कारय् साइत स्वया बीगु नं याइ । जोशीतय्सं अप्वःसिनं हिन्दू धर्म माने याइसा गुम्ह गुम्हेसिनं शैव, वैष्णव व बौद्धधर्म माने याःगु नं खनेदु । ने.सं. ४४४ पाखे भारतया कर्णाटक वंशया जुजु हरिसिंहदेव मुस्मातय्गु आक्रमण बचे जुइत थः इष्टदेव तलेजु भवानी ज्वनाः भारदारत लिसें सिमरौनगढ जुयाः नेपाः उपत्यकाय् दुहां वःबलय् जोशीं द्यः ज्वनावःगुलिं ख्वप लाय्कू लिक्क थांछे तःगु व तलेजुया नाइके दयेकल । जोशीत स्वनिगलं पिने नेपाःगाःया थीथी थासय् बसोबास यानाच्वंगु खनेदु ।

नेवाः समाज दुनेया छगू तःधंगु जात ज्यापु खः । ज्यापुत स्वनिगःया भूमिपुत्र वा आदिवासी खः । थुमिगु मू थाय् स्वनिगः खः । स्वनिगः दुने थुपिं येँ, यल, ख्वप, थिमि, किपू, सक्व आदि सकभनं दु । मेमेगु जात स्वयां थुपिं स्वनिगलं पिने म्हो हे जक दु । थुमिगु परम्परागत लजगाः बुँज्या खः । तर थौंकन्हय् मेमेगु ज्याय् नं संलग्न जुयाच्वंगु दु । थुपिं बौद्ध धर्मावलम्बी खः । ज्यापु दुने नं थीथी थर व कुनां दु ।
अवाः
छेँ दनेगु अप्पा छीपिंत अवाल वा अवाः धाइ । थ्व ज्यापु दुनेया छगू थर खः ।

६ थरी श्रेष्ठत मध्ये राजभण्डारी नं छगू खः । मल्लकालय् लायकुलिइ थीथी भण्डारया जिम्मेवारी काइपिं भन्ती, भंडेल (भण्डारी)या सन्तानयात राजभण्डारी धायेगु यात । जुजुया धुकतिइ मुली जुयाः ज्या याइपिं स्यस्यःत राजभण्डारी पशुपति महाद्यःया देगः व मेमेगु देगलय् नं धुकूया जिम्मा कयाः ल्याःचाः (हिसाब किताब) तइपिं
खः । थुपिं हिन्दूधर्म माने याइपिं येँया ग्वलय्, यल, ख्वप, तोखा, सक्व, किपू आदि थासय् बसोबास यानाच्वंगु दु ।

किपूया इन्द्रायणी जात्राया छगू महत्वपूर्ण ब्व लाखेपाः च्वनीगु नं खः । लाखेपाः च्वनेगु धकाः थिंलाथ्व नवमीकुन्हु पीगंद्यःया पश्चिमपाखे च्वंगु सिमाक्वय् लाखेयात नकेगु नसाज्वलं ज्वनाः चछि पाः च्वनेगु याइ ।
किंवदन्ती कथं न्हापा न्हापा किपू देशय् क्वतझाःया लाखे छम्ह वयाः तसकं दुःख बियाच्वंगु जुयाच्वन । व लाखेनं किपूमिया मस्त खुयाः नयेगु यानाच्वन । अथे जूबलय् किपूमितय्सं व लाखेलिसे खँ ल्हानाः थःपिनि मस्तय्त मनल धाःसा न्हिंन्हिं थीथी नसाज्वलं ज्वनाः नकेहयेगु बचं बिल । थ्व हे बचं कथं न्हिंन्हिं छखा छें छम्ह मनू नसाज्वलं ज्वनाः लाखेयात नकेत पाः च्वंवनेमाःगु जुल । लाखे नं धाःसा थथे ज्वनावःगु नसाज्वलं जक नयेगु मखु पाः च्वंवःम्ह मनूयात नं नयेगु यानाच्वन ।
थथे लाखेयात नसा नकःवनेगु झ्वलय् छन्हु छम्ह बुरिम्हेसिया पाः वल । वया छेँय् बुरि छम्ह व छय् छम्ह बाहेक सुं मदुगु जुयाच्वन । लाखेपाः च्वंवनेबलय् लाखेनं थःत नल धाःसा थः छय्या बिजोग जुइ धकाः बुरिया साप धन्दा जुयाच्वन । अथे जूगुलिं पाः च्वंवंबलय् इन्द्रायणीया प्रार्थना यानावन । लाखेनं बुरियात नं स्यायेत वःबलय् व बुरिया म्हय् इन्द्रायणी दुबिनाः लाखेयात स्यानाबिल । थथे लाखेयात स्यानाः किपूमितय्गु रक्षा याःगुलिं इन्द्रायणीया जात्रा न्यायेकल । थ्व हे लुमंतिइ दँय्दसं लाखेपाः च्वनेगु धकाः बजि, दायेकाला, पुकाला, भुति, मुस्या, वाउँचा, थ्वँ आदि चय्प्यता घासा तयाः लाखेपाः च्वनेगु चलन थौंतकं न्ह्यानाच्वंगु दनि ।

येँ, यल, ख्वप, थिमि, किपू आदि नेवाःतय् प्राचीन वस्ती गुज्वःगु थासय्, गुकथं विकसित जुल धैगु दुवालेबले दक्कले उप्वः च्यूताः पिनें वयाः हयेकाः वइपिं महितातय्पाखें मानवीय वस्तीयात गुकथं सुरक्षित याना तयेगु धैगु पक्षयात गाक्कं ध्यान बियातःगु खंकेफु । सुरक्षाया ल्याखं बिचाः यानाः पुलांगु फुक्क धैथें नेवाः वस्तीत ततःजाःगु माथू (समथल, थलि), च्व (डाँडा) वा द्वँ (डोल) लागाय् विस्तारित जुयाच्वंगु दु । च्वय्लाःगु थासं क्वय्पाखे छु जुयाच्वन, सु वयाच्वन, धैगु बांलाक व अःपुक खंकेफु । नापनापं सुं नं मभिं ज्या यायेत स्वइपिं छक्वलं च्वय् थ्यंकेत थाकुइगु नं जुल । युद्ध रणनीति कथं क्वय् सिबें च्वय थथ्याः लागा गाक्कं सुरक्षित धकाः धाइ । शत्रु पक्षयात च्वं आक्रमण, प्रतिआक्रमण यायेत नं उलि हे अःपुइगु जुल ।