नेवाः नेपाः/स्वनिगःया आदिवासी खः । नेवाः खँग्वःया ब्यूत्पन्न कथं किराँती भासं सापु–मेय्‌पु जातीयात संवोधन याइगु ङ हे पा पाखें नेपाः -नेवाः – जूगु खः । नेवाः धाःपिं मंगोल नश्लयापिं मनूत हे थौंया नेवाःतय् आदिम पूर्खा खः । उमिसं ल्हाइगु भाय् थौंया नेपालभाषाया प्राचीनतम अस्तित्व खः । बागमती खुसिया जःखः च्वंगु १६ह्२० माइल ताःहाकःगु गाः परापूर्वकालं निसें नेपाःया केन्द्रस्थल जुयाच्वंगु दु । थ्वहे गाः नेवाःतय् आदिमस्थान खः । नेपाःगालय् नेवाःत क्राइस्ट स्वयां खुसःदँ न्ह्यः हे खने दयेधुंकल । मूल नेवाःत चीनया कासु प्रान्तया उत्तर पूर्वंनिसें सँदेया दक्षिण व पूर्व दयेकीगु अर्धवृत्त क्षेत्रं दक्षिण स्वयाः बाय् हिलाः नेपाः गालय् वःपिं खः । थुकथं मूल नेवाःत मंगोल नश्लयापिं खः ।
लिपा बिस्कं बिस्कं इलय् थीथी कथं उत्तर व दक्षिणपाखें किरात, शाक्य, लिच्छवी, थकुरी, बज्जि, गुप्ता, आभीर मल्ल आदि विविध जातियापिं मनूत दुहां वयाः थनया आदिवासीनाप ल्वाकज्यानाः थनया नेवाः भाषा व संस्कृतियात नालाः नेवाः जुयावन । थथे थौंया नेवाःत छगू खास जातियापिं जक मखुसें थीथी थासं बाय् हिलाः थन मुंवःपिं थीथी जातिया ल्वाकःबुकः समुदाय खः । थौंया नेवाःतय्‌गु शारीरिक बनौट, रुप रंगया भेद, धर्म संस्कृतिया विविधतां थ्व खँया पुष्टि जू । नेवाः दुने मेमेगु खँय् विविधता दुसां भाषा धाःसा छगू हे खः । थुकथं नेवाःतय् मंकाः चिं धयागु हे नेपालभाषा खः ।

गोपालवंश
नेवाःया इतिहास गोपालवंशंनिसें न्ह्याइ । थन भूमि गुप्त, जय गुप्त, धर्म गुप्त, हर्ष गुप्त, भीम गुप्त, मनि गुप्त, विष्णु गुप्त व जिन गुप्त यानाः च्याम्ह गोपाल जुजुपिं जुल । गोपालीतय्‌गु वस्ति अप्वः यानाः स्वनिगलय् व मकवानपुरय् खनेदु । येँया किपू, फंपि, मच्छेगां अले अप्वः थक्वाः जःखः टिस्तुङ, पालुङ व नापंया गामय् थुमिगु वस्ति दु ।
महिषपालवंश
नेपालय् गोपालवंशया लिपा महिषपाल (मेपू) वंशया शासन जुल । गोपालवंशया जुजुयात त्याकाः महिषपाल वंशयापिंसं यथाक्रमं राज्य पद भोग याःगु खः । थथे राज्यपद भोग याःपिं जुजुपिं बर सिंह, जय सिंह व भुवन सिंह खः । थुकथं स्वम्ह मेपू जुजु जूगु जुल । महिषपालत भारतया अहीरत खः धयागु धापू दु । थुमिसं नेपाः गालय् च्वनाः मधेश थ्यंक राज्य याःगु खः । भुवन सिंहया शासनकालय् किरातीतसें हःताः यानाः भुवनसिंहयात पदच्यूत याना छ्वसेंलि महिषपाल वंशकालया अन्त्य जुल ।

किरातवंश
किरातीतसें हःताः यानाः महिषपालवंशी जुजु भुवनसिंहयात पदच्यूत याना छ्वसेंलि नेपालय् किरातीतय् शासन स्थापना जुल । किरातीत थौंया नेपाःया स्वनिगःया पूर्व अझ विशेष यानाः सुदूर पूर्वया इलाकाय् दु । उमि थःगु हे जाति, समाज, धर्म, भाषा, व्यवहार व संस्कृति दु । प्रथम जुजु यलम्बरंनिसें किरात वंशं ३२ गू पुस्तातक राज यात । किरात कालय् नेपाःया सामाजिक, धार्मिक व राजनैतिक वातावरण परिवर्तन जुजुं वन । नेपाःया राजनीतिइ बौद्ध गणव्यवस्था लोकप्रिय जुल । सनातन धर्मया नापनापं बौद्ध धर्म नं न्ह्यात । थुकथं गोपाल व महिषपालतसें न्ह्याकूगु आभीर जातिया प्रारम्भिक नेवाः जातिया रुप किरातकालय् वयाः किरात, शाक्य, कोलिय आदि विविध जात ल्वाकज्यानाः सनातन धर्मया नापं बौद्ध धर्मया नं प्रचार जुयाः नेवाः जाति न्हूगु रुप कथं तब्याना वन ।

मल्लवंश
लिच्छविकालय् प्यंगू वर्णय् ब्वथःगु नेवाः समाजयात मल्लकालय् अझ ख्वीप्यंगू जातय् ब्वथला बिल । थजात व क्वजातया विभेदपूर्ण व्यवस्था लागू जुल । जात अनुसार ज्या यायेमाःगु जुल । थज्याःगु व्यवस्था याःम्ह जुजु जयस्थिति मल्लं आर्थिक सुधारया छुं ज्या नं यानावंगु जुल । मल्लकालया गुलिखे जुजुपिं व लानिपिं हे प्याखं व काव्य रचना याइपिं जुयाः नेपालभाषा, साहित्य व नेपाल लिपिया नं यक्व विकास जुल । नेपाल संवत् ३२२ य् अरि मल्लं न्ह्याकूगु मल्ल शासन ने.सं. ८८८ तक ५६६ दँ न्ह्यात । मल्लत भारतं वःपिं खः ।

शाहवंश
नेपाल संवत् ८८८ स गोरखाया शासक पृथ्वीनारायण शाहं स्वनिगः त्याकाः सत्ता थःगु ल्हातय् कासेंलि नेवाःतय्गु स्थिति कुहां वन । थनया प्रशासनिक भाषा नेपालभाषाया थासय् खस भाय् जूवन । न्हापा थें पिनें वयाः स्थायी रुपं स्वनिगलय् बसोबास याःवःपिं सकलें नेवाः जुइगु परम्परा तनावन । नेवाः भाषा, साहित्य, संस्कृतिया उन्नतिया लँय् गतिरोध जुल । शाहकालया अन्त्य ने.सं. ११२८ य् जुल ।
शाहकालयात निरंकुश राजतन्त्रया काल व संवैधानिक राजतन्त्रया काल यानाः निब्वय् थलेछिं । निरंकुश राजतन्त्रया इलय् हे बिस्कं तानाशाही चरित्रया राणा शासन व पंचायती व्यवस्था लागू जुल । शाहकाल अन्तर्गतया थीथी व्यवस्थाय् मात्रात्मक फरक जूसां जातीय विभेद व दमन शाहकालज्वःछि हे फयेमाःगु जुल ।

लिच्छविवंश
लिच्छवित इसाया २५ दँ न्हापा वैशाली नगरं नेपाः प्रवेश जूपिं खः । लिच्छवितसें नेपालय् अन्दाजी ९०० दँ शासन यात । थ्व इलय् धार्मिक सांस्कृतिक सम्पदाया यक्व विकास जुल । पशुपति महाद्यःया देगः, स्वयम्भू महाचैत्य, चाँगुनारायणया देगः, सक्वया गुँविहार, काष्ठमण्डप, खास्तिया चैत्य आदि नांदंगु सम्पदाया निर्माण थ्वहे कालय् जूगु खः ।
थ्व इलय् यलया हरसिद्धि जात्रा, न्यकू जात्रा, इन्द्रजात्रा, लाखे जात्रा आदि जात्रा नं प्रचलनय् वल । नेपाल संवत्या पलिस्था नं थ्वहे इलय् जूगु खः । थ्व इलय् छखे शिक्षाया प्रचार व शिल्पया विकास जुलसा मेखे वर्ण व्यवस्थाया नं प्रारम्भ जुल । अथेहे शिक्षाया माध्यम संस्कृत जूगुलिं नेपालभाषाय् नं संस्कृत भाषाया प्रभाव दुहां वल ।

राणाकाल
ने.सं. ९६७ स जूगु कोतपर्व लिपा नेपाःया शासन सत्ता राणा प्रधानमन्त्रीया ल्हातय् लात । जुजु अलंकारिक जक जुल । नेपालय् निरंकुश जहानिया राणातन्त्रया सुरुवात लिसें नेपालभाषा साहित्य संस्कृतिया उत्थानय् अनेक पंगः थनेगु ज्या राज्य स्वयमं यात । राणा प्रधानमन्त्री चन्द्र शम्शेरया शासनकालय् ने.सं. १०२६ निसें नेपालभाषां च्वयातःगु छुं नं भ्वं अड्डा अदालतय् प्रमाण लगे मजूगु यानाबिल । चन्द्र शम्शेरया हे पालय् राज्यस्तरय् छ्यला वयाच्वंगु नेपाल संवत्यात विक्रम संवत्ं विस्थापित यात । जुद्ध शम्शेरया इलय् नेपालभाषाया तःम्ह साहित्यकारपिंत जेलय् कुनाबिल । थुकथं राणाकाल भाषा जातिया मामिलाय् तसकं कठीन ई खः । नेपालभाषां द्यःया नामय् सिलः, तुतः छपु निपु च्वःपिंत तकं ज्वनेगु कुनेगु यात । राणा शासनया न्हापांम्ह प्रधानमन्त्री जंगबहादुरं जातीय विभेदय् आधारित मुलुकी ऐन दयेकाः जातीय दमनयात प्रोत्साहन यात । गुकिया शिकार नेवाःत जुयाच्वनेमाल ।

पञ्चायतकाल
नेपाल संवत् ९७३ स राणा शासनयात वांछ्वयाः देशय् प्रजातन्त्र हसेंलि भाषा जातिया मामिलाय् नं छुं उदारता खनेदत । रेडियो नेपालं नेपालभाषां बुखँ प्रशारण शुरु यात । ब्वनेकुथि व कलेजय् नेपालभाषा ब्वने दत । नेपालभाषां निर्धक्क साहित्य सिर्जना याये जिल । तर नेपाल संवत् १०८१ स जुजु महेन्द्रं जननिर्वाचित सरकारयात ‘कू’ यानाः पञ्चायती व्यवस्था लागू यासेंलि भाषा जातिया ख्यलय् हाकनं विभेद व दमनया पुनरावृत्ति जुल ।
रेडियो नेपालं नेपालभाषां बुखँ बीगु दिकाबिल । ब्वनेकुथि व कलेजय् नं नेपालभाषा अःपुक ब्वने मदइगु यानाबिल । खुल्लमखुल्ला “छगू देय् छगू भाय्”या विभेदकारी नीति छ्यलाः खसआर्य बाहेक नेपाःया मेमेगु जाति, भाषा, साहित्य, संस्कृति न्हंका हे छ्वयेगुपाखे न्ह्याःवंगु थ्व ई नेवाः जातिया विकासया ख्युंगु ई खः ।

संवैधानिक राजतन्त्रकाल
नेपाल संवत् १११० या जनआन्दोलनं निरंकुश पञ्चायती व्यवस्थायात वांछ्वयाः देशय् हाकनं बहुदलीय व्यवस्था हल । जुजु संवैधानिक जुल । थ्व तुलनात्मक रुपं उदार व्यवस्था खः ।
न्हूगु संविधानय् देशया फुक्क भाषायात राष्ट्रिय भाषाया मान्यता बिल । तर खय्भाय् छगूयात राष्ट्र भाषा व सरकारी ज्याखँया भाषाया तगिमय् तल । थुकिं यानाः नेवाः भाय्यात स्थानीय निकायय् तकं छ्यले मदु धकाः सर्वोच्च अदालतं निर्णय यात । थ्व इलय् नं नेवाःतय्सं विभेदया स्याः याउँक लंके मखं ।
मेखे थ्वहे इलय् नेपाल संवत्या प्रणेता शंखधर साख्वाःयात राष्ट्रिय विभूति घोषणा यात, जनजातितय्गु उत्थानया निंतिं जनजाति विकास प्रतिष्ठानया व्यवस्था जुल । थुकथं थ्व ई भतिचा सहजगु ई धायेमाः ।

गणतन्त्रकाल
बहुदलीय व्यवस्था अन्तर्गत जुजु जूम्ह ज्ञानेन्द्र शाहं हानं निरंकुशताया अभ्यास यायेगु स्वसेंलि नेपाल संवत् ११२६÷२७ आन्दोलनं संविधानसभा स्थापना यानाः संविधानसभाया न्हापांगु मुँज्यां हे देशय् गणतन्त्र स्थापना यात । संविधानसभां जारी याःगु नेपाःया संविधानय् देशय् ल्हाइगु फुक्क मातृभाषायात राष्ट्र भाषाया मान्यता बिल । संघीय सरकारया ज्याखँया भाय् नेपाली जूसां प्रदेश सरकारय् प्रदेशय् अप्वःसिनं ल्हाइगु मेमेगु भाय्यात नं सरकारी ज्याखँया भाय् दयेके फइगु व्यवस्था जुल । सकसितं थःगु भाषा छ्यलेगु, थःगु भाषां ब्वनेगु हक नापं जात, भाषा, धर्म, वर्णया आधारय् सुयातं भेदभाव याये मदइगु समानताया हक नं संविधानय् व्यवस्था जूगु दु । देय् धर्म निरपेक्ष घोषित जूगु दु । नापं राज्यया निर्देशक सिद्धान्तय् बहुभाषा नीति दुथ्याःगु दु । थथे नेवाः जातिया विकासक्रमय् थ्व छगू सहज व उन्नत स्थितिया ई खः । यद्यपि संविधानय् दुगु यक्व खँ व्यवहारय् छ्यले अझं ल्यं दनि ।