धातु मूर्तिकलाय् थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति दयेकीबलय् परम्परागत शास्त्रीय पद्धतिइ धार्मिक पृष्ठभूमिया मान्यता व सिद्धान्तकथं द्यः दयेकेगु याइ । द्यःतय्गु थःथःगु स्वरुप म्हसीकाकथं ल्हातय् ज्वँसा (आयुध) दइ । ल्हातय् दुगु ज्वँसाकथं नं मूर्तियात म्हसीकेगु याइ । गथेकि शंख, चक्र, गदा व पद्म बिष्णुया ज्वँसा खः, अले थ्व हे विष्णुया म्हसीका खः । अथे हे महाद्यःया म्हसीका कथंया ज्वँसा धयागु डमरु, त्रिशुल व पाश ख ।
ब्रम्हाया ज्वँसा सपूm, सरस्वतिया वीणा व सपूm, गणेशया अंंकुश जुइ । नापं मिसाद्यःपिंके धाःसा खड्ग आदि ज्वँसा दयाच्वनी । आयुध वा ज्वँसा थीथी देवीदेवतायाके जक मखु धातुया सालिक दयेकेज्याय् नं व्यक्तित्वया हुबहु आकृति नापं योगदान कथंया ज्वँसा ज्वंकातःगु दइ । धातु मूर्तिकलाय् क्वय् न्ह्यथनाकथं ज्वँसाया वर्गीकरण यानातःगु दु ।
पद्म, पाश, अग्नि, चर्म, ध्वजा, हलो, खप्पर, पुस्तक, अक्षरमाला, वनमाला, कमण्डलु, कर्तृ, दर्पण, कल्पलता, कलश आदियात धातुया मूर्ति दयेकेबलय् मूर्तिया आकार प्रकार स्वयाः ज्वँसा दयेकाः स्वायेगु याइ । मूर्तिकलाय् धर्मशास्त्रकथं थीथी द्यःपिनिगु थःथःगु कथं ज्वँसा आसन व बाहानय् विराजमान जुइगु मान्यता दु ।

कावले
कावले यमुनाया बाहां खः । कावलेयात गयाच्वंगु अवस्थाय् यमुनायात न्ह्यब्वयेगु याइ ।

किसि
किसि इन्द्र व वया शक्ति इन्द्रायणीया बाहां खः । थुपिं देवीदेवतायात किसिइ विराजमान यानातयेगु याइ ।

खिचा
खिचा भैरवया बाहां खः । भैरवयात खिचा गयाच्वंगु अवस्थाय् न्ह्यब्वयेगु याइ ।
गदा
भगवान बिष्णुया प्यका ल्हाः मध्यय् क्वय्या देय्पागु ल्हाःया आयुध गदा खः । नापं हनुमान व भिमसेनया आयुध नं गदा खः ।

गरुड
गरुड बिष्णुया बाहां खः । गरुडयात गयाच्वंगु अवस्थाय् बिष्णुयात न्ह्यब्वयेगु याइ । थथे गरुडया म्हय् गयाच्वंम्ह बिष्णुयात गरुडासन बिष्णु धायेगु नं प्रचलन दु । अथे हे बिष्णुया मूर्तिया न्ह्यःने वा नापं नं गरुडया मूर्ति तयेगु प्रचलन दु । बिष्णुया शक्तिया रुपय् लक्ष्मीया बाहां धकाः नं गरुडयात हे कयातःगु दु ।

चक्र
भगवान विष्णुया आयुध चक्र खः । थ्व बिष्णुया प्यका ल्हाः मध्यय् जवगु ल्हाःया च्वलापतिंचाय् दइ ।

छुँ
छुँ गणेशया बाहां खः । गणेशयात छुँ गयाच्वंगु अवस्थाय् न्ह्यब्वयेगु याःसां गबलें नापं गबलें उखेथुखे जवंखवं दुगु अवस्थाय् नं न्ह्यब्वयेगु याइ ।

धनुष
रामया जव ल्हातिइ दइगु आयुध धनुष खः ।

नन्दी
शिवया बाहांकथं नन्दी कयातःगु दु । अथे खःसां नन्दी हे गयाच्वंगु शिवया प्रतिमा धाःसा गनं खनेमदु । अय्नं शिवालय न्ह्यःने नन्दीया मूर्ति दयेकाः तयेगु प्रचलन दु । शिवया आसनकथं पिरकाय् द्यःने धँुयागु
छ्यंगूया आसनय् च्वनाच्वंगु दइ ।
पलेस्वां
पलेस्वां आसनय् विराजमान सकतां देवीदेवतायागु अवस्थायात पद्मासन धाइ । बिष्णु, लक्ष्मी, बुद्ध, मञ्जुश्री व सरस्वति नापनापं मेमेपिं द्यःपिं नं पद्म (पलेस्वां) य् तयेगु याइ । पलेस्वांयात नं आसनया कथं कयातःगु दु । हाकनं थ्व हे पलेस्वां ल्हाःया ज्वँसाकथं नं कायेगु याइ ।

मकर
मकर वा गोही गंगाया बाहां खः । गंगायात मकर गयाच्वंगु अवस्थाय् न्ह्यब्वयेगु याइ । गंगा लःया प्रतीक जुयाः ल्वहंहितिइ नं मकरया मुखाकृति तयेगु चलन दु ।
मेय्
मेय् यमराजया बाहां खः । यमराजयात मेय् गयाच्वंगु अवस्थाय् न्ह्यब्वयेगु याइ ।

म्हय्खा
म्हय्खा शिवपुत्र कुमार (कार्तिकेय)या बाहां खः । कुमार (कार्तिकेय)यात म्हय्खा गयाच्वंगु अवस्थाय् न्ह्यब्वयेगु याइ । नापं बालकुमारीया बाहां नं म्हय्खा कथं कयातःगु दु ।

वाद्यवादन यन्त्र
शंख, वीणा, डमरु, मृदङ्गा, गं, बाँसुरी आदि ।

सिंह
सिंह दुर्गा, काली व महिषमर्दिनीया बाहां खः । बुद्धयात शाक्य सिंहकथं नं माने याइगु जुयाः बिहारया जवंखवं सिंहया मूर्ति तयेगु चलन नं दु । हरेक देगःया द्वारपालकथं नं सिंहया मूर्ति तयेगु चलन दु ।
हँय्
हँय् ब्रम्हा, सरस्वति व चन्द्रमाया बाहां धकाः नालातःगु दु । सरस्वति ब्रम्हाया शक्ति खः । अथे जुयाः निम्हेसियां बाहां हंस खःसा उमित गबलें हंस गयाच्वंगु अवस्थाय्, गबलें नापं उखेथुखे जवंखवं हंस दुगु अवस्थाय् न्ह्यब्वयातःगु दु । नापं चन्द्रमाया बाहां नं हंस खः । न्हय्म्ह हंसं सालातःगु रथय् चन्द्रमा विराजमान जुयाच्वनी ।

हातहतियार
चक्र, गदा, त्रिशुल, धनुष, अंकुस, खड्ग, परशु, शुल, वज्र, मूसल, खेटक आदि ।

त्रिशुल
शिवया जव ल्हातिइ दइगु आयुध त्रिशुल खः ।
मूर्तिया तिसा (आभूषण)
धातु मुर्तिकलाय् देवी देवतापिन्त अनेक प्रकारया आभूषणं छाय्पिया तःगु नं खंकेफइ । थथे देवी देवतातय्गु आभूषणय् परभा (प्रभामण्डल) थ्व तिसा मखु अथेसां नं देवीदेवता व प्रभावशाली जुजुपिनिगु प्रभावयात कलात्मक शैलीइ छ्यंया ल्यूने परभाः (प्रभामण्डल)कथं तयेगु याइ । नापं थीथी कथंया छ्यनय् पुइगु मुखः (मुकुट)यात विशेष अलंकृत, श्रृङ्गारित तिसाकथं कयातःगु दु । गुकी किकिटमुख, पञ्चमुख, जटामुख, रत्नमुख, त्रिमुख, करण्डमुख आदि खः । नापं शीर्ष आभूषणकथं शिर्षचक्र, दण्डक, चुरिका, गर्भक व लम्बन आदि दुथ्याका तःगु दु ।
अथे हे कर्ण कुण्डल न्हाय्पनय् तीगु तिसाकथं पुष्पकुण्डल, रत्नकुण्डल, पत्रकुण्डल, शंखकुण्डल व मकरकुण्डल दुथ्याका तःगु दु । यज्ञोपवित (जनै) कपाय् ऊन, छ्यंगू, रेशम, मुण्डमाला, नागयात दुथ्याका तःगु दु । नापं क्वखायेगु आभूषण वनमाला धकाः थीथी वनय् ह्वइगु स्वांयामा व वैजन्तीमा, तुल्सीमा व कौस्तुभमायात कयातःगु दु ।
लप्पाय् केयुर, नाडीइ बाला, पतिंचाय् अंगू,
तुतिइ कल्लि, छातिइ कुचवन्ध, जँय् कम्मरपेटी
श्रृङ्गारित तिसा खः । अथे हे वस्त्रय् बुद्ध मूर्तिया चीवर, शिवया बाघम्वर व मेमेपिं देवी, देवताया वस्त्रकथं शरीरया क्वय् चीगु वस्त्र धोति बाहेकं मेगु वस्त्र कयातःगु मदु ।

पिखालखु दयेकेत
नेवाःतय् छेँय् छेँय् लुखां पिने कुमारकथं पिखालखु तयेगु चलन दु । हिन्दू संस्कारकथं कुमार धाइम्ह थ्व द्यः खास कुमार काश्यप खः । वया प्यंगः छ्यं दइ । थ्व तसकं विद्धानकथं कयातःम्ह द्यः खः । गणेश सुमेरु पर्वः चाःहिलेत हिमालय थ्यंकाः म्हय्खाय् च्वनाः ब्वाँय् ब्वाँय् वनाः लिहां वःगु इलय् छुं याये म्वायेक थः मांअबु महाद्यः व पार्वतीयात चाःचाः हिलाः वं सुमेरु पर्वत चाःह्यूगु स्वयां तःधंगु पुण्य लाकल धइगु पुलांगु
बाखं दु ।

द्यः दयेकेत
थी थी कथंया द्यः दयेकेत ल्वहंया प्रयोग जुयाच्वंगु दु । ल्वहँतं द्यः दयेकल धाःसा ताः ईतकं टिके जुयाच्वनीगु हुनिं ल्वहंया द्यः दयेकेगु चलन वःगु खः । देगः दयेकेत चा, अप्पा व सिँ छ्यली थें द्यः दयेकेत धाःसा अप्वः ल्वहं छ्यलेगु यानाच्वंगु दु । थ्व न्हापांनिसें खने दयाच्वंगु चलन खः । ल्वहं जक नं पूजा यानाः द्यः माने यायेगु झीगु चलन थौं तकं कायम तिनि ।

मूर्ति दयेकेत
मूर्ति दयेकेगु ज्याय् हाकुल्वहं छ्यली । ल्वहंया मूर्ति दयेकेगु चलन तसकं पुलांगु खः । मानव सभ्यताया सुरुवातंनिसें ल्वहंया मूर्ति दयेकेगु चलन वःगु दु । छगू ई अज्याःगु नं वल गुकियात ढुंगे युग धकाः नं धाइ । ल्वहंया प्रयोग अत्यधिक जुयाः मरि छुयेत छ्वचुं क्यलेगु लःघःनिसें युद्धय् वनेत भाला तकं ल्वहंया प्रयोग जुयाच्वंगु ई जुयाः ढुंगे युग धाःगु खः । जंगली युगं ढुंगे युग जुयाः बुलुहुं मानव सभ्यताया विकास जूगु खः ।

शिवलिङ्ग दयेकेत
थाय् थासय् तयार यानातःगु शिवलिङ्ग व जलहरि नं ल्वहँतं दयेकी । उत्तरपाखे जलहरी तयाः तयार याइगु शिवलिङ्ग छगू ल्याखं पुरुष अङ्गकथं नं काइ । लिङ्ग धयाः थुकियात च्वय् माथंवंक वा भचा थथ्याकाः ताःहाकः व ग्वलाक तयार यानातःगु दइ । । चाकलाःगु आसन दयेकाः च्वय् महाद्यः तयाः उकिं जल लुकीगु इलय् बाः वनीगु कथं उत्तराभिमुख यानाः जलहरि तयाः निर्माण यानातःगु शिवलिङ्ग थाय् थासय् तयातःगु दु । ख्वपया ख्वँह्रय् च्वंगु शिवलिङ्गयात दक्कलय् तःग्वःगु शिवलिङ्गकथं कयातःगु दु । उकियात स्थानीय मनूतय्सं तःग्वःगु महाद्यः नं धयातःगु दु । थौंकन्हय् थाय् थासय् लख लख महाद्यः धकाः ६४ गः, ८४ गः, गनं १०८ गः बाय् ३६५ गः शिवलिङ्ग नं तयार यायेगु चलन दु ।

सिंह मूर्ति
सिंह मूर्ति तसकं प्रचलित मूर्ति खः । देगः सुरक्षाया निंतिं देगलय् ल्वहंया सिंह मूर्ति तयेगु चलन दु । आः वयाः गुम्हं गुम्हेसियां थःगु निजी छेँय् तकं सिंहया मूर्ति तयेगु चलन वःगुलिं सिंह दयेकेत अर्दर अप्वः वःगु यलया छम्ह कालिगढं कंगु दु । जंगलया जुजु धायेगु ल्याखं बल्लाःम्ह जन्तु जुयाः देगः सुरक्षाया निंतिं निखे निम्ह सिंह तयेगु चलन दुगु खः । देगलय् दुहां वनेन्ह्यः जवं खवं थथे सिंहया मूर्ति तयेगु चलन दु । ल्वहंया थज्याःगु च्यागू मूर्तित प्यंगू दिसाय् तयाः ख्वपया पूर्वी लागाय् छगू पुखू तकं तयार यानातःगु दु । उकियात च्याम्हसिंह पुखू धाइ । आः थ्व पुखूया नामं हे थुगु लागाया नां तकं च्याम्हसिंह त्वाः जूवनाच्वंगु दु ।

सार्दुल
सार्दुल तसकं बल्लाःम्ह जन्तुकथं देगःया सुरक्षाया निंतिं दयेका तइ । ल्वहँतं दयेकातःम्ह सार्दुल ख्वपया न्यातँपौ देगःया दक्कलय् च्वय् बिराजमान दु । कुतुवाः स्वयां झिदुगं बल्लाःम्ह किसि, किसि स्वयां झिदुगं बल्लाःम्ह सिंह, सिंह स्वयां झिदुगं बल्लाःम्ह सार्दुल धकाः थथे वयात दक्कलय् च्वय् लाक्क तयातःगु खः । सेना, सशस्त्र प्रहरी व जनपथ प्रहरीया क्रमशः घेरा थें अब्लय् सुरक्षाया थी थी घेरा तयार यानाः परापूर्व कालय् नं जन्तु जनावरपाखें द्यःया रक्षा यायेमाः धकाः थज्याःगु मूर्ति कला तयार यानाः ब्वयेगु चलन वःगु खः ।

कुतुवाः
कुतुवाःयात तसकं बल्लाःम्ह मनूकथं कयातःगु दु । धाइ, ख्वपय् न्यातँपौ देगः दयेके धुंकाः याकःचां सछि धानि दुगु लुँयागु गजू कुतुवालं च्वय्थ्यंक ज्वनावनाः गजू छुनाबिल । न्ह्याब्लें न जक नयेत वयाच्वनीम्ह मनू हे लिपा आपत जूगु इलय् गजू च्वय्थ्यंक यंकेत थः अग्रसर जुयाः वःगु बाखं दु । थथे अजंग ज्यू दुम्ह ल्वहंया कुतुवाः ख्वपय् तौमधिइ छज्वः व दतात्रय देगः न्ह्यःने निम्ह बिराजमान दु । उमित जयमल कुतुवाः धायेगु यानातःगु दु ।

किसि
किसिया मूर्ति नं तसकं प्रचलित मूर्ति खः । न्ह्यःने स्वँ व ततःपागु निपा न्हाय्पं तयाः अःपुक तयार यायेफइगु तःग्वःगु ल्वहतं दयेकीगु थ्व मूर्ति तौमधिइ निम्ह दु । किपूया उमामहेश्वर परिसरय् किसिया मूर्ति दुसां उलि तःधं मजू । किसि बल्लाःम्ह प्राणी जूगु ल्याखं देगः दयेकीबलय् थथे किसियात सुरक्षा बलकथं तयेगु चलन दु । वयात बलबान प्राणी तायेकी ।

भगिरथ
भगिरथ ल्वहं हितिया क्वय् च्वनीम्ह द्यः खः । ल्वहं हितिया लः धाः वयेकाच्वनीम्ह जन्तु मकर खः । मकरय् गंगां बाय् लःधाःपाखें लः वइ । उगु गंगा बाय् जल बीम्ह द्यःयात स्वर्गं हयातःम्ह धाःसा भगिरथ खः । गंगायात पृथ्वीइ हयातःम्हया ल्याखं थ्व हिति तःलय् पलिस्था यानातःगु दइ ।
भगिरथ मेमेगु थासय् दइ मखु । ल्वहंहिति पलिस्था याइगु इलय् हिति मंगः च्वय् ध्वाक्वय् लाक पलिस्था यानातइम्ह ल्वहंया मूर्ति भगिरथ खः । भगिरथया मूर्ति ख्वपया प्रसिद्ध भिंद्यःया हितिगाः, तुलुतुलु हितिगाः, मंगल बजारया हितिगाः व येँ लँुहितिया हितिगाः लिसेंया हितिगालय् पलिस्था यानातःगु दु । ख्वपया लाय्कू लागाय् च्वंगु लुँहितिया क्वय् च्वंम्ह भगिरथयात तसकं कलात्मक भगिरथकथं कयातःगु दु । नेवाःतय्सं भगिरथयात भारती धाइ । ख्वाः सिलीगु इलय् हरहर काशि गंगा भारती धकाः सिलः ब्वनेगु नेवाःतय् चलन दु ।

बुढानीलकण्ठया मूर्ति
येँया बुढानीलकण्ठया विशाल मूर्ति नेपाःया हे नमूना जुयाच्वंगु तःधिकःम्ह नारायणद्यःया मूर्ति खः । भुजङ्ग सयन नारायण देव (भुइजःसिनारांद्यः) अथे धयागु नागया द्यःने द्यनाच्वंम्ह नारायण द्यःकथं थुकियात माने यानातःगु दु । लिसे थुम्ह नारांद्यःया कपालय् बुद्धया मूर्ति दुगुलिं बुद्ध नीलकण्ठ धाधां लिपा वनाः बुढानीलकण्ठ धाःगु धयागु धापू नं दु । थुगु मूर्ति दयेकेत ल्वहं गनं गथे यानाः हयातल धइगु सीमदुसां थ्व मूर्ति न्हय्गूगु सदी धायेबलय् थौं स्वयां भिंmस्वसः दँ न्ह्यः उगु थासय् विराजमान दुगु प्रमाणित जुयाच्वंगु दु । थ्व हे मूदेगःया लिधंसाय् थुगु थाय्बाय्या नां बुढानीलकण्ठ धायेगु यानाच्वंगु दु । थ्व मूर्ति दयेकूगु ल्वहं हःपिं कोलिग्राम (हाल केलत्वाः)यापिं खः धयातःगु दु । थज्याःगु मूर्ति बसन्तपुर दरवार दुने, ल्हुतिया नीनिधाः हिति लागाय्, ख्वपया ख्यः पुखू, छालिङगां नापं यातु महाद्यःथाय् लिक्क च्वंगु पुखुलिइ नं दयेकातःगु दु ।