नेपाल सरकारया मिति २०७१।०८।१६ गतेया मन्त्रिपरिषद बैठकं क्वःछिउकथं साबिक हरिसिद्धि गाविसया गुंगुलिं वडा दुथ्याकाः ललितपुर महानगरपालिकाया वडा नं. २८, २९ व ३० गठन याःगु खः । उकी महानगरपालिकाया वडा नं. २९ य् जल (हरसिद्धि) लात । थुकिया अवस्थिति ८५०२१’ पूर्वी देशान्तर व २७०३८’ उत्तरी अक्षांश अले समुद्री सतहं १३५४ मिटर (४,४०३ फुट) च्वय् लाः । थ्व वडाया पूर्वय् बिष्णुडोल, महालक्ष्मी नगरपालिका, दक्षिणय् गोदावरी नगरपालिका पश्चिमय् धापाखेल व उत्तरय् महालक्ष्मी नगरपालिकाया इमाडोल दु । सन् २०२१ या जनगणनाकथं जलदेस (वडा २८) या जनसंख्या १०,७७८ व वडा नं. २९ या जनसंख्या ५,९०६ दु । थन जल देय्या ज्यापु समुदायया कुनां दुथ्याःगु दु । यल महानगरपालिका वडा नं. २८ व २९ दुने लाःगु वपिधोखा, समःधोखा, साफःधोखा, धाल्पाधोखा लागा दुनेया ज्यापु कुनां थन दुथ्याः ।
नेपालभाषां जलदेस धाइगु हरसिद्धिया नामय् हरसिद्धि, हरिसिद्धि, हलसिद्धि, ज्येष्ठग्राम, जतलदेश आदि च्वयातःगु खनेदु । जलदेस नेवाः बाहुल्य क्षेत्र जूगुलिं थनया मनूतय्गु कुनां नं नेवाःतय्गु मांभाय् नेपालभाषां तयातःगु खनेदु । गुलिखे स्थानीय मनूतय्संं धाःसा थःगु कुनांया मू मथुयाः वा चेत मदयाः थनया कुनां खय्भासं नं छुइत लिमस्वः । जल देसया प्यंगू परम्परागत त्वालय् कुनां दुपिं मनूत च्वनी । वपि त्वालय् आपाः, इनबि, उसि, कँय्थाः, कवं, किसांभरि, कुबेसिं, ख्याः, ख्यान्तां, गुसुकः, चंख, छ्यान्ता, छ्वालि, जमदार, जिचा, झ्याःसिं, झ्यापा, तःमि, तुइसिंद्वारे, दः, दसुनि, दांभरिं, द्वः, द्यःबुँ, न्ह्यः, पोपो, फसि, फां, बःता, बानासुर, बुँइचा, भलाः, भलाःद्यः, भाजुवीर, भासुकः, भोटिया, माथ्या, यलय्ख्वाः, लाय्बछेँ, वसन्त, विपु, साःकि यानाः थुलि ४२ गू कुनांयापिं मनूत च्वनी । समल त्वालय् चाना, झ्याना, झ्यापा, थाकुर, देवदास, धविमा, नकता, पिपि, प्वः, बजिक्वं, भासिं, भोया, लँइ यानाः १३ गू कुनांयापिं मनूत च्वनी । पाखाच्व त्वालय् तःलि, बल्चो, साहुनायः, कुमारीखलः, छ्वालि, तापु, त्वानाः, मूद्यः, हांन्याः, हाना, ह्याउँछ्यं यानाः ११ गू कुनांयापिं मनूत च्वनी । साफल त्वालय् अय्लाः, काकय्, खुसु, ग्वाय्मरू, जँपाँय्, जसुवं, त्यःछि, ताहा, त्वःकू, थापा, दाफा, धलंसि, धोँप्वाः, धोकासि, न्यापा, पाकाद्यः, पान्दः, पामु, पारसिं, फोमेय्, बरेख्वाः, भान्दरसिं, भायः, भोसिं, मन्त्री, माथ्या, मुगःछेँ, लाखे, सिमसिं, ह्वांह्वां यानाः ३० गू कुनांयापिं मनूत च्वनी । फुक्क यानाः जलदेसय् ९७ गू कुनांयापिं मनूत च्वनी ।

कवं, ख्याः
कवं, ख्याः द्वं, फा, म्येय् महाद्यःया गण जूगुलिं हरगण धाइ । हरसिद्धि हर व सिद्धि जानाः वःगु खँग्वः खः । उकिया अर्थ हरगौरी जुइ । हरगौरीया गणय् ताहा (महाद्यःया गःपतय् हिनाच्वनीम्ह), द्वं (हरगौरीया बाहां), फा (नवदुर्गाया बाहां), म्येय् (कालीया बाहां) खः । महाद्यःया गणयात हरगण धाइ, गुकी कवं, ख्याः, फ्याकाध्वं दुथ्याइ । उकिं नासःद्यःया गाछिइ ख्याः, कवं, फ्याकाध्वंया चित्र च्वयातइ । नासःद्यःया भक्तया कुनां स्यस्यः व ज्यापु खलकय् दु । हरया अर्थ महाद्यः व गणया अर्थ खलः खः । दकले न्ह्यःने ख्याः च्वनी । ख्याः व कवं न्हापायापिं मनूत स्वयां तःधिकः जुइ । उकिं ख्याः न्ह्यःने च्वनाः हरगणया लँय् लाइपिं मनूत चीकाछ्वइ, त्वपुइ वा छेँया झ्याः तिनाबी धाइ । उकिं यानाः कवनं मनूयात थी फैमखु धाइ । उकिं मनूत झ्याः लिक्क द्यने मजिउ धाइ ।
कवं (९९) वइबलय् त्वाकात्वाका सः वयेकाः वइ धाइ । कवनं नयाः लँय् हि ज्वल धाःसा फ्याकाध्वनं फ्यया वइ धाइ । थ्व हरगण वइगु लँ नासःद्यः दुथाय् जुइ । नासःद्यःयात महाद्यःया सांगीतिक वा माधुर्य रसं जाःगु रूप धाइ (स्वयादिसँ, स्यस्यः कवं)।
ख्याः (१००) यक्ष खँग्वःया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – यक्ष – यकष [वर्णविच्छेद] – यकख [खकारीभवन]- यकखा [स्वरक्षय] – खयक [विपर्य] – ख्यक [अक्षरलोप] – ख्याः [दीर्घत] – ख्या [दीर्घता क्षय] । छेँय् तुयूम्ह ख्याः दुसा व छेँ भिनी धाइ (स्वयादिसँ, स्यस्यः ख्याः)।
लाखे (१०१) मूलतः स्यस्यः कुनां खः (स्वयादिसँ स्यस्यः लाखे) । लाखे डाकसया व्युत्पादन खनेदु । लाखे खलः ग्वाराग्वारा जुयाः तःधिकः धाइ । वहे लाखय् लाखे जुल । थुकिया सुत्र थथे खनेदु – डाकसं – ह्राकस [ह्रकारीभवन]- राकस [रकारीभवन] – लाकस [लकारीभवन] – लाखस [महाप्राणिभवन] – लाखय् [अन्तिम व्यञ्जन लोप] – लाखय् [सन्ध्यक्षर] ।

ज्या
ज्या मयासे मनूया जीवन न्ह्यःने वनीमखु । व ज्यां हे मनूयात लही । थ्वहे ज्यां हे मनूयात म्हसीकी । ताः थाइम्हसित कँय्थाः (१०२) धाइ । कँय्था कँय्या बाजा खः । किसांभरी (१०३) किसानया धुकू स्वइम्हसित धाइ । छ्वाली (१०४) म्येय् उइत छ्वालि बीम्हेसित धाइ । गुथिइ म्येय् बलि बीधुंकाः उइ । जँपाँय् (१०५) सँया जं छ्यनीम्हसित धाइ । जमदार (१०६) सरकारी जमादार पद दुम्हसित धाइ । जसुवं (१०७) जःसिया बाः काइम्हसित धाइ । गुथिया भ्वजय् ला दायेकीगु ततःग्वःगु सिजःया थलयात जःसि धाइ ।
झ्याना (१०८) धैगु १० वा ४० गः ध्यबा खः । थ्व खँग्वः झी व आना स्वानाः वःगु खनेदु । इ व आ या सन्धि जुयाः य जुल । व यय् आ सन्धि जुयाः या जुल । थुकिया अर्थ १० आना दां पुलाः काःगु बुँ वा १० आनाया जू म्हितकेगु धैगु धापू दु । मेगु धापूकथं झ्याङ व झ्याम्टा छेँय् दुम्ह मनू जुइ ।
थाकुर (१०९) खँग्वः थाकुरानं वःगु खनेदु । थुमिसं थाकुराया ज्या याइ । न्हापान्हापा थाकुरा खास यानाः ख्वःतह्रं कै तिसीत वासः कथं छ्यली । अले ली, सिजःया थलबल स्वायेत, प्वाः तीत छ्यली । काचाक स्वयेबलय् थ्व खँग्वः ठाकुरं वःगु थें च्वंसां थन थथे मखु । थापा (११०) थाय्पा खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया अर्थ थाकुलि वा हामा जुइ । जल देसया थाय्पा थाकुलि थें खनेमदु ।
दाफा (१११) धैगु पुइगु बाजा, थायेगु बाजा, कीगु बाजा दक्व ल्वाकज्याःगु म्ये नं हालीगु भजन पुचः खः । व भजन पुचलय् च्वनाः साफः त्वालय् दाफा भजन याकीम्ह कजियात दाफा हे धाल ।
दांभरिं (११२) दामभण्डारी खँग्वलं वःगु खनेदु । दाम नासिकीकरण जुयाः दां जूगु दु । भण्डारीया भणारी, भांरि, भारिं, भरि जुल । थुकियात थथे क्यनेछिं – दामभण्डारी – दांभण्डारी [नासिकीकरण] – दांभणारी [नासिकीकरण] – दांभांरी [नासिकीकरण] – दांभारीं [ण्‌ क्षय] – दांभरिं [विपर्यास] ।
दुवाः (११३) या अर्थ द्वारे वा द्वारपाल जुइ । थुमित बेताद्यः नं धाइ । थुपिं बेताःननि वा दुवाःननिइ च्वनी । बेतादेवं लँ पनातइ । धबिमाः (११४) धौ फीत धौ पुसा बीपिनिगु खलःयात धाइ ।
बल्चो (११५) जनै कै वइबलय् तुयूगु रंगं सिंह च्वइम्ह मनूयात धाइ । थ्व खँग्वःया ल न य् हिलाः बँचो जूगु दु, गुगु नेपालभाषाया स्वरूप खः । बुइनः (११६) न्हिच्छि बुँइ ज्या यानाः नइम्ह वा बुँइ हे नइम्ह बाज्यः वंम्ह मनूयात धाइ ।
भाग्ला (११७) यःयःथे जुइम्ह, काहाः बाजा पुइम्हसित धाइ । थ्व खँग्वः यँेय् भागरा वा भाःयात
छ्यली । भोसिं (११८) या अर्थ भन्सारी नं जुइ । भाःयः (११९) थःगु जक मान स्वइम्ह मनूयात धाइ । भाः शब्द स्वशनवर्ण जूगुलिं थुकी दीर्घताया चिं विसर्ग (:) दुसां मदुसां उच्चारण पाइमखु । उकिं भायः जक जुल । थुपिं नारायणद्यः जुयाः प्याखनय् वइ, भाः नं माली । गुलिसिनं भासिं (१२०) नं धाइ, उकिया अर्थ नं भाः काइम्ह हे जुइ ।
भोया (१२१) भुयाः (न्यदष्लि) यात धाइ । नेपाः गालय् न्हापान्हापा भुयाः दु धाइ । थुपिं सुथय् ८ – ९ बजे ती निसें सन्ध्याःकाःई तक ज्या याइ । थ्व खँग्वः बं हे पिहां वइपिं अले बँय् हे सुनावनीपिं चिचीधिकःपि मचापिं ज्यामितय्त छ्यली । थ्वहे भुया भोया जूगु खनेदु । जल देसया भोया तसकं ज्या याइपिं धाइ ।
भलाः (१२२) वा भलाःद्यः भलादमी वा जलद्यःया गणयात धाइ । भलाः खँग्वः भैरवया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – भैरव – भैरः [अन्तिम वर्ण लोप, क्षतिपूर्ति] – भैराः [स्वरक्षय] – भरा [य्कस्वरीभवन] – भला [लकारीभवन] । भला खँग्वलय् द्यः प्यपुनाः भलाद्यः जूगु दु ।
मन्त्री (१२३) राज्यया कार्यकारिणी पद खः । समाजया नायः जुइपिं, ज्याखँ थासय् लाकीपिं मनूतय्त मन्त्री धाइगु चलन दु । थुपिं तसकं खँ सइ । माथ्या (१२४) माथवर खँग्वलं वःगु खनेदु । माथवर अधिकार दुपिंत धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – माथवर – माथ्वर [अक्षरक्षय] – माथ्यर [तालव्यिकरण] – माथ्या [र क्षय, स्वरक्षय । साःकि (१२५) या अर्थ साःया की जुइ । थुज्वःगु की ताइपिं सिँकःमि जुइ । थुमित हिस्यानाः सार्की नं धाइ । थुपिं सिँकःमि हे खः । हँय्ख्वाः (१२६) बगलय् बल्चा दयेकाः च्वनीपिं अले अन हे हँय् लहिनाः च्वनीपिंत धाइ । थुपिं हँय् थें न्यासि जुइ ।

ज्याभः
ज्याभः मदयेकं ज्या याइपिनि ज्या हे जुइमखु । जलया मनूत (थनंलि जलमि) आदिवासी व ज्या सःपिं (सिल्पी ) खः । उकिं मनूयात नं ज्याभःया नां
छुनाबिउगु दु । काकय् (१२७) तुंथिइ लःथल वा छुं ज्याबः कुतुं वंसा मालेत व लिकायेत छ्यलीगु
ज्याभः खः । थ्व ज्याभःयात उपमेयकथं जलमितय्त छ्यलातःगु खनेदु ।
गोँसिं (१२८) धैगु ग्वतुकातःगु सिँ खः । दलाछि त्वाःया पूर्वपाखे छेँया क्वसं थां ग्वतुकातःगु दइ । उकी गुथिया ग्वंत मुनाः खँ ल्हाइ । थुमित नं ग्वंसिँ धाइ । गुथियार सीबलय् सी उइपिं दइ, उमित ग्वं धाइ ।
तःलि (१२९) पँ या स्वकू लूगु धौभ्यगः दिकेगु साजयात धाइ । जलमितय्सं बस्तु लहीगु खास यानाः म्येय् (मेस) खः । छेँखापतिकं दुरु व धौया व्यापार याइ । धौभ्यगः तयेत पँया स्वकुंलाःगु तःलि दयेकी । थ्व हे तःलिया नामं छुनातःगु नां खः । त्वःकू (१३०) धैगु खतांमुगः व कूया ज्या काये फैगु ज्याभः खः । थ्व ज्याबलं ज्या काःम्हसिया नां त्वःकू जुल ।
द्यः
द्यः धालकि नेवाः भासं देवता, परमेश्वर व मूर्तियात थुइकी । थुकी आस्था, विश्वास व निष्ठा दइगुलिं थुकी छुं नं तर्क मयासे छगः हे खँग्वलं ज्या काःगु खनेदु । पाकाद्यः (१३१) खास यानाः पकाः वा विपदं तापाक तइगु विश्वास दु । नेवाः भासं विपदयात पकाः धाइ । पकाः विपर्य जुयाः पाका जूगु खनेदु । थुमित जलमितय्संं खँ बीपिं वा जलया भासं च्वलय् की ताइपिं नं धाइ ।

नसा
सकल प्राणी म्वायेत पञ्च भौतिक तत्व माली, उकी न्हापांगु खँ नसा जुइ । थुकिं तःगु कुनां हे थ्व कवलय् लात । अय्लाः (१३२) आदिवासीतय्गु छता नसाज्वलंया म्हसीका खः । अय्लाःया पुलांगु नां अइलाख खःसा सँय्तय्संं थुकियात अइराख धाइ । जलदेस (हरसिद्धि) शाक्त परम्परा दुगु थाय् जूगुलिं थनया भिंमभिं न्ह्यागुं ज्याय् अय्लाः मदयेक मजिउ । थुकिं हे कुनां च्वंगु दु ।
गुसुकः (१३३) गुन्द्रया सुकू खः । ज्यःनाः, ब्यलि व बजि, समय् थुज्वःगु नसाय् दइगु घासा वा ल्वसा थःगु क्यबय् दुगु वाउँचा खः । वाउँचा थःगु प्रविधिं फिनाः सुकू यानातःगु नसाज्वलं गुन्द्रुक खः । गुन्द्रुक सुकू ईया चाकलय् तुलावनाः गुन्द्रुकसुकू, गुनुसुकू, गुनसुकू, गुंसुकू, गुसुकः जूगु दु । थुकियात सुत्रकथं थथे क्यनेछिं – गुन्द्रुकसुकुति – गुन्द्रुकसुकू [अन्तिम वर्ण क्षय] – गुन्द्रूसुकू [क क्षय, क्षतिपूरक दीर्घत] – गुनुरसुकू [रकारीभवन] गुनूसुकू [र क्षय, क्षतिपूरक दीर्घत] – गुनसुकू [स्वरक्षय] – गुंसुकु [नकारीभवन] – गुसुकू [नासिक्य क्षय] – गुसुकः [स्वरक्षय] ।
क्यबय् दुगु लैँ चानाया (१३४) नेवाः समाजया भिंमभिं ज्याखँपतिकं घासा ताःलाइ । थुकिं हे थ्व कुनां च्वंगु खनेदु । न्या (१३५) आमिष भोजनय् छता मा हे माःगु नसा खः । थ्व विशेषतः शाक्त आमिष खः । जलद्यः शाक्त जूगुलिं थ्व तसकं हे छ्यली । थुकियात ख्वपय् ङा धाइ ।
पामु (१३६) वा पाउँ नेवाः भ्वय्या मुख्य पाचक त्वँसा खः । थ्व आमलि मनाः दयेकी । थ्व सवाःया नां व विशेषण नं खः । पिपि (१३७) मलय्या ताहाकःगु मसला खः । थ्व ज्वाल्ल व पालुसे च्वं । थ्व कुनां दुपिं मनूत जलदेय्या पुखुसि त्वालय् च्वनी ।
फसि (१३८) नेवाः भ्वजय् दकले आपाः तइगु घासा खः । बजि नेवाःतय् दकले छ्यलीगु नसा खः । बजिया पोषण तत्व ताकाल तक ल्यंकेत वा मनाः, सियाः बजि ल्हुइ । उकिं बजि भचा छाइ, गुकिं खाद्य नलिइ घाः जुइफु । नेवाः भ्वजय् फसि वातुवां तये हइ । उकिं यानाः बजि नयेबलय् चुलुयाः प्वाथय् थ्यनी, गुगु थुकिया वैज्ञानिक पक्ष खः । उकिं धापू हे दु – हल हल फसि क्वाः । थुकिया नामं फसि कुनां च्वन । थुपिं क्वारः त्वालय् च्वनी ।
बःता (१३९) थ्वँ वँया कायेत छ्यलीगु ज्याभः खः । नेवाः समाजय् मूलतः निथी थ्वँ दइ, छथी मूति, मेगु बःति । थुज्वःगु थ्वँ त्वनीपिं मनूत खँसुवा जुयाः वहे खँ लिसालिसा कयाः ल्हाइ धाइ । थथे खँ ल्हायेत छ्यलीगु अंग त्वाः (म्हुतु) खः । ताहाकःगु म्हुतुयात ताः वा ताहा धाइ । थथे खँ ताहायेक प्यानुक खँ ल्हाइम्ह धैगु थुइकेत बःता धाइ ।
बजिक्वं (१४०) धैगु बजि तइगु क्वं खः । न्ह्याक्व नं नयेफुम्ह मनूयात नं बजिक्वं धाइ । नेवाः समाजय् बजि स्वथनेत क्वनय् तइ । उकिं यक्व बजि नइम्ह मनूयात बजिक्वं उपमेय (Metaphor) छ्यली ।
लँइ (१४१) चाना दयेकेत माः । अन लैं पीपिं मनूत पुचः मुनाः थन च्वनी, थुमित लैं धाइ । थुपिं गाःक्यबयापिं खः । येँय् बौद्ध नेवाःतय्गु भ्वजय् ग्वाहालि याइपिं पासापिं, वा थःथितिपिंत लैकाः वा लइकाः धाइ । लइत व लइकाःया ज्या व खँग्वःया सः स्वयेबलय् ज्वःलाःगु खनेदु । थुमिसं गुथिइ थ्वँक्वंया भाला काइ ।
लैंसू (१४२) लैंयात ताःईतक मस्यंक तइगु नेवाःतय्गु मौलिक प्रविधि खः । लैंयात चक्का चक्का यानाः चाःलानाः चाना दयेकी । थथे याइपिंत लैंसू धाइ । लाक्वं (१४३) या अर्थ लाया क्वं जुइ । लाय् जक चित्त वःम्ह मनूयात लाक्वं धाइ ।
हाम्वः (१४४) चिकं पिकाइगु अन्न खः । थुकियात संस्कृतं तैलम धाइ, तैलं पिथनीगुलिं तेल धाइ । नेकुंबाजा (श्रृङ्गभेरी) हरसिद्धिया मंकाः बाजालिसे थाइ । थ्व बाजा जलद्यःया गणया ग्वाहालि बाजा खः । थुकिया परम्परा यक्व न्ह्यवंनिसें न्ह्याना वयाच्वंगु दु । नेकुंबाजा पुयाः गुंलां भगवानया सेवा यायेत हाम्वल खलःतय्सं ज्यानाच्वंगु खँ आपालं ल्वहंपतिइ उल्लेख दु ।

नां
थःगु थासय् न्ह्यथनेबहःगु ज्या याःपिं वा पदीय जिम्मा कयाः ज्या याःपिनि नामं नं कुनां च्वंगु दु । खय् समाजय् थुज्वःगु नांयात प्रवर धाइ । इनबी (१४५) ईन्द्रबीरं वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – ईन्द्रवीर – ईन्दवीर [र क्षय] – ईनवीर [प्रगत समीभवन] – ईनवी [र क्षय] – ईन्वी [अक्षरक्षय] ।
कुबेसिं (१४६) कुवेरसिंहया व्युत्पादन खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – कुबेरसिंह – कुबेरसिं [अन्तिमवर्ण क्षय] – कुबेसिं [मध्यवर्ण लुप्त] ।
तुइसिंद्वारे (१४७) तुलसिद्वारेया व्युत्पादन खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – तुलसीद्वार – तुअसिद्वारे [व्यञ्जन लुप्त] – तुइसिद्वारे [परागत समीभवन] । तुइसिँद्वारेया छेँ नीबँय् जूगुलिं वया कुनां निबँ (१४८) जूगु दु । निबँ नासःद्यः लिक्क लाःगु नी ‘शुद्ध’ व बँ ‘भूमि’ खः । देवदास (१४९) नां द्यःया सेवा याइम्ह खः ला थें जुइ । थन उज्वःगु छुं खँ खनेमदु ।
बानासुर (१५०) प्याखःम्वः खनेदु, गुकियात जलमितय्संं बालासुर नं धाइ । नेपालभाषाय् र व ल मुक्त विभेद खः, ल व न थवंथवय् हिलाबुला जूगु खनेदु । ख्वपय् लःयात नाः व यँ–यलय् लः जूगु थुकिया दसु खः । येँ–यलया लः लखं वःगु खनेदु । येँ–यलया अकारान्त नां ख्वपय् आकारान्त जुइ । थ्व ल्याखं येँ–यलया लख ख्वपय् लाख जुइ । ल व न या हिलाबुलां ख्वपय् नाख जुइ । नेपालभाषाया लिउनेया आखः लोप जुइगुलिं नाः जुल, येँ–यलय् लः जुल । लः व नाः छगः हे खँग्वःया निगू समरूप जक खः, तर मनूतय्सं थ्वयात भाय् हे मेगु धाइ, अथे मखु । थुकिया सुत्र थथे जुइ – नाख – नाः (क्षतिपूरकदीर्घ) । लख- लः (क्षतिपूरकदीर्घ) । लः – नाः (नासिकीकरण) ।
भासिं (१५१) भानुनरसिंह खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – भानुनरसिंह – भाननरसिंह [स्वरक्षय] – भानरसिं [नक्षय] – भानर्सिं [अक्षरक्षय] – भानसि [र क्षय] – भान्सि [अक्षर क्षय] – भासिं [नासिकीकरण]। थुकिया स्वापू गन ख; सीके मफुनि ।
सिमसिं (१५२) येँया जुजु शिवसिंहया नामं वःगु खनेदु । शिवसिंह मल्ल येँया तसकं लोकंह्वाःम्ह जुजु खः । वय्कःया लानि (रानी) गंगा नं प्रजावत्सल जूगु इतिहास दु । थ्व जुजुलानि सहकाल व सज्जनताया द्यः
धाइ । छुं नं तसकं बांलाःगु खँ धायेमाःसा शिवसिंहया पालय्या खँ धाइ । वहे शिवसिंह सिमसिं जूगु खनेदु – उकिया प्रक्रिया थथे जुइ – शिबसिंह – शिबसिं [नासिकीकरण] – शिमसिं [परागत समीभवने] – सिमसिं [दन्त्यकरण] ।

पशु
नेपाः कृषिप्रधान मुलुक जूगुलिं बुँज्यायात पशु मदयेक हे मगाः । उज्वःपिं पशुया नामं मनूयात म्हसीकेगु चलन दु । ताहा (१५३) महाद्यःया गःपतय् क्वखाइम्ह पशु खः । द्वं (१५४) महाद्यःया गसा बाहां खः । फां (फा) (१५५) भगवतीया बाहां खः । नवदुर्गायात फा हे बाहां बी ।
फोमेय् (१५६) धायेबलय् हारांम्ह व छ्यनय् तुयू च्याः दुम्ह नकतिनिम्ह नेकू मबूनिम्ह म्येय्चा जुइ । भगवतीया देगलय् नकतिनि नेकुं बुइत्यंम्ह म्येय्चा पुजाय् बलि बीगु चलन दु । हरसिद्धि हर ‘महाद्यः’ व सिद्धि ‘भवानी’ वा नरनारीकथं काइ । थुमित फोमेय् बाहां बी । थुकियात मेथाय् खँम्येय् धाइ । खँम्येय् फोमेय् जूगु पाराडाइम सिफ्ट वा (ख – फ [कण्ठ्य – ओष्ठीकरणे) जूगुलिं खः ।
बुइँचा (१५७) ब्वया जुइम्ह वा बालीइ मोहनि झाःबलय् दइम्ह की खः । बुइँचा लानाः नइपिंत बुइँचा नामं सःती । थ्व हे थुमिगु कुनां जुल । थुपिं दक्व हे शाक्त सम्प्रदायलिसे स्वाःपिं द्यःलिसे स्वाःगु खनेदु ।
प्याखंम्वः
हरसिद्धि भवानीया मूख्य यात्रा धैगु जलप्याखं (हरसिद्धि नाच) खः । अभिलेखय् जतल प्याखं व जलदेसयात ज्येष्ठग्राम (ने.सं. ७८३), जतलदेश (ने.सं. ७८३, ७८६) धकाः नं उल्लेख जूगु दु । थ्व परम्परा ३००० दँ ति पुलां धाइ । थ्व प्याखनय् थीथी भूमिका म्हितीपिं मनू दइ । वहे भूमिका कुनां जूगु दु ।
कुमारी (१५८) कुनां दुपिं कुमारी जुयाः प्याखं हुलीपिं खलः खः । थुपिं कुमारी चुकय् च्वनी । ख्याः (१५९) खलः देवीया प्याखनय् दकले आपाः प्याखं हुलीपिं खः ।
च्याबु (१६०) सिंहराज च्याबुया चीहाकःगु रूप खः । जलद्यःया थाय् २९ म्हसिया ग्वसाः खलः दइ । उलि मध्ये १९ म्ह गण व १० म्ह च्याबु दइ । च्याबुतय्संं जामा सिनी । थुपिं जल प्याखनय् सुत्रवीर (सुग्रीव), कौमारी, बाली जुइ । सिंहराज दमःखिं बाजाया मुली खः । उकिं सिंहराजलिसे च्याबु नं स्वात, अले सिंहराज च्याबु जुल । सिंहच्याबुयात च्याबु जक नं धाइ । थ्व येँया कुमारीया चिताइदार थें खः । चिताइदारया चीधंगु रूप च्याबु जूगु खनेदु । थुमित पाइँ हे धाइ (स्वयादिसँ, पाइँ) ।
जिचा (१६१) हारतिमांया निम्ह मचा जिलंभाजु व जिलंमय्जुयात धाइ । जलद्यःया १२ दँया जात्राया सिद्धिदने पर्वय् देवगण जुइम्ह दकले चीधिकःम्ह प्याखंम्वःयात जिचामचा धाइ । व कय्तापुजा मयाःनिम्ह, जुइधुंकूसा ब्याहा जूम्ह जुइमजिउ । थ्वयात जिचा धाइ ।
तारः (१६२) ताःबाजा थाइम्ह वा लापा थाइम्हसित धाइ । दाफा भजनय् ग्वारा हालेबलय् न्हापां आलाप काइ, ल्हातं लापा थाइ, अले ताः (ताल) बाजां चतार काइ । थुपिं नं च्याबु (चिताइदार थुज्वःगु) खलःयापिं खः । उकिं अझ खिंबाजां तनावं यंकी, अले हाँदे…यानाः सुरू यायेधुंकाः विधिवत ग्वारा शुरू जूगु तायेकी । थ्व तारः संस्कृतया ताडन (दायेगु, थायेगु) खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – ताडन – तारन [रकारीभवन] – तारं [नकारीभवन] – तारः [दीर्घीभवन] ।
दसुबी (१६३) दसु बी बह जुइक ज्या याइपिंत धाइ । जलद्यःया प्याखनय् महाद्यःया त्रिशुल ल्हातिइ ज्वनाः हनुमान प्याखं हुली । वं हे रामचन्द्र व सुग्रीवयात त्वाय् चिंकी । विक्रमादित्यया विरूद्धय् प्यंगू दिशाया वीर जुजुपिंत ल्ह्वनेगु ज्या नं याइ, नारायणया पात्र अथवा नारांपाः जुयाः नं प्याखं हुली । थ्व हनुभैरव थें खनेदु । थथे दसु बी बहगु ज्या याःगुलिं थुमित दसुबी धाइगु जुल, थुमित भासुकः नं धाइ (स्वयादिसँ, भासुकः) ।
पाइँ (१६४) च्याबु खलःया पुलांगु कुनां खः (स्वयादिसँ; च्याबु) । सिंहराज दमःखि बाजाया मुलीया नामय् च्याबु नं स्वात, अले सिंहराज च्याबु जुल । सिंहच्याबुयात च्यावु जक नं धाइ । पाइँया अर्थ ज्याभलय् धार तयेगु ज्या खः । मेगु अर्थ धीचिंक ग्वारा चिनेगु खः । थुमिसं जलद्यःया २९ म्ह गणयात पाँय् चिनातःगुलिं धाःगु खनेदु ।
पारसिग्वारा (१६५) छता ग्वारा खः । ग्वारा धैगु दाफा भजनय् छ्यलीगु गोला खः, गुकी ४, ३२, ६४ वा व स्वयां आपाः तालया छगू चक्र वा चाकः जुइ । ग्वारायात गोदा, वा गोला नं धाइ । थुज्वःगु गोला अल्याख दु धाइ । उकीमध्ये नासःगोला (नासःद्यःया भजन) सःम्हसित सःम्ह धाइ । प्वः (१६६) नं मचा जुयाः प्याखं हुलीपिं खः । थुपिं करुणामयया न्हवंबलय्
नायः जुइ ।
भलाद्यः (१६७) भैरव द्यःयात धाइ । हरसिद्धि भवानीया त्रिशक्ति देवीमध्ये भैरव (भैरवी– ब्रह्मायणी) पात्रयात भैरवद्यः, भैलद्यः, भलाद्यः नं धाइ । थ्वया पात्र जुइपिनि कुनां भलाद्यः धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – भैरवदेव – भैरःदेव [क्षतिपूरक दीर्घ] – भैरःद्यः [क्षतिपूरक दीर्घ] – भैलःद्यः [लकारीभवन] – भलद्यः [य्कस्वरीभवन] – भलाद्यः [स्वरक्षय] – भलाः [अन्तिम पद लोप] (स्वयादिसँ, भलाः) ।
भासुकः (१६८) भाष्करया समष्टी रूप ख; गुकियात जलय् थौंकन्हय् दसुबी जक धाइ (स्वयादिसँ; दसुबी) । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – भाष्कर – भासकः [अन्तिमवर्ण क्षय] – भासुकः [स्वरवृद्धि] । मूद्यः (१६९) जलया मूलद्यः माहेश्वरीयात धाइ । थ्वया पात्र जुइपिं देवगणयात नं मूद्यः धाइ ।
बास
मनूया बास गन जुल उकिया नामं नं मनूयात म्हसीकी । झ्याःसि (१७०) झ्यालय् जक च्वनीम्ह मनूयात धाइ । दः (१७१), यलय्ख्वाः (१७२), लाय्बछेँ (१७३) व भान्सि खलः (१७४) पाय्गःननिइ च्वनी । पांगामि (१७५) पांगां जलय् वयाः भ्यलेपुनेधुंकूगु पुचःयात धाइ । पांगामितय्सं दयेकूगु बस्ती जुयाः पाय्गःननि धाइ । थ्व खँग्वः पांगामि, गः व ननि मुनाः वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – पांगामि – गः – ननि – पाङ्मि – गः – ननि [आदिपदया मध्यस्वरक्षय] – पाङ्मि – गो – ननि [मध्यपदया स्वरवृद्धि] – पाँय् – गो – ननि [आदिपदया नासिक्यवर्ण क्षय] । थुकियात थौंकन्हय् इनाय्ननि धाइ । इन्द्रवीर देवगण व क्वंखिं दाफा भजनया थकालिं तुं दयेकूगुलिं वय्कःया नां दनाः इनाय्ननि जूगु खनेदु ।
तापु (१७६) चपाःगुँ (थौंकन्हय् हात्तीवन धाइ) लिक्क ताँया नापसं छेँ दुपिंत धाइ । ताँया अर्थ पूल, पुया अर्थ नं पूल जुइ । थथे छता हे थुइकीगु निगः खँग्वःयात अतिरेक (Redundancy) धाइ ।
द्यःबु (१७७) जलद्यः कुबीपिंत बिदु बुँ दुपिंत धाइ । धलंसि (१७८) धःया सिथय् च्वनीपिंत धाइ । धोकासि (१७९) ध्वाखाया सिथय् च्वनीपिंत धाइ । बरेख्वात (१८०) धैगु चकंगु बुँक्वाः खः, थन च्वनीपिंत बरेख्वात धाइ ।
बिपु (१८१) नाग दुथाय् च्वनीपिंत धाइ । नागयात पुलांगु नेपालभाषां बि धाइ । नागं दुःख बिल कि थन नागयात पुँइ हाइ । थनया मनूयात विपु धाल । भोतिया (१८२) भोरिया गाःया मनूयात धाइ । मुगःछेँ (१८३) तामुगः चुकया छेँय् च्वनीम्ह मनूयात धाइ । लाय्बछेँ (१८४) लाय्बलिसे स्वानाच्वंगु छेँ खः । व छेँया मनूया लाय्बछेँ कुनां जुल ।

म्हकुचा
मनूया म्हकुचाया बां स्वयाः उकथं हे नां छुनातःगु खनेदु । त्वानाः (१८५) तुति ताहाम्हसित धाइ ।
त्वानाः ताहापिं तःधिकः जुइ । पोपो (१८६) ग्वारामाराम्हसित धाइ । थुपिं तःधिकः नं मखु चीधिकः नं मखु, ठिक्कपिं जुइ ।

विशेषण
कुनां धैगु हे विशेषण खः, तर थ्व कवलय् मात्रा, बानी, बान्की (म्हबां) दुथ्याः । आपा (१८७) या अर्थ यक्व थुइकी । थुकिया अर्थ थुमिके न्ह्याग्गुं आपाः दु धैगु जुइ । तःमि (१८८) या अर्थ यक्व दां दुपिं धैगु थुइ ।

व्यहोरा
उसि (१८९) धैपिं तसकं अल्सिपिं खः । खुसु (१९०) खलःत ज्या याइबलय् तसकं हे लिबाक याइपिं खः । चंख (१९१) खलःत चलाक जक मखु खँ नं चाःहीके फुपिं खः । नकता (१९२) खय्भाय्या खँग्वः खः, थुकिया अर्थ न्हाय्मदु खः । न्यापा (१९३) धैगु न्हाय् दुहां वःपिं अथवा न्हाय् भ्यात्त च्वंपिं खः । न्ह्यः (१९४) न्ह्यलवःया चिहाःगु रूप खः । थुकिया अर्थ थुपिं गन च्वन अन द्यनीपिं खः । पारसिं (१९५) खलः तसकं खँ चाहिकीपिं खँसःपिं खः । हाना (१९६) छखलः जक दु, हाःनाः मदु, गुकिया चीहाकःगु रूप हाना खः ।

म्हकुचा
मनूया आकृति वा बान्कियात खःकथं वा मखुकथं नं म्हसीकी । कालान्तरय् थ्व कुनां जूगु खनेदु । ख्यान्ता (१९७) खलःया म्ह गंसिम्हसित ख्वान्ता धाइ । ग्वाय्मरू (१९८) खलः उमेर जुइधुंकाः नं ग्वाय् मरूपिं मिजंमस्त दुगु खलः खः । मिजंमस्तय् ग्वाय् दाह्री दइगु सामान्य प्रकृति ख । तर शरीरया अन्तःश्राव (Hormone) जुयाः ग्वाय्दाह्री मदैगु अप्राकृतिक जुइ । थ्वयात हे ग्वाय्मरू धाइ । गंसिपिंत सिन्तां धाइगु खःसा जलदेसय् छ्यान्ता (१९९) धाइ । म्ह याउँसे च्वनी ।
पाण्डवया अर्थ पाण्डुया मस्त जुइ । पाण्डुया म्ह व ख्वाः तुयुसे भुइसे च्वनी । वहे पाण्डुयात पान्दः (२००) धाइ । लामख्वाः (२०१) ताहाकःगु ख्वाः दुपिंत धाइ । वसन्त (२०२) आमोद प्रमोदया ऋतु खः । थ्व ऋतुया थें व्यहोरा दुम्ह मनूयात वसन्त नां छुत । वामुछ्याकः (२०३) ख्वाखःया वाउँयात धाइ । पाखाबाली लैं पिनाः ख्वाखः मुंकातःपिंत वामुछ्याकः धाइ । पाखाय् नीमया सिमा नं दइ । थुमिसं भतिभति वैद्यया ज्या नं याइ ।
हांन्याः (२०४) धैगु हां न्यात कि मनूया ख्वाः वँचुसे हाकुसे च्वनाः फ्वंगाःगु ख्वाःयात धाइ । थुज्वःम्ह ख्वाः दुम्ह मनूयात हांन्याः धाइ । थुपिं समावं ख्वाःयापिं जुइ । ह्याउँछ्यं (२०५) ह्याउँपिं मनूतय्त वा ह्याउँख्वाः खलः (२०६) यात नं धाइ । ह्वांह्वां (२०७) मनू ख्वइबलय् पिदनीगु ख्वखना सः खः । वहे सःयात नालाः कुनां तःगु खनेदु ।

स्वभाव
मनूया स्वभाव छुं वस्तुलिसे लनाः धाइगुयात उपमा (Simile) धाइसा वस्तुयात मनूया थासय् तयाबिल धाःसा उपमेय (Metaphor) धाइ । थुज्वःगु प्रयोग नेवाः कुनामय् जूगु खनेदु । अलमल (२०८) क्वःछी मफयाः वालावाला यानाच्वनीम्हसित धाइ । ग्वां (२०९) नवाये हे थाकुम्हसित धाइ । गोज्यां (२१०) ग्वांया मेगु खँग्वः खः । थुकिया अर्थ ग्वाज्यः हे जुइ । थुपिं साफः भजन खलया कजि खः, भजन नं याये सः ।
छोकरां (२११) कर्पिनि खँ न्यनाः ल्वाः जुइम्ह, थःगु छुं बिचाः मयाइम्हसित धाइ । थुकियात खँय्भासं बोकाहा धाइ । छोरां छोकल्होना खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – छोकल्होना – छोकल्होला [लकारीभवन] – छोकल्होरा [रकारीभवन] – छोकल्हरा [स्वरक्षय] – छोकल्रा [अल्पप्राणिभवन] – छोकरा [ल क्षय] – छोकरां [नासिकीकरण] – छोरां [क क्षय] ।
त्यःछि (२१२) प्यमनायात धाइ । प्यमाना नइम्ह वा प्यमाना कालबिल याइम्हसित त्यःछिं नां छुत । धोम्वाः (२१३) छेँया भुतूया ध्वं पिहां वइगु प्वाःयात धाइ । अन च्वनीपिंत ध्वम्प्वाः हे धाइ । मनय् खँ मथाःपिं, अले प्यखेरं नवय्क हाला जुइपिंत क्वतुनेगु ल्याखं ध्वम्वाः धाइ । बुँइ द्यामय् प्वाःखनाः ध्वं च्वनेगु थाय् दयेकातइ, उकियात नं ध्वम्प्वाः धाइ । थ्व उपमेय नं खः ।
नकता (२१४) वा न्हाय्मरुपिं खँल्हायेत लिस्वइपिं मखु । थुपिं छ्यातां वा छ्यान्तां जुइक खँ ल्हाइपिं खः । ख्यान्ता (२१५) छ्यान्तांया पाराडाइम सिफ्ट जूगु खः । उकिं नकतायात ख्यान्ता नं धाइ । नेवाःतय्सं नकता धाइ । न्यापा (२१६) फ्याफः न्हाय्यात धाइ । थुपिं बागः बागः जुइ ।
न्ह्यः (२१७) या अर्थ न्हापा वा सुथन्हापां जुइ । थुपिं सुथ न्हापं दनाः ज्या वनीपिं जूगुलिं न्हिनय् न्ह्यलं ब्वानाच्वनी । थथे न्ह्यलं ब्वइपिंन्त न्ह्यलवः धाइ । थ्व हे खँग्वः न्ह्यःवः, न्ह्यःव, न्ह्यः जुल । थुकियात सुत्रकथं थथे क्यनेछिं – न्हेलवः – न्ह्यःवः [अघोषिकरण] – न्ह्यवः – [क्षतिपूरक] – न्ह्यव [अन्तिमवर्ण क्षय] – न्ह्यः [अश्रुतिकरण] । थुपिं पुखुसि त्वालय् च्वनीगुलिं थुमित पुखुसिखलः नं धाइ (स्वयादिसँ; पुखुसिखलः)।
पुखुसिखलः (२१८) यात न्ह्यः नं धाइ (स्वयादिसँ; न्ह्यः) । थुपिं पुखुसि त्वालय् च्वनीगुलिं थुमित पुखुसि खलः धाःगु खः ।
मगःसिं (२१९) धैगु सीम्ह वा सिथं जुइ । थुकिया चेत दैमखु । जलदेसया मकःसि (२२०) खलःयात प्वः नं धाइ (स्वयादिसँ; प्वः) । सी उइगु व काजक्रिया याःम्ह जुजु हरिश्चन्द्रया बाखं पुराण बाखनय् वइ । थुपिं साः लिक्कया छेँय् च्वनी ।
पारसि (२२१) वा पाल्सि मछिंमछिं खँ ल्हायेगु वा चाःहीकाः खँ ल्हायेगु पहयात धाइ । थथे धाइगुली फारसीतय्संं थें व्यापारी खँ ल्हाइगुयात नं नेपाः गालय् पालसि खँ धाइ । थ्व हे फारसिं पारसि, पारसिं पाल्सि जूगु खनेदु । थुकियात सुत्रकथ थुकथं क्यनेछिं – फारसि – पारसि [अघोषीकरण] – पालसि [लकारीभवन] – पाल्सि [अक्षरक्षय] ।
मछाः (२२२) छाः खँग्वलय् म नकारात्मक न्ह्यतँसा वयाः जुइ, गुकिया अर्थ क्वमालि जुइ । मछाः खलःया मनूत तसकं मछाः धाइ ।
साहुनायः (२२३) खलः नं तसकं नुगः स्याःपिं धाइ । साहु जुइत मनूतय्त तिसी माः धाइ । अझ साहुया नायः जुइमाःसा तसकं कताःम्ह जुइमाः धाइ ।

अहिल्या
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया उत्तर पूर्व कुंचाय्‌ छगः ल्वहं दु । परापूर्वकालय्‌ देवराज इन्द्रया छलकपटया कारणं गौतम ऋषिया सराः फयाः ल्वहं जूम्ह अहिल्याया प्रतीक खः, थ्व ल्वहं । त्रेतायुगय्‌ भगवान रामया तुतिं थ्वातकि वा थिलकि जक पापं मुक्त जुइ, अबलय्‌तक ल्वहं जुयाच्वनेमा धकाः भाःतम्ह गौतम ऋषिं अहिल्यायात सराः बिउगु खः । भदौ १ गते सायात छ्व नकीगु नखःकुन्हु थ्व मूर्तिइ पुइँ हायाः पुज्याइ । बासुकी नाग च्वंवइगु धार्मिक विश्वास दुगुलिं पुइँ हायाः पुज्याइ ।

इन्द्र मुक्तेश्वर महाद्यः
शितलामाइ दुथासं उत्तरपाखे इन्द्र मुक्तेश्वर महाद्यःया देगः दु । पश्चिम स्वःगु थ्व देगः ल्वहँतं दयेकातःगु दु । पन्तिया पुलांगु देगः– मध्ये छगः थ्व नं खः । देगः दुने निबः जलद्रोणी च्वय्‌ शिबलिङ्ग दु । थ्व देगःया लिकसं गाः छगाः नं दु । गाः लिक्क गं छगः नं यख्खानातःगु दु । थ्व गालय्‌ इन्द्रं पं तिउगु धाइ । लिसें गौतम ऋषिया सराः फयाः व पापं मुक्त जुइत भिंmनिसः दँ तक महाद्यःया शिवलिङ दयेकाः व थासय्‌ तपस्या याःगु जनविश्वास दु । देगः न्ह्यःने त्रिशूल नं धंकातःगु दु । थन इलय्‌ब्यलय्‌ रुद्री पाठ याइ । सिलाचः¥हे कुन्हु थन विशेष पुजा याइ ।

इन्दे्रश्वर महाद्यःया देगः
स्वतँजाःगु थ्व देगः पन्तिया तिसा खः । राष्ट्रिय महत्वं जाःगु आकर्षक प्राचीन सम्पदा खः । थ्व देगःया प्यखेरं पःखाः दनातःगु दु, पूर्व, पश्चिम उत्तर व दक्षिणया प्यंगू दिशाय्‌ प्यंगू हे लुखा दु ।
गोपालराज बंशावलीइ बनेपाया युवराज्ञी वीरमा देवीं सन् १२९४ (वि.सं. १३५१) य्‌ इन्द्रेश्वर महाद्यः (लिङ्ग) पलिस्था याःगु खँ उल्लेख यानातःगु दु ।
थ्व देगः दुने नं ब्यागलं कथंया निगः अंगः दुसा दकलय्‌ दुने सिँयागु थां दु । उकिं इन्द्रेश्वर महाद्यःया मूर्ति (लिङ्ग) पिने खनेदुगु देगः दुने नं स्वंगः देगः दुने दु । नेपालया ६४ लिङ्गमध्ये इन्द्रेश्वर नं छगू खः । परापूर्वकालय्‌ थःत पापं मुक्त यानाबिउगुलिं देवराज इन्द्रं पलिस्था याःम्ह व महाद्यःया नां इन्द्रेश्वर महाद्यः जूगु खः धयागु जनश्रुति दु । द्यःया कलात्मक देगः सुनां, गबलय्‌ दयेकल धयागु दसि आःतक लुइकेमफुनि, तर जुजु आनन्ददेवं भिंmस्वंगूगु शताब्दीइ पन्ति देय्‌ निर्माण यायेगु झ्वलय्‌ इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगः नं निर्माण याःगु जुइमाः धयागु धापू दु ।
इन्द्रेश्वर महाद्यःयात लुं भुनाः देगःया गजूयात नं लुं सियाबिउम्ह व इलय्‌या महामन्त्री जयसिंहरामवद्र्धन खः धकाः देगः दुने ने.सं. ५२१ या छगू पतिइ च्वयातःगु खँ अभिलेखय्‌ दु । बनेपाया व जयसिंहरामं मुस्मांतय्‌गु हःतालं ध्वस्त जूगु पशुपतिनाथया शिवलिङ्ग ने.सं. ४८० पाखे हानं निर्माण यानाः पलिस्था याःगु खँ नं अभिलेखय्‌ उल्लेख दु । इन्द्रेश्वर लागा दुने उन्मत्त भैरव व मेमेपिं द्यःया देगः नं दु । इन्द्रेश्वर द्यःया पुजारि जंगम समुदायया खः । द्यःयात न्हिंन्हिं सुथय्‌ पुज्याइ । सन्ध्याइलय्‌ न्हिंन्हिं आरती याइ । सिलाचः¥हे, अक्षय तृतीया, दशमी व नवमि अले ज्याःपुन्हि जात्राकुन्हु विशेष पुजा यायेगु चलन दु । सिथिनखः छन्हु न्ह्यः देगः दुने बासुकी नागया पुजा यायेगु चलन दु । मकर मेलाय्‌ त्रिवेणीघाटय्‌ म्वःल्हुयाः इन्द्रेश्वर महाद्यःया दर्शन यातकि पापं कर्मं मुक्ति दइगु जनविश्वास दु ।
किंवदन्ती कथं देवराज इन्द्रं पलिस्था याःगु इन्द्रेश्वर महाद्यःया शिवलिङ्ग थीथी कारणं ल्हात । व इलय्‌ पन्ति देय्‌ जंगल तिनि । प्राचीन बस्ती जेंलादेय्‌ च्वंपिं मनूत व जंगलय्‌ वयाः सा जःवइगु जुयाच्वन । छम्ह साजवाःया सां दुरु मबिउगु यक्व दत खनी । छन्हु सा जयेगु इलय्‌ साया नापनाप वन । छथाय्‌ थ्यंकाः व सा तक्क दित, वया दुरुप्वलं दुरु हाल । थ्व घटना खनाः अन छु दु धकाः म्हुयाः स्वःबलय्‌ इन्द्रेश्वर महाद्यःया लिङ्ग लुयावल धयागु जनश्रुति दु ।

उन्मत्त भैरब
महाद्यःया रौद्र रूप उन्मत्त भैरव दुगु देगः (आगंछँे) इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगलं दक्षिणपाखे दु । उत्तर स्वःगु छगू तल्लाया थ्व देगः १६ शताब्दीइ दयेकूगु खः धयागु जनश्रुति दु । देगलय्‌ स्वंगू लुखा दु, तर दुहां वनेत दथुइ लुखा जक छ्यली । दुने देपापाखे पश्चिम स्वयाच्वंम्ह सिँयागु ८ फीट तजाःगु भैरव मूर्ति दु । सिखलं चिनातःम्ह व भैरवया छपा तुति छुँ मेगु तुतिं नागयात न्हुयाच्वंगु दु । जं क्वय्‌या ब्वय्‌ कापतं त्वपुयातःगु दु । वहःया मिखा व म्हुतु दुम्ह भैरवया प्यपा ल्हाः दु । थुखे पूर्व स्वयाच्वंम्ह ५ फीट ति तजाःम्ह लीयाम्ह भैरव मूर्ति दु, गुगु मूर्ति ज्याःपुन्हि जात्राबलय्‌ खतय्‌ तयाः जात्रा याइ । अनया अंगःनाप झ्वःलिक सिँयापिं कुमार, गणेद्यः व अष्टमातृका दु । देगःया दथुइ यज्ञ याइगु गाः दु । देगः व देगः दुनेया द्यःपिं दयेकेत छमा सिमा जक छ्यःगु खः धयागु जनश्रुति दु । थन सुवाल थरया पुजारी दु । नित्यपुजा व इलय्‌ब्यलय्‌ चापुजा व मेमेगु पुजा याइ । देगःया लुखाच्वसं दुगु स्वपाः झ्यालय्‌ भक्तत स्तुति यानाच्वंगु सिँयागु मूर्ति दु ।
किंवदन्तीकथं, परापूर्वकालय्‌ पन्तिया मू जात्रा थ्यंकः वल, तर उन्मत्त भैरव थःगु थासय्‌ मदु । पन्तिया जुजुं भारदारत व तान्त्रिक सःताः सहलह यात । तान्त्रिकं धाल, भैरव सक्वया बज्रयोगीनीयाथाय्‌ च्वंच्वन । अले जुजु, भारदारत व तान्त्रिक सक्वय्‌ वनाः भैरवयात सःतःवन । तर भैरवं लिहांवयेगु खँ मल्हाः । अनं तान्त्रिकं भैरवयात ‘छलपोल पन्तिइ बिज्यातकि च्यापा तुति दुम्ह जीव बलि बी, हासा थें चाकलाःगु बजि छाये’ धकाः ह्ययेकल । थ्व खँ न्यनाः बल्ल भैरव पन्तिइ लिहां वल ।
तान्त्रिकं थःगु तन्त्र बिद्या छ्यलाः भैरवयात पुज्यात, च्यापा तुति दुम्ह जीव धकाः कःलि बलि बिल, हासा थें चाकलाःगु बजि धकाः चतांमरि व वः छात । थ्व खनाः भैरवब जिल्ल जुल, छुं धायेमफुत । थुबलय्‌ तकया दुने तान्त्रिकं तन्त्रमन्त्रया विद्या छ्यलाः भैरवयात गनं वनेमजीक चिनाबीधुंकल । उकिया प्रतीककथं आः नं उन्मत्त भैरवया मू मूर्तिइ सिखलं चिनातःगु दु ।
न्हापा न्हापा मू भैरवयात हे खतय्‌ तयाः जात्रा याइगु खः, लिपा जक जात्रा यायेत मेगु हे मूर्ति दयेकूगु खः धयागु धापू दु ।

कपाः मदुम्ह गणेद्यः
पन्तिया लायकू लागां सतिक पश्चिम स्वःम्ह कपाः मदुम्ह (छ्यं मदुम्ह ) गणेद्यः दु । देगः च्वं खुल्ला, दुहां वनेगु लुखा दु । त्वाःया मनूतय्‌सं न्हिंन्हिं पुज्याइ । मंगलवाः व गणेद्यः चौथीकुन्हु विशेष पुजा जुइ ।

काठंकुमारी गणेद्यः
पन्तिया पश्चिम लागाय्‌ वडा नं. ७ य्‌ काठंकुमारी गणेद्यःया देगः दु । देगलय्‌ ल्वहंया गणेद्यःया मूर्ति दु, लिसें भगवती, कुमार भैरव, भद्रकाली, महाद्यःया प्रतीक ल्वहंया मूर्ति झ्वःलिक दु । थ्व देगःया लिउनेसं भजन छेँ व फल्चा दु । मल्लकालया इलय्‌ क्वाथ (पुलिस ब्यारेक) लिक्कसं लाःम्ह द्यः जूगुलि क्वाथ शब्द अपभ्रंश जुयाः काठंकुमारी गणेद्यः जूवंगु धापू दु । यःमरिपुन्हिबलय्‌ थ्व द्यःया जात्रा याइ ।

काशी विश्वेश्वर
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया उत्तर पश्चिमय्‌ २० फीट ति तजाःगु नितँ पौ दुगु ल्वहंया व गजू दुगु थ्व देगःया प्यखेरं लुखा दु, दथुर शिवलिङ काशी विश्वेश्वर महाद्यःया शिवलिङ्ग दु । लुखाय्‌ तिकिझ्याः तयातःगु दु ।

कुमारी
पन्तिया लाय्‌कू दुने तुलजा भवानीया देगः मदयेधुंकल तर अन मोहनि सुरु जुइवं तुलजा भवानीया प्रतीक म्वाःम्ह देवी कुमारी हयाः तइगु चलन दु । सुवाल जातिया मिसामचा कुमारी याइगु परम्परा दु । पन्तिइ कुमारी प्रथा न्हापा न्हापा दुगु, दथुइ मंत, हानं २०७१ साल चैत १४ गते सुवाल थरनाप सतीगु घुल्लु थरया ओजस्वी कुमारीयात पलिस्था याःगु खः । पन्तिइ सुवाल थरया मिसामचा कुमारी छाय्‌ यात धयागु खँय्‌ जनकथनकथं भारतया सिम्रौनगढय्‌ मुस्मांतय्‌सं हःताः यायेधुंकाः तुलजा भवानी ज्वनावःपिं जुजु हरिसिंहदेव व लानी देवलदेवीपिं नेपालय्‌ वल । हरिसिंहदेव लँय्‌ हे सित, देवलदेवी व भारदारत पन्तिं जुनाः ख्वपय्‌ वन । पन्तिइ छन्हु च्वंबलय्‌ सुवाल मिसामचां तुलजा भवानीया सेवा याःगु जुयाच्वन । मोहनि ज्वःछि कुमारीयात
लाय्‌कुलिइ तयाः पुज्यायेगु चलन दु।

कुशादेवी
भगवतीया तःगू नां मध्ये छगू नां कुशादेवी खः । पन्ति वडा नं. २ या वडा कार्यालय न्ह्यःनेसं कुशादेवीया देगः दु, देगः लिक्कसं तमागु वंगलसिमा दु । देगः दुने देवीया मूर्ति दु । थन यःमरिपुन्हिकुन्हु मेला जुइ । न्हापा थन राणातय्‌गु कुश विर्ता दुगु जुयाच्वन । इमिसं कुमाई जातया बर्मूतय्‌त छुं जग्गा कुश ज्वनाः दान याःगु जुयाच्वन । अले व बर्मूतय्‌सं दानय्‌ वःगु छुं जग्गा पुजा यायेत देवीया नामय्‌ तःगुलिं लिपा देवीया नां हे कुशादेवी जूवंगु खः धइगु जनश्रुति दु ।

कृष्ण देगः
पन्ति वडा नं. ९ जाकिडोल धयागु थासय्‌ नेवाःतय्‌गु बस्ति दु । जाकिया अर्थ नेपालभाषां जा नयेगु जाकि खः । बुँइ वा जक सइ, तर परापूर्वकालय्‌ थनया बुँइ जाकि हे सइगु जूगुलिं थ्व थाय्‌या नां जाकिडोल जूवंगु जनश्रुती दु । थन भगवान कृष्णया देगः दु । देगः दुने धातुया कृष्णमूर्ति दु । मूर्ति नापनापं मेमेगु द्यःया मूर्ति नं दु । देगःया उत्तरपाखे भजन यायेत फल्चा छगू दु । थन नित्यपुजा जुइ । कृष्ण जन्माष्टमीकुन्हु थ्व द्यःयात खटय्‌ तयाः जात्रा याइ ।

केदारनाथ
त्रिवेणीघाटय्‌ दुगु मेगु बांलाःगु देगः खः तुयुगु केदारनाथया देगः । ल्वहँतय्‌ बज्र इलाः दयेकातःगु थ्व देगः दुने नागया आसनय्‌ दुम्ह केदारनाथया ल्वहंमूर्ति दु । शिवलिङ्गया प्यखेरं प्यंगू व च्वय्‌ छगू महाद्यःया प्रतिमूर्ति कियातःगु दु । शिवलिङ्गया च्वय्‌ सिजःया छत्र दु, देगः दुने पश्चिमपाखे सिजःया चिकचाधिकःम्ह द्वं छम्ह नं दु । थन न्हिंन्हिं पुजा जुइ । अक्षय तृतीयाकुन्हु थन विशेष रुद्री पुजा जुइ ।

गुह्येश्वरी
पन्तिया लाय्‌कुलिइ पशुपति देगःया पूर्वय गुह्येश्वरी द्यः दु । द्यःया देगः न्हापा दुगु खःसां आः मदु । ल्वहंया छुं आकृति मलूगु गुह्येश्वरी द्यःयात त्वाःयापिंसं न्हिंन्हिं पुज्याइ,्र मेबलय्‌ नखःबलय्‌ द्यइके वइपिं भक्तजनत यक्व दइ ।

गोरखनाथ
कुन्जगिरी पर्वत अथवा दलिन्चोक पर्वत अथवा गोरखनाथ डाँडाय्‌ त्रिवेणीघाट व ब्रम्हायणी देगःया उत्तरपाखे गोरखनाथ दु । न्हापा न्हापा अन लाय्‌कू दुगु, व लायकू पिने दलानचोक (चुक) नं दुगु खः । लिपा वनाः दलानचोक शब्द अपभ्रंश जुयाः दलिन्चोक जूवंगु धाइ । अनया लायकू व मू देगः आः ल्यं मदयेधुंकल । तर तर अन पःखालं हय्‌भुनातःगु दु । छ्यं जक दुगु म्ह मदुगु गोरखनाथया मूर्ति नापनापं सीताया पलाः धाइगु ल्वहं व मेमेपिं द्यःपिनिगु मूर्ति नं दु । देशय्‌ वा मवलकि ‘वा वयेमा’ धकाः थन वयाः लः फ्वनेगु चलन आः नं दु । थ्व मू देगः दुथासं दक्षिणपाखे छुं दँ न्ह्यः गोरखनाथया न्हूगु मेगु देगः दयेकूगु दु । देगः दुने दुरुल्वहंया कलात्मक प्रतीक गोरखनाथया मूर्ति दु । थन न्हिंन्हिं पुजा जुइ ।
मकर मेलाय्‌ त्रिवेणीघाटय्‌ म्वःल्हुयाः द्यः दर्शन यायेगु झ्वलय्‌ गोरखनाथयात ल्हातय्‌ लुयायंकूगु जल छानाः दर्शन यायेगु चलन दु । थथे यातकि मनया इच्छा पूवनी धयागु धार्मिक विश्वास दु ।
किंवदन्तीकथं त्रेतायुगय्‌ राम व रावणया दथुइ युद्ध जूबलय्‌ इन्द्रजीतया नागपासं लक्ष्मण मूच्र्छा जुल । वैद्यया सल्लाहकथं हनुमान सन्जीवनी बुटी काःवन । तर वं बुटी सयाच्वंगु पर्वत हे ल्ह्वनाहःबलय्‌ लँय्‌ लाःगु पन्तिइ उगु पर्वतया छकूचा अंश कुतुं वन । व हे पर्वतया अंशयात कुन्जगिरी पर्वत (गोरखनाथ डाँडा) धायेगु यात । उकिं व पर्वतय्‌ संजीवनी बुटी दयेफु धइगु जनश्रुती दु । व पर्वतं पन्तिया प्राचीन बस्ती, नमोबुद्ध, फूलचोकी पर्वत व उत्तरपाखे हिमालय बांलाक खनेदु ।

जज्ञ चउर
लड्केश्वर महाद्यःया देगलं सतिक दुगु लड्कु दोभानय्‌ ‘जज्ञ चउर’ धयागु थाय्‌ दु । किंवदन्तीकथं द्वापरयुगया महाभारतकालय्‌ पञ्च पाण्डवत १४ दँ बनवास वःगु इलय्‌ व थासय्‌ यज्ञ याःगु जुयाच्वन, उकिं व थाय्‌या नां ‘यज्ञ चउर’, लिपा वना ‘जज्ञ चउर’ जूवंगु जनश्रुती दु । ख्वपया जुजु भुपतिन्द्र मल्लं ने.सं. ८३१ य्‌ घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु अन वयाः म्वःल्हूगु कारणं व थाय्‌या धार्मिक महत्व अझ च्वन्ह्याःगु खः धयागु नं धापू दु ।

तुलानारायण
पूर्वपाखे स्वःगु थ्व तुलानारायणया देगः पन्तिया नांजाःगु देगः खः । मल्लकालीन पन्तिया स्वतन्त्र महाद्यः (शासक) जयसिंहरामं निर्माण याःगु थ्व देगलय्‌ फीट ति तजाःगु भगवान बिष्णुया ल्वहंमूर्ति दु । छगः ल्वहँतं निर्माण याःगु थ्व मूर्ति पलेस्वां द्यःने दनाच्वंगु दु । शंख, चक्र, गदा व पलेस्वां ज्वनातःगु प्यपा ल्हाः दुम्ह मूर्तिया देपा ल्हातय्‌ दुगु शंखय्‌ छगः तग्वःगु जाकि दु । व जाकिया जा थुलकि पन्ति देय्‌या दक्व जनतायात नकेत गाइ धइगु जनविश्वास दु । देगलय्‌ दुहां वनेत सिँयागु कलात्मक लुखा दु । देगः न्ह्यःनेसं ल्वहँतं सियातःगु दबू दु, दबुलिइ महाथ जयसिंहरामं व इलय्‌ तुलादान यायेत छ्यःगु ल्वहंया तग्वःगु थां दु । जयसिंहरामं थ्व देगः निर्माण याःगु इलय्‌ तुला दान याःगुलिं देगःया नां तुलानारायण जूगु खः धयागु जनश्रुति दु ।

त्रिपुरासुन्दरी
यलाछेँ त्वालय्‌ दुगु लायकू, लाय्‌कूया पूर्वपाखे दुगु अंगःया ग्वाखंचाय्‌ त्रिपुरासुन्दरीया कलात्मक ल्वहंमूर्ति दु । महाकाली नं धाइगु थ्व मूर्ति च्वसं मोहनिबलय्‌ स्वांतकी तयेगु चलन दु ।

थाम्पा भैरव
इन्द्रेश्वर महाद्यः लागां पूर्वय्‌ लाःगु थ्व पुलांगु थाम्पा भैरवया देगः दुने ल्वहंमूर्ति दु । मूर्ति च्वसं स्वबः ल्वहंया तोरण दु । मूर्तिया जवय्‌ छम्ह खवय्‌ छम्ह सिंहया मूर्ति दु । च्वय्‌ गं निगः नं दु । नितँया पश्चिम स्वःगु थ्व देगलय्‌ आँय्‌पा पौ दु, गजू धाःसा धातुया दु । देगलय्‌ दुहांवनेत सिँयागु लुखा दु्, लुखाय्‌ बछि ब्व तिकिझ्याः थेंच्वंगु बार दु, देगःया उत्तर व दक्षिणपाखे खुल्ला तर लुखाया बच्छि ब्व सिँयागु बार तयातःगु दु । लुखाया च्वय्‌ सिँयागु तोरण दु । तोरणया देपापाखे म्येय्‌या न्यकू यख्खानातःगु दु । थ्व देगःया दक्षिणपाखे गणेद्यःया देगः नं दु । ज्याःपुन्हि जात्रां छन्हु न्ह्यः थन म्येय्‌ छम्ह बलि बी । उन्मत्त भैरवयात बलि बीमजिउगुलिं थन बीगु खः ।

द्रौपदा देवी
पन्तिया वडा नं. १० य्‌ लाःगु खोपासीइ महाभारतकालीन द्रौपदी अथवा द्रौपदा देवीया शिलामूर्ति दु । दक्षिण स्वःगु देगलय्‌ वनेत स्वाहाने त्वाथः दयेकातःगु दु । देगः लिक्कसं तमागु वंगलसिमा छमा दु, मेमेपिं द्यःपिं नं अन दु । देगः लिउने चउर दु । अन यःमरिपुन्हिकुन्हु मेला हनी । न्हिंन्हिं अन पुज्याइगु, जप याइगु चलन दु ।
किंवदन्तीकथं खोपासीइ विराट जुजुया दरबार दु । महाभारतकालय्‌ दछि गुप्तवास च्वनेत पाण्डवतय्‌सं द्रौपदीलिसें व हे दरबारय्‌ ज्या यात । छन्हु किचकं द्रौपदीयात बांमलाःगु दृष्टिं स्वल । थ्व खँ न्यनाः तंचायाः भीमसेनं किचकयात स्यानाबिल, थ्व लु द्रौपदीं गुँच्वय्‌ च्वनाः स्वल । लिपा अनया जनतां थ्व खँ सिल, अले गुँच्वय्‌ द्रौपदीया मूर्ति थापना यात ।
धनञ्जय बासुकी नागराजा पन्तियात बासुकी नागया बासस्थान धाइ । उकिं पुण्यमती खुसि सिथय्‌ बासुकी नागया प्रतीक छगः ल्वहं (ताःचाहाकःगु) पलिस्था यानातःगु दु । ज्याःपुन्हि जात्राबलय्‌ थ्व ल्वहंतय्‌ दुरु छायेगु चलन दु । भिंmनिदँया मकर मेला ज्वःछि ल्वहँतय्‌ नागया मतू (मुकुट) पुइकाः पुज्यायेगु चलन दु । बासुकी नागया मतू देउला जातिया मनूतय्‌के दइ । पन्ति नगरयात रक्षा यानाच्वंम्ह बासुकी नागयात यलया तान्त्रिकं तन्त्रविद्या छ्यलाः यलय्‌ यंकूगु किंवदन्ती नं दु । उकिं पन्तिया ततःधंगु जात्रा, मेलाबलय्‌ प्यन्हु न्ह्यः बासुकी नाग पन्तिइ वइगु जनश्रुति दु।

धनेश्वर महाद्यः
पन्तिया वडा नं. ५ य्‌ लाःगु धनेश्वर महाद्यःया देगः दुने गाः दु, व गाःयात चतुर्मुखी शिवलिंगं त्वपुयातःगु दु । देगः लिकसं भजन याइगु फल्चा दु । अनं सतिक शिवालय जलकुण्ड, तमागु वंगलसिमा छमा व मेमेपिं द्यः नं दु । सतीदेवीया जवगु न्हाय्‌पं कुतुंवंगु थ्व थासय्‌ धनेश्वर महाद्यः उत्पन्न जूगु खः धयागु जनश्रुती दु । किंवदन्तीकथं परापूर्वकालय्‌ छम्ह गरिब मनुखं थ्व शिवलिङ्गयात पुज्यानाः तपस्या च्वंबलय्‌ सिलाचः¥हे कुन्हु महाद्यवं दर्शन बिल । व मनुखं थःत धन प्राप्ति जुइमा धकाः फ्वन । महाद्यवं ‘तथास्तु’ धकाः वरदान बिल, उबलय्‌निसें व शिवलिङ्गया नां धनेश्वर जूवन धयागु जनश्रुति दु ।

धर्मधातु महाविहार
पमाडि त्वालय्‌ सोह्रखुट्टे पाटिं सतिक दुगु धर्मधातु चैत्य पन्तिया पुलांगु खः । चैत्यया प्यंगू दिशाय्‌ भगवान द्यःया मूर्ति दु, गजुलिइ नं छम्ह भगवानया मूर्ति दुगुलिं व चैत्ययात पञ्चबुद्ध बिहार नं धायेगु याः । चैत्यय्‌ दुपिं पञ्चबुद्ध अक्षेभ्य, अमिताभ, रत्नसम्भव, अमोघसिद्धि व वैलोचन खः । थ्व चैत्यय्‌ विशेष यानाः शाक्य, बुद्धाचार्य थरया भक्तजनत वयाः पुज्याःवइ, मत च्याकःवइ । भाद्रकृष्ण त्रयोदशीकुन्हु नमोबुद्ध, दीपंकरया जात्रा यानाः थन हइ । थन विशेष पुजा जुइ ।

नरसिंह नारायण
पमाडी त्वालय्‌ दुगु धर्मधातु चैत्यया पश्चिमपाखे नरसिंह नारायणया ल्वहं मूर्ति दु।

नवदुर्गा
पन्ति वडा नं.छ खोपासीइ वि.सं. २०६६ साल चैतय्‌ देगः दुने नवदुर्गा द्यःया प्राणप्रतिस्था याःगु खः । पश्चिम स्वःगु, नितँ जाःगु थ्व देगलय्‌ आँय्‌पा पौ दु, सिजःया गजू दु । देगः दुने ५ फीट तजाःगु ३ फीट ब्या दुगु देवी भगवतीया ल्वहंया मूर्ति दु । धुँ गयाच्वंम्ह भगवतीया च्यापा ल्हाः दु । दुर्गा भवानीया गुंगू रूप नवदुर्गायात आश्विन शुक्लपक्ष प्रतिपदाकुन्हु निसें महानवमी तक नवरात्री ज्वःछि पुज्याइ । नवदुर्गायात पुज्यातकि सुख, बल, यश, मोक्ष, धर्म, सिद्धि दइगु धार्मिक मान्यता दु ।

पंचमुखी महाद्यः
त्रिवेणीघाटया, कृष्ण देगःया पूर्वपाखे पंचमुखी महाद्यः (न्यागः शिवलिङ्ग) दुगु चिकचाग्वःगु देगः दु । थ्व देगःया उत्तरपाखे पुण्यमति खुसि बाःवनाच्वंगु दु, दक्षिणपाखे तुलसीया मठ दु । निगू फीटति तजाःगु पेटि द्यःने दुगु पंचमुखी महाद्यःया देगः प्यखेरं खुल्ला, च्वय्‌ टिनया
पौ दु । पन्तिइ सुं सित धाःसा दछितक थ्व महाद्यःयात जल छायेमाःगु परम्परा दु । शिवलिङ्गया पश्चिमपाखे ल्वहंया द्वहं छम्ह नं दु ।

पशुपति
पन्तिया वडा नं. ७ लाय्‌कुलिइ थ्व पशुपति महाद्यःया देगः दु । देगः दुने शिवलिङ्ग दु । दक्षिण स्वःगु लुखां द्यः दर्शन याइगु चलन दु, प्यखेरं लुखा दुसा लुखानापं बुट्टा कियातःगु निगः निगः थां तयातःगु दु । देगःयात सुरक्षा यायेत तयातःगु थ्व थामं यानाः देगः बांलाः । देगःया गजू ल्वहंयागु दयेकातःगु दु । थन त्वाःयापिंसं न्हिंन्हिं पुज्याइ, अले सोमवाः, सिलाचः¥हे व मेमेगु नखःबलय्‌ भक्तजनत यक्व वइ ।

फड्केश्वर महाद्यः
कल्पेश्वर व जलेश्वर नं धाइगु थ्व महाद्यः सदां जल हायाच्वनीगु थासय्‌ चीधंगु झ्वाला क्वसं खुल्ला थासय्‌ दु । पन्ति वडा नं. १० या खोपासिइ रोशी खुसि सिथय्‌ दुम्ह महाद्यःयाथाय्‌ तःधंगु एकादशी, सिलाचः¥हे, बालाचः¥हे व कात्तिक महिनाय्‌ विशेष मेला जुइ । किंवदन्तीकथं परापूर्वकालय्‌ समुद्र मन्थन याःबलय्‌ पिहांवःगु कालकूट विष त्वंम्ह महाद्यःयात डाहा जुल । डाहा जूगु शान्त यायेत महाद्यः रोशी खुसिं सिलु वन । अथे वंगु इलय्‌ महाद्यवं न्हापांगु पलाः तःथाय्‌ लङ्केश्वर महाद्यः उत्पन्न जू थें वयां लिउ पलाः
तःथाय्‌ फङ्केश्वर महाद्यः उत्पन्न जूगु खः । उकिं व महाद्यःया धार्मिक महत्व च्वन्ह्याः । थ्व थासं सतिक पुखू छगू नं दु । किंवदन्तीकथं द्वापरयुगय्‌ गुप्तवास च्वंम्ह भीमसेनं किचक बध यायेधुंकाः थ्व पुखुलिइ म्वःल्हूगुलिं व पुखूया नां हे ‘भीमसेन कुण्ड’ जूवंगु खः ।

बद्रिनारायण
त्रिवेणीघाटय्‌ केदारनाथया देगःया भचा उज्यां बद्रिनारायणया देगः दु । देगलय्‌ वि.सं. १९८२ च्वयातःगु लीया पाता दु । देगः दुने ५ फीट ति तजाःगु बद्रिनारायणया ल्वहंगु मूर्ति दु । छगः हे ल्वहँतं दयेकूगु प्यपा ल्हाः दुम्ह बद्रिनारायण गरुडय्‌ च्वनाच्वंगु दु । बद्रिनारायणया जवय्‌खवय्‌ सूर्य, चन्द्र, इन्द्र व अप्सराया मूर्ति कियातःगु दु । अथे हे क्वसं लक्ष्मी,
कुबेर, गणेद्यः, ऋषि आदिया आकृति कियातःगु दु । स्थानीतय्‌ धापूकथं न्हापा न्हापा थ्व देगः लुँयागु पौ दुगु खः । व पौ खुयायंकल, अनं लिपा वि.सं. २०१८ य्‌ भारतं हःगु टायलया पौ तयाः गजू जक लुँ सियातःगु सिजःया तल ।

बाघभैरव
पन्ति वडा नं. १ रयाले बिहावरया ऐतिहासिक रानीकोट गढी लिक्कसं लाःगु जंगलय्‌ धुँ आकृतिया तग्वःगु ल्वहंमूर्ति दु, गुगु मनूतय्‌सं दयेकूगु मखु, प्राकृतिक खः । थ्व बाघभैरवबया देगः मदु । महाद्यःया मेगु रूप बाघभैरवयात बलि बीमजिउ । थन विशेष यानाः आइतवाः, पुन्हि, संल्हू व नखःचखःबलय्‌ पुज्यायेगु याइ । थन वयाः पुज्यातकि ल्वचं मकइगु, भाकल पूवनीगु, कल्याण जुइगु जनविश्वास दु । यःमरिपुन्हि व स्वांयाःपुन्हि यानाः दँय्‌ निकः स्थानिय नेवाः व तामाङ समुदायपिंसं बाघभैरवया जात्रा याइ ।

बिष्णु नारायण
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया पूर्वय्‌ २ फीट ति तजाःगु पेटिइ दुगु पःखाःया ग्वाखंचाय्‌ अथे हे ३० इञ्चति तजाःगु बिष्णुया ल्वहंमूर्ति दु ।

ब्रम्हायणी
काभ्रे जिल्लाया हे शक्तिशाली देवी व शक्तिपीठ खः ब्रम्हायणी । देवीया देगः त्रिवेणीधामया पारि सिथय्‌ कुञ्जगिरी पर्बःया क्वसं दु । स्वतँया व देगलय्‌ प्यद्वाः लुखा दु, मू लुखा उत्तर खः । देगः दुने ब्रम्हायणीया ल्वहंमूर्ति दु । मूर्तिया जवय्‌ खवय्‌ मेमेपिं देवदेवीया ल्वहंमूर्ति दु । थ्व देगःया पश्चिमपाखे दुगु शिलालेखय्‌ ने.सं. ८३६ असार महिना, शुक्लपक्ष नवमी तिथिइ जुजु भूपतिन्द्र मल्लया लानी विश्वलक्ष्मीं ब्रम्हायणी पुजाया लागी जग्गा दान यात धयागु खँ उल्लेख दु । पमाडी त्वालय्‌ दुगु ब्रम्हायणी द्यःछेँ नं लानी विश्वलक्ष्मीं निर्माण याःगु खः धइगु धापू दु ।
ब्रम्हायणी देवीयात छकः हँय्‌ बलि बियाः पुज्यायेगु चलन दु । ज्याःपुन्हि जात्राय्‌ ब्रम्हायणीयात तःधंगु पुजा याइ, बलि बी । थन पन्तियापिं नेवाःतय्‌ ब्याहा याइबलय्‌, कय्‌तापुजा याइबलय्‌ पीठपुजा याःवइगु चलन दु । देगः दुनेया अंगलय्‌ बांलाक सीमदुगु थीथी चित्र दु । ब्रम्हायणी मूर्तिया न्ह्यःने छगः गाः दु, व गालय्‌ मकरमेला ज्वःछि तुयूगु जल पिहांवइ, थ्व हे रुद्रावती (गुप्तमति) खुसि खनेमदयेक बाःवयाच्वंगु खः अले थुकियात स्वीनिता लक्षण लाःपिंसं अक खनी धइगु जनश्रुति दु ।
थ्व देगःया उत्तरपाखे फल्चा छगू दु, अले न्ह्यःनेसं छगः ताःहाकःगु ल्वहं दु । थ्व ल्वहंया महत्व च्वन्ह्याः । पन्तिइ सुं सितकि सिथं हयाः थ्व ल्वहँतय्‌ दिकी । अन सनाः वःपिंसं त्रिवेणीया जल हयाः सीम्हय्‌ छायेगु चलन दु । त्रिवेणीया जल छाइगु इलय्‌ तक यदि व सीम्ह म्वानावल धाःसा वयात लसकुस यानाः छेँय्‌ लितयंकेमाः । तर व ल्वहंतं ल्ह्वनाः देगःया पूर्वपाखे दुगु दिपय्‌ (सिँपँय्‌) दिकलकि अनं लिपा व सीम्ह म्वानावल धाःसा न्ह्याथे यानाःसां व म्वानावःम्ह मनूयात उनाछ्वयेमाः धयागु जनधारणा दु ।

भगवती
भगवती द्यःया ल्वहंमूर्ति यलाछेँ त्वालय्‌ दु । पश्चिम स्वःगु छतँ जाःगु देगःया दक्षिण व उत्तर मोहडा खुल्ला जू । द्यःनाप मेमेपिं द्यः गथेकि ः कुमारी, मनकामना, दक्षिणकाली आदिया ल्वहंमूर्ति नं दु । देगः दुने छगू शिलालेख नं दु ।
मू ल्वहंया मूर्ति च्वसं ल्वहंया हे तोरण तयातःगु दु । छखे चिचीधंगु त्रिशूल धंकातःगु दु । त्रिवेणीघाटं सतिक दुगु शक्तिया स्वरूप थ्व भगवतीयात दुष्टया संहार याइम्ह देवीकथं पुज्यायेगु याइ । थन त्वाःयापिंसं न्हिंन्हिं पुज्याइसा नखःचखःबलय्‌ भक्तजनतय्‌गु
हूल जुइ ।

भद्रकाली द्यःछेँ
पन्तिया वडा नं .५ अधात्वालय्‌ भद्रकालीया द्यःछेँ दु । द्यःछेँय्‌ भद्रकालीया मूर्ति दु । कालिकाननि धयागु चुक द्यःछेँया न्ह्यःनेसं दु । अन हे कालीका दबू नं दु । नितँ जाःगु थ्व द्यःछेँय्‌ आचाजु (कर्माचार्य) थरया मनू पुजारी दु । थन सुथय्‌ नित्यपुजा व सन्ध्याइलय्‌ आरती याइगु चलन दु । द्यःछेँया लुखा तिनातइ । उकिं लुखाय्‌ हे पुज्याइगु चलन दु । सर्वसाधारणयात दुत छ्वइमखु । छुं विशेष दिं नखःबलय्‌ जक दर्शन दइगु भद्रकाली माइया जात्रा ज्याःपुन्हिकुन्हु जुइ ।

भालेश्वर महाद्यः
पन्ति नगरपालिका वडा नं. १२ य्‌ इन्द्रेश्वर शिवलिङ्ग दुथासं भचा पश्चिमपाखे रोशी खुसि व सुखस्रभा खुसि दोभानया गन्धर्व तीर्थय्‌ दुम्ह थ्व भालेश्वर महाद्यः ६४ शिवलि·मध्ये छगू खः । सत्ययुगय्‌ सतीदेवीया कपाः (भाल) कुतुंवंगु थासय्‌ शिवलिङ्ग उत्पन्न जूगुलिं नां ’भालेश्वर महाद्यः’ जूवंगु खँ शास्त्रय्‌ उल्लेख दु ।
देगः दुने सिजःया पातां भुनातःगु शिवलि· दु । दक्षिण स्वःगु थ्व देगःया पौ व गजू नं सिजःया हे, अले गजूया प्यंगू कुनं स्वर्णाकृति नागत क्वय्‌ स्वकातःगु दु । थन सिलाचः¥हे, घ्यःचाकु संल्हू व साउन संल्हूकुन्हु भक्तजनत वयाः दर्शन याःवइ । जंगम जातिया पुजारिं थन नित्य पुजा याइ । महाद्यःया छुं ब्व त्वाःल्हानातः थें खनेदु । किंवदन्ती कथं भौगोलिक हिउपालं व महाद्यः ल्हात । थ्व खँ सुनानं मसिल । छकः थन बाय्‌ च्वंम्ह मनुखं जा थुइत्यंबलय्‌ भारा फातापुल, हानं देछुत, हानं फातापूगु खनाः तमं व मनुखं पन्यूचां बँय्‌ दाल । थथे दाःबलय्‌ अनं हि बाःवल । थ्व खबर न्यनाः अनया मनूतय्‌सं उत्खनन यानास्वःबलय्‌ भालेश्वर महाद्यः लुयावल ।

मत्स्यनारायण
पुण्यमाता खुसि सिथय्‌ दक्षिणपाखे ग्वाखंचाय्‌ दुम्ह मत्स्यनारायणया देगः बासुकी नागया प्रतिमा दुथासं सतीक लाः । भगवान बिष्णुया छगू अवतार मत्स्यनारायण क्वय्‌या ब्वय्‌ न्या जुयाच्वनी । थन दुम्ह मत्यनारायणया ल्वहंया मूर्तिइ प्यका ल्हाः दु । प्यका ल्हाः मध्ये निका ल्हातं शंख व चक्र, अले क्वय्‌ निका ल्हातं गदा व पलेस्वां ज्वनातःगु सीदु । मूर्तिइ थीथी तिसा नं सीदु ।

माधवनारायण
त्रिवेणीघाटया पुण्यमति खुसि सिथय्‌ दक्षिणपाखे पञ्चमुखी महाद्यःया पूर्वय्‌ माधवनारायण द्यःया ल्वहंमूर्ति पलिस्था यानातःगु दु । थ्व द्यःया उत्तरपाखे नवग्रह नारायण मूर्ति व दक्षिणय्‌ गणेद्यः, पश्चिमय्‌ सूर्यनारायणया ल्वहंमूर्ति नं दु । माघं ख्वप व सक्वं माधवनारायण हइबलय्‌ थ्व हे थासय्‌ द्यःया मूर्ति तयाः भक्तजनतय्‌सं व्रत च्वनिगु व स्वस्थानी बाखं न्यनेगु याइ ।

मानेश्वरी
शक्तिपीठ मध्ये छम्ह बाराही नं धाइगु मानेश्वरी देवीया देगः पन्ति वडा नं. ७ य्‌ लाःगु बसपार्कं सतिक दु । देगः दुने मानेश्वरीया ल्वहंमूर्ति दु । देगः दुहांवनेगु लुखाया न्ह्यःने कुमार व गणेद्यःया कलात्मक मूर्ति नं दु । थ्व द्यःया जात्रा भिमाद्वादशीकुन्हु याइ । जुजु मानदेवं मानेश्वरी देवीया स्थापना यात धयागु खँ गोपालराज वंशावलीइ उल्लेख दु । मानेश्वरी देगः दुने अष्टमातृका नं दु । देगलं सतिक मेगु देगः छगः दु, अन मानेश्वरी देवीया मां दु धाइ । थ्व बारे किंवदन्ती थथे दु– परापूर्वकालय्‌ तिब्बतया पहाडय्‌ यक्ष, यक्षनीत च्वनीगु जुयाच्वन । छम्ह यक्षनीपाखें मानेश्वरीया जन्म जुल, गुम्ह भगवतीया अंश धाइ । मचांनिसें मानेश्वरीयात पन्तिइ वनाः च्वनेगु इच्छा जुल । थ्व खँ भगवतीं सिउ खनी । छन्हु द्यनाच्वंम्ह मचाम्ह मानेश्वरीयात भगवतीं इमाया रूप कयाः ब्वयेकाः पन्तिया पुण्यमति खुसि सिथय्‌ त्वःताथकल । मांम्ह यक्षनी लिउ लिउ वल, तर खुसि छिइमफयाः खुसि वारिइ लात । देवीशक्तिया कारणं निम्हं ल्वहंमूर्तिइ हिल ।

यःमरि स्तम्भ
पन्तिया बसपार्कं सतिक अघात्वालय्‌ बजारय्‌ वि.सं. २०७२ सालय्‌ पन्ति पर्यटन विकास केन्द्रं ‘यःमरि स्तम्भ’ निर्माण यानाः उलेज्या याःगु दु । वयां न्ह्यः वि.सं. २०७० सालय्‌ लाय्‌कू दबुलिइ न्हापांगु यःमरि पन्ति सम्मेलन नं याःगु खः ।२२ फीट तजाःगु स्तम्भय्‌ ४ फीट ताःहाकःगु व २२ इन्च ब्यागु ग्वल्लाःगु सिजःया यःमरि दु । काचाक स्वयेबलय्‌ देगः थें खनेदुगु व स्तम्भया गजूया थासय्‌ यःमरि दु, क्वय्‌ क्वथा दु ।

राम मन्दिर
पुण्यमाता खुसि सिथय्‌ दक्षिणपाखे रामया देगः दु । देगः दुने २ फीटति तजाःगु राम व सीताया दनाच्वंगु ल्वहंमूर्ति दु । राम व सीताया जवपाखे गदा ज्वनाच्वंम्ह हनुमानया ल्वहंमूर्ति दु अले खवपाखे लक्ष्मणया ल्वहंमूर्ति नं दु । न्ह्यःने शिवलि·, शिवलिङ्गया क्वसं भरत व शत्रुघ्नया चिचीधंगु मूर्ति नं दु । देगः पिनेसं ल्वहंया थामय्‌ वि.सं. १९६९ य्‌ देछाःगु कँय्‌या तग्वःगु गं दु । देगःया उत्तरपाखे हनुमानया ल्वहंमूर्ति दु । देगः न्ह्यःनेसं उत्तरवाहिनी नांया घाट व घाटया पेटिइ गुकु ताःहाकःगु ल्वहं दु । पन्तिया सीम्ह मनूयात मोक्षया लागी थ्व ल्वहँतय्‌ दिकेमाः धयागु जनविश्वास दु ।

राम, सीता, लक्ष्मी व सरस्वती
त्रिवेणीघाटय्‌ दुगु केदारनाथया न्ह्यःनेसं दक्षिणपाखे राम, सीता, लक्ष्मी व सरस्वती दुगु साधारण देगः दु । देगःया प्यंगू दिशाय्‌ प्यंगू ग्वाखंचाय्‌ द्यःया मूर्ति दु । वि.सं. २०५४ सालय्‌ तिनि निर्माण याःगु थ्व न्हूगु देगः खः । देगःया छचाःलिं मत च्याकेत ढलौटया पाल्चा तयातःगु दु । श्रीराम कर्माचार्य व वया छेँजःपिंसं थः अबु न्हुच्छेदास कर्माचार्यया लुमंतिइ देगः दयेकूगु खँ अन दुगु शिलालेखय्‌ उल्लेख दु ।

लक्ष्मीनारायण
त्रिवेणीघाटया दक्षिणपूर्वपाखे साधारण खनेदुगु देगः दु । पश्चिम स्वःगु थ्व देगः दुने लक्ष्मी व नारायण द्यःया ल्वहंमूर्ति दु । थ्व देगलं उत्तरपाखे दिप दु, भचा उज्यां फल्चा छगू दु ।

लक्ष्मीनारायण
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया पूर्वय्‌ च्वंगु पःखाःया ग्वाखंचाय्‌ अर्धनारीया लक्ष्मीनारायणया ल्वहंमूर्ति दु । मतू पुयातःम्ह व ल्वहंमूर्तिया च्यापा ल्हाः दु, जवगु ल्हातं चक्र, शंख, गदा, पद्म ज्वनातःगु दुसा देपागु ल्हातं सफू, पलेस्वां, कलश, आदि ज्वनातःगु दु ।

लडकेश्वर महाद्यः
पन्तिया वडा नं. १२, बल्थली धयागु थासय्‌ रोशी खुसिया सिथय्‌ लडकेश्वर महाद्यःया देगः दु । अन चिचीग्वःगु स्वंगः शिवलिङ्ग दु । शिवलिङ्गया च्वसं साया दुरुप्वः आकार वःगु ब्व दु, अनं मदिक्क लः (जल) तपतप तिकिननाच्वनी । देगलं सतिक छगू गुफा थें च्वंगु, लुखा दु, उकियात पापद्वार व पुण्यद्वार धाइ । अनसं १०८ फीट तजाःगु सिजःया त्रिशूल निर्माण यानाः स्थापना याःगु दु । किंवदन्तीकथं सत्ययुगय्‌ द्यः व दैत्यत जानाः क्षीरसमुद्र मन्थन यात । मन्थन याःगु इलय्‌ अमृत पिहां वल, अथे हे कालकूट विष नं पिहांवल । व बिषं संसारया जीवजन्तु दक्व नाश जुइत्यन । उकिं संसारया सृष्टिया रक्षा यायेत महाद्यवं व कालकूट विष त्वनाः कथुइ थाकातल । बिषं यानाः महाद्यःया गःपः वँचुयावन, उकिं व हे इलंनिसें महाद्यःयात ‘नीलकण्ठ’ धायेगु यात ।
बिष त्वनाः थःत जूगु डाहा शान्त यायेत महाद्यः रोशी खुसिया लं सिलु तीर्थय्‌ वंबलय्‌ न्हापांगु पलाः तःगु थासय्‌ शिवलिङ्ग उत्पन्न जुल । उगु शिवलिङ्ग लडकेश्वर महाद्यःया नामं बय्‌बय्‌ जुल ! जगतया कल्याण यायेत कालकूट विष त्वनाः नीलकण्ठ जूम्ह महाद्यः, अनं लिपा सिलु तीर्थय्‌ वनाः द्यंवन धयागु खँ हिन्दूग्रन्थय्‌ नं उल्लेख दु । नीलकण्ठ महाद्यवं न्हापांगु पलाः तःगु थासय्‌ उत्पन्न जूगु लडकेश्वर महाद्यःया धार्मिक महत्व च्वन्ह्याः । थन सोमवाः व पुन्हिपतिं भक्तजनत वयाः पुज्याइ । थन हरिबोधनी एकादशी (तःधंगु एकादशी)कुन्हु तःधंगु मेला हनी । थुकुन्हु दिनय्‌ क्षीर सागरय्‌ द्यनाच्वंम्ह बिष्णुया न्ह्यलं चाइगु जुयाच्वन । बिष्णुया न्ह्यलं चाःगु दिनय्‌ पन्तिया लडकेश्वर महाद्यःयाथाय्‌ पन्ति व मेगु थीथी थासं भक्तजनत वयाः बिष्णुया भक्ति यायां महाद्यःया दर्शन यायेगु चलन दु । अथे यातकि अक्षय फल दइगु, पुण्य लाइगु धार्मिक विश्वास दु ।

शारदा देवी
पन्तिया वडा नं. ९, देवीस्थान गुँ (पहाड) क्वसं शारदा देवीया शिलामूर्ति दु । नकतिनि नितँया न्हूगु देगः नं दयेकूगु दु । थन रामनवमीया दिनय्‌ मेला जुइ । वा मवलकि थन पुज्यानाः लः फ्वनेगु परम्परा नं दु । छगू इलय्‌ पृथ्वीनारायण शाहं थन क्वाथः (कोट) दयेकाः सैनिकतय्‌त तालिम बिउगु खः अले थन च्वनाः न्हय्‌गू गामय्‌ हःताः (आक्रमण) यानाः त्याकूगु खः धयागु जनश्रुति दु । थनं सतिक छगः तग्वःगु ल्वहं दु, व ल्वहंयात ‘लाखे ल्वहं’ अथवा ‘बोक्सेढुंगा’ धायेगु याः । किंवदन्तीकथं न्हापा अन छम्ह लाखे दुगु, वं भ्वय्‌ यायेत माःगु थलबल बियाः अन मनूतय्‌त ग्वाहालि यानाच्वंगु, छकः छम्हेस्यां भ्वय्‌ सिधयेकाः थिकेगु थलबल लिकयाः ल्यंदुगु जक लितबीयंकल । थ्व खनाः लाखे तंचाल, उबलय्‌निसें वं थलबल बीगु दिकल ।

शितला माइ व वत्सलादेवी
त्रिवेणीघाटय्‌ दुगु द्यः मध्ये शितला माइया महत्व नं म्हो मजू । बःचाग्वःगु देगःया ग्वाखंचाय्‌ ल्वहंया मूूर्ति दु । ल्वहंया आसनय्‌ तयातःम्ह शितला माइयाथाय्‌ मस्तय्‌त तःकै वलकि पुज्यायेगु प्रचलन दु । शितला माइनं तःकै लंकाबी धयागु जनविश्वास पन्तिया जनतायाके न्हापांनिसें दु । शितला माइया उत्तरपाखे ग्वाखंचाय्‌ वत्सलादेवीया मूर्ति खनेमदु । अन गणेद्यः व नारायण द्यःया मूर्ति जक खनेदु ।

शेषनारायण
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया पूर्वय्‌ दुगु पःखाःया ग्वाखंचाय्‌ शेषनारायणया ल्वहंया मूर्ति दु । नागं कुइकाः च्वंच्वंम्ह हाकुगु ल्वहंया मूर्ति दनाच्वंगु दु । द्यःया प्यपा ल्हाः दु ।

शेषनारायणया देगः
त्रिवेणीघाटया दक्षिणय्‌ रोशी खुसि सिथय्‌ शेषनारायणया देगः दु । चीधंगु देगः दुने भगवान विष्णुया कलात्मक ल्वहंमूर्ति दु । थ्व देगःया पूर्वपाखे छगू फल्चा दु । वि.सं. २०५३ साल साउन महिनाय्‌ निर्माण याःगु थ्व देगलय्‌ दुगु शिलालेखय्‌ हरिदास सोनामया नां उल्लेख दु । पुचः नागं कुइकातःगु थ्व मूर्तिइ प्यपा ल्हाः दु । ल्हातं शंख, चक्र, गदा व पलेस्वां ज्वनातःगु दु ।

श्री कृष्ण (वंशगोपाल)
राधाकृष्ण देगः नं धाइगु थ्व देगः पुण्यमाता खुसि सिथय्‌ दु । ल्वहंया प्यंगू पेटी च्वय्‌ झिंखुगः सिँया कलात्मक थां दुगु स्वतँजाःगु थ्व देगः पूर्व स्वः । देगलय्‌ प्यद्वाः लुखा दु । पूर्व स्वःगु लुखां जक द्यःया दर्शन यायेगु याइ । देगः दुने ल्वहंया ३ फीट ति तजाःगु बाँसुरि ज्वनाच्वंम्ह कृष्णया मूर्ति दु, लिक्कसं जवय्‌ खवय्‌ निम्ह गोपिनीया मूर्ति नं दु । देगःया पूर्वपाखे छगू शिलालेख दु । उकी ने.सं. ७८४ बैशाख शुक्ल तृतीया, रामभारों देगः दयेकूगु, पुजाया लागी बुँ दान याःगु खँ उल्लेख दु । कृष्णजन्माष्टमीया दिनय्‌ थन भव्य पुजा व जात्रा जुइ ।

श्री कृष्ण नारायण
इन्द्रेश्वर देगःया पश्चिमय्‌ दुगु पःखाःया ग्वाखंचाय्‌ ३ फीट ति तजाःगु प्यपा ल्हाः दुम्ह कृष्णया ल्वहंमूर्ति दु । मूर्तिया जवय्‌ व खवय्‌ रुक्मणीया मूर्ति नं कियातःगु दु । बाँसुरी ज्वनातःगु व मूर्तिया क्वसं निम्ह बाहांया आकृति नं दु ।

श्री विश्वरुप
पुण्यमाता खुसि सिथय्‌ उत्तर स्वःगु चिकिचाग्वःगु देगलय्‌ (ग्वाखंचाय्‌) विश्वरुपया ल्वहंमूर्ति दु । झिंखुका ल्हाः दुम्ह भगवान विश्वरुपया ल्वहंमूर्ति कलापूर्ण खनेदु । थीथी ज्वंसा ज्वनातःम्ह विश्वरुपया देगः वि.सं. २०५४ सालय्‌ स्थापना याःगु खः ।

सत्यनारायण
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया पूर्वपाखे लुखा मदुगु तुयुगु देगः दु । देगलय्‌ ३० इन्च ति तजाःगु सत्यनारायण व जवखवं लक्ष्मीया ल्वहंमूर्ति दु ।

सूर्यनारायण
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया पश्चिमय्‌ पूर्व स्वःगु सूर्यनारायण द्यःया कलात्मक ल्वहंया मूर्ति ७ फीट ति तजाःगु पःखाःया ग्वाखंचाय्‌ दु । सूर्यनारायण खतय्‌ च्वंच्वंगु, खः सारथीं न्ह्याकाच्वंगु लिसें चाकःछिं नवग्रह (गुंगू ग्रह) दुगु अन्दाजी २ फीट ६ इन्चति ताःहाकःगु मूर्ति, क्वसं न्हय्‌म्ह सल व निम्ह द्यःया आकृति नं दु । सूर्यनारायणया थ्व मूर्ति छगः हे ल्वहँतय्‌ कियातःगु खः धयागु जनश्रुति दु ।

संकटा देवी
त्रिवेणीघाटया दक्षिणपाखे रोशी खुसि पारिइ संकटा देवीया ल्वहंयागु मूर्ति देगलय्‌ दु । नेवाः भासं संकटा देवीयात ‘इताबुलुं द्यः’ नं धाः । उत्तर स्वःम्ह द्यःनाप मेमेपिं द्यःया ल्वहंमूर्ति नं दु । देगलय ने. सं. ९६२ च्वयातःगु शिलालेख नं दु । देगःया चाकःछिं खुल्ला चउर दु । ‘चामुण्डा देवी’ नं धाइम्ह थ्व द्यःया जात्रा फागुपुन्हि कुन्हु याइ । थीथी रंग व अबीर छ्वाकाः जात्रा हनीगु परम्परा दु ।

संकष्ट नारायण
त्रिवेणीघाटय्‌ कृष्ण देगःया दक्षिणपाखे संकष्ट नारायण द्यःया देगः दु । ल्वहंया पेटि च्वय्‌ ८ फीट ति तजाःगु देगः दुने संकष्ट– नारायण द्यःया कलात्मक ल्वहंमूर्ति दनाच्वंगु दु । थ्व मूर्तिया जवय्‌ छम्ह खवय्‌ छम्ह ल्वहंयाम्ह सिंहया मूर्ति दु । पन्तिइ प्वाथय्‌ दुपिं मिस्तय्‌त मचाबू ब्यथा जुलकि थ्व देगलय्‌ चिकं लुनाः पुज्यातकि अथवा थन लूगु चिकं यंकाः ब्यथा जूम्ह मिसायात बुकल कि मचाबू ब्यथा म्हो जुयावनी, याउँक मचा बुइ धयागु जनविश्वास दु ।