हलिमय् अस्तित्वय् दयाच्वंपिं प्राणी मध्यय् की जातया प्राणी नं छता खः । की थी थी कथंया दु । चाय् दुने च्वनीपिं, स्वां–सिमाय् च्वनीपिं, लखय् च्वनीपिं आदि कीत दु । उकथं हे पपू दुपिं, पपू मदुपिं पपू दयाः नं ब्वये मफुपिं आदि नं दु ।
थी थी कथंया कीतसें नइगु नसा नं थी थी कथंया जुइ । गुलिं कीतसें स्वां–सिमा त्वाःल्हानाः उकिया रस जक त्वनेगु याइ । हलय् च्वनाः रस जक नं साली । गुलिं गुलिं कीतसें चाय् सइगु कण्डमूल व स्वां–सिमाया हा नयेगु याइ । चा जक नयाः म्वानाच्वनीपिं कीत नं दु ।
गुलिं गुलिं कीत प्याःथाय् च्वनेगु याइ । गुलिं गंथाय् च्वनेगु याइसा गुलिं फ्वसा ह्वयाः ध्वगीगु वस्तुइ दायेगु याइ । थ्व बाहेकं स्वयेक पानामतःगु अन्नय् दाइपिं कीत नं दु । कीत दक्वं स्यंकीपिं जक हे नं जुइ मखु । गुलिं गुलिं कीत भिंकीपिं नं दु । स्यंकीपिं कीत नयाः बालि बांलाकेत ग्वहालि याइपिं कीत नं दु ।
इमू
अंगः, सिँया भुलिइ दुने व चाया ह्वतय् गः दयेकाः च्वनीपिं छता की । छ्यं, म्हगः व भ्वरि यानाः स्वब्व दइ । यक्व जातया दइ । मिहेनति जुइ । न्याये यःपिं व न्याइ मखुपिं नं दइ । प्यनं तियाः न्याइ ।
इमूचा
चाया तःलय् च्वनीम्ह छगू जातया की । म्ह ग्वाराचा लाइ । हाकु उनया जुइ । यच्चुसे पिचुसे च्वनाः स्वये हे बांलासे च्वनी । थ्व छुयाः नल धायेव मिखा त्यय्लानाः मुलुकय् तयेफइ ।
कनाःचाकी
प्वलःचा, लौका आदिइ तियाः स्यंकीपिं की । भुजिं थें च्वनी, भचा चित्याः जुइ । पपू सालुइ, स्वँ दइ । थुमिसं तिल धायेव दुने दुने स्यनाः ध्वगिना वनी ।
कस्तिहा
कस्ति दयेकीम्ह हा । ग्वाराचा लाइ । उखेंथुखें ब्वयाः स्वांया रस कयाः कस्ति दयेकाः हाप्वलय् मुनातइ । नेवाः संस्कृतिइ कस्तियात पञ्चामृत मध्यय् छगू अमृत कथं काइ । कस्तिहां न्यात धायेव न्याःथाय् कं थाइ ।
किमि
प्वाथय् दाइम्ह की । हाकः हाकः जुइ, तुइसे च्वनी । दम्बिया आकार वइ । चाकुगु अप्वः नल धायेव दाइ । थुपिं दाल धायेव प्वाः स्याइ । थुपिं कुहां वइबलय् दिसाया नापं वइ ।
किलिकिलिचा
बुइँचा जातया की । पपू दइ, ब्वये फइ । छ्यं, छाति व भ्वरि यानाः स्वब्व दइ । भ्वरि पाखेया म्हगः तत्याः जुइ । न्हिच्छि सुलाच्वनी, बहनी जुल धायेव किलिकिलि सः वयेक हालाच्वनी ।
किसिकी
अन्नय् दाइपिं छथी की । चिकीचाधिकः जुयाः हाकुगु उनया जुइ । छ्यं चिकीचाग्वः जुइ । स्वँ दइ । अन्न पुलां जुयाः फ्यासुलकि किसिकी दाइ ।
कुमिचा
इमूया आकार वःपिं की । इमूसिकं भचा तःधिकः जुइ । प्यका ल्हाः व धँवा निपु दइ । छथाय् हे यक्व ल्याखय् दइ । म्हुयाः स्यंकी । थुपिं दाइगु मभिं धाइ ।
कुसि
तिंतिं न्हुयाः जुइम्ह की । हाकु हाकु ह्याउँ ह्याउँ धाइ । फोहर जुलकि दाइ । सुलाः सुलाः न्यानाः हि त्वनेगु याइ । थुमिसं न्याःथाय् ह्याउँसे च्वनाः नं हीसे च्वनी ।
कँय्पुँइचा
हा थें ज्याःम्ह की । चिकिचा त्याः जुइ, सुलुक्क च्वनी । प्यका ल्हाः निपा तुति व छज्वः पपू दइ । ब्वयाजुइ । माकःचा नइ । खेँय् थ्वयेत्यल धायेव कापीकिपी चां गः दयेकी । दुने खेँय् थ्वयाः म्वाःम्ह माकःचा तयाः प्वाःतिना थकी । थ्वं माकःचित न्यात धायेव लाता हे जुयाः वं यंकूथाय् वनी ।
कँय्पुँइचाहा
चिकिचात्याः जुयाः स्वालाक्क च्वंम्ह हा । झाःपाः दुथाय् हाप्वः दयेकी । हाप्वः तप्वः जुइ मखु । लानिहा दयावःलिसे थाय् थासय् दयेकी । हाया ल्याः यक्व दइ मखु । थुमिसं न्यात धायेव मना वयेगु सिकं हीसे च्वनाः स्याइ ।
कःलि
च्यापा ल्हाः तुति दुम्ह हि मदुम्ह जीव । च्यापां चुयाः जुइ । जुइबलय् बेथां वनी । ल्हाः थें संके ज्यूगु च्वामुसे च्वंगु धँवा निपु दइ । खतरा वः थें जुल धायेव थुकिं हे प्रतिकार यायेगु याइ । लखय् जुइबलय् लाल काइ । ल्वहंया कापीकिपी व चाय् म्हुयाः च्वनेगु याइ । चिचीचाधिकःपिं लखय् दाइपिं की नइ । वा पिनातःथाय् तगिं बुँइ म्हुयाः लः ज्वयेकाः अनं वइपिं कीचात नं नयेगु याइ । मस्तसें मांम्हेसिगु ला नइ । अथे जुयाः लःधालय् च्वनाः मचा थ्वकाः चुइकेबीगु याइ ।
क्वःबुइँचा
ततःधिकःपिं बुइँचा । बथां बथां जुयाः वइ । थ्व मनः व मनः धयागु दइ मखु, न्ह्यागुं नइ । थुमिगु बथां जूवःथाय् छुं हे ल्यनी मखु । थुपिं वल धायेवं अनिकाल जुइ ।
क्वंचाहा
सिमाय् हाप्वः दयेकीम्ह हा । हा मध्यय् तःधिकः जुइ । चीधिकःपिं हात लानाः नइ । थुमिगु हाप्वः दुथाय् जःखः मेपिं हा च्वनी मखु । हाप्वः ततःप्वः जुइ । यगाकाः दयेकी । हाप्वलय् छुं कथंया खतरा जुल धायेव गोलि वः थें वयाः झीत न्याइ । थुमिसं न्यातकि मनावइ ।
खासा
बुलुहुं जक न्ह्याःवनीम्ह की । क्वँय् दइ मखु, लाया ला जक जुइ । चा रंग व भुयूपिं दइ । तःधीपिं व चीधीपिं यानाः यक्व जातया दइ । संखूचाय् प्यपुना च्वनी । नसा नयेत संखूचां पिहां वइ । खतरा महसुस जुल धायेव संखूचाय् दुने वनी ।
थुपिं वनीथाय् लाः थें ज्याःगु बः छबः त्वःतावनी । नयेत न्ह्यागुं नइ । नयेगु मरुसा चा जूसां नइ । संखूचा मदुगु जातयापिं नं दइ । खासाया ला वासःया रुपय् ज्या कायेगु याः । दमया ल्वय् दुपिन्सं खासा नल धायेव ल्वय् क्वलाना वनी ।
खिग्वाराकी
छाःकी जातया छता की । म्हय् सँ दइ मखु । तुइसे च्वनी । त्वाः छकूचा ह्याउँसे च्वनी । त्वाथय् धँवा निपु दइ । थुकिं म्हुयाः चा तःलय् सुलाच्वनी । यक्व तःलय् च्वनी मखु । स्वां–सिमाया हा जःखः थुपिं च्वनेगु याइ ।
ल्हाःतुति वाल्ल दइ । सिकापतिं बःत्याःपिं तकं दइ । थिकः न्हुयाः वनेगु याइ । थुमिगु नसा माया हा जुइ । थुपि दत धायेव मां हा काये मफयाः सुकू गनावनी । थुमित न्हंकाछ्वयेत वासः छ्वाकेगु सिकं मालाः ल्यया न्हंकेगु याइ ।
खिचाभुजिं
खिचातय्के दाइपिं भुजिं । पपू हेँहेँधायाः सालुइ । छ्यं चिग्वः व भ्वरि तग्वः जुइ । खिचा दयेकं मेथाय् जुइ मखु । मछिं मछिं थाय् च्वनाः खिचायात न्यानाः दुख बी ।
खिभुजिं
फोहरय् च्वनीम्ह भुजिं । ग्वाराचा लाइ । प्यं वाउँसे च्वनी । पपू सालुइ । ब्वइबलय् भुइँइँ भुइँइँया सः वइ । थुपिं जूथाय् तक तँुचा थें ज्याःपिं की दइ । थुमिगु तुतिइ नं अल्याख खने मदुपिं कीत दइ ।
गुइमाय्की
चाःतुलाः ग्वाराचिना च्वनीम्ह छगू जातया की । पतिं बःत्याः तक जुइ । ३ इञ्च हाकः तकयापिं दइ । ल्हाःतुति यक्व दइ । ह्याउँ हाकु उन जुयाः छिरिबिरि खनेदइ । न्हसि जुयाः नाइसे च्वंगु चा दुथाय् च्वनेगु याइ । थुपिं च्वनीथाय् लः दत धायेव पिहां वयेगु याइ । थुपिं वनीगु चाल स्वयेबलय् हारां थें खनेदइ । सुयातं छुं धाःसा याइ मखु । बरु न्ह्यःने छुं नं खतराया संकेत महसुस जुल धायेव चाःतुलाः ग्वाराचिनी । अल्सि जुयाः कय्कय्कुनाः च्वंच्वनीपिन्त गुइमाय्की थें च्वंच्वन धायेगु याइ ।
गँय्दाकी
सौ ध्वगीथाय् दाइम्ह छता की । हाकुगु उनया जुइ । ग्वारा खाइ । छ्यं चिकीचा ग्वः जुयाः ककुयाथाय् छचाःलिं बाला छबाला दइ । पपू दइ । भचा भचा ब्वयेफइ । प्यं चुल धायेव ब्वयेगु याइ ।
घ्यःबुइँचा
वाउँसे च्वनीम्ह बुइँचा । छ्यं चिग्वः जुइ । ताःहाकःगु पपू दइ । गःपतंनिसें म्ह छम्हं पपुतिं भुनाच्वनी । म्हय् दाः या दाः जुइ । म्ह नाइसे च्वनी ।
चुलिंचा
तिंकतिंक न्हुयाः जुइम्ह की । छ्यं चिकिचाग्वः जुइ, त्वाः च्वामुइ । प्वाः तग्वः जुइ । हाकु सियू उनया पपू दइ । चापाँय् व हःया तःलय् च्वंच्वनेगु याइ । ब्वयाः जुइगुया सिकं तिंतिं न्हुयाः जुइ ।
छ्वबुइँचा
छ्वब्वय् दाइपिं बुइँचा । क्वःबुइँचा थें हे च्वनी, भचा चीधिकः जुइ । ल्याखय् यक्व दइ मखु । छ्वब्व मन्त धायेवं उखेंथुखें जुइ, क्वखं लानाः नयेगु याइ ।
झ्यालिंचा
ब्वयाजुइम्ह की । छ्यं चिकीचाग्वः जुइ । छ्यं व म्ह स्वाःथाय् चिकीचापुगु गःपः दइ । प्वाः हाकः लाइ । म्हय् निज्वः पपू व प्यका ल्हाः दइ । पपू ह्याउँसे च्वनी । थुकिं यानाः म्हनापं ह्याउँ थें जुइ । स्वानय् जक मखु, न्ह्याथाय् नं जुइगु याइ । बुइँचां थें खेँय् थ्वइ । दिल्ला गुंलापाखे यक्व खनेदइ । बथां बथां जुयाः ब्वयाजुइ । ब्वब्वं हे चिचीधिकःपिं कुकुचा थें ज्याःपिं की लानाः नइ । थज्याःपिं कीत दुथाय् बथां चिंक ब्वयेगु याइ । निभाः थीबलय् सिकं सुनुभुनु जुइबलय् आपाः ब्वयाजूगु खंकेफइ ।
त्वँचाकी
ध्वगीगु वस्तुइ दाइपिं की । चिचीचाधिकः जुइ । तुइसे च्वनी । ल्याखय् यक्व दइ । स्वये हे घच्चाइपुसे च्वनी । उखेंथुखें वनेगु सिकं वालावाला जक सनाच्वनी ।
त्वाति
चाया दुने च्वनीम्ह छगू जातया की । छ्यं छाति व भ्वरि यानाः स्वब्व दइ । गःपः चिपु जुइ । छातिया जःखः प्यका ल्हाः दइ । थुकिया नापसं धँवा थें ज्याःगु निका ल्हाः नं दइ । थुकिं चा म्हुइगु याइ । चाय् लः दत धायेव लः मदुथाय् वनेगु याइ । सिनाज्यां लः दइबलय् द्यांप्वलय् ह्वः दयेकाः च्वनी । बहनी ह्वतय् च्वनाः हालेगु याइ । थुपिं च्वनाच्वंथाय् ह्वतय् छुं जुलकि हालेगु दी । मनूत हाला च्वंगाय् सुं वइबलय् हाःगु दित धायेव ‘त्वाति ह्वतय् ग्वालिं च्वाये’ थें धाइगु उखान नं दयेकातःगु दु । त्वातियात छ्यनय् तयाः तपुलि पुलकि धँवा थें ज्याःगु ल्हातिं म्हुइबलय् चासुवंके थें जुइ ।
दम्बि
प्याःगु चाय् च्वनीम्ह की । सुपः बःपु जुयाः ताःहाकः जुइ । छ्यं प्यं निखें अथे हे च्वनी । त्वाःदःसां सी मखु । ग्वःत्वाः जुल वःम्ह हे जुइ । निभालय् लातकि धाःसा गनाः सी ।
दुछाःकी
क्यातु क्यातुगु मा त्वाःल्हाइम्ह की । हाकःचा लाइ । बल्लाःगु धँवा निपु दइ । म्ह सीसे च्वनी । ल्हाःतुति वाल्ल दइ । त्वाः छकूचा हाकुइ । थिकःथिकःन्हुयाः जुइ । चाय् म्हुयाः च्वनी । सुंसां दनकि पिहां वयाः क्यातु क्यातुगु मा त्वाःल्हानाः रस त्वनेगु याइ । तमागु माय् जुइबलय् गयाः वनी, कुहां वइबलय् ग्वाराग्वारा तुलाः कुतुं वयेगु याइ । छम्हसिनं हे यक्व स्यंकेफु । थुमित न्हंकेत त्वाःल्हाना तःथाय् म्हुयाः लिकयाः व तिक्वय् लः कुनाः लखय् थुनेगु याइ ।
धँय्
सुलाः सुलाः हि त्वनीम्ह की । चिचीधिकः जुइ । हाकु हाकु ह्याउँ ह्याउँ धाइ । वाल्ल वाल्ल जुइ । भुलिइ व कापिइ किपिइ च्वनेगु याइ । थीबलय् नवइ । हि त्वने त्यलकि स्वँ पिकाइ । थुमिसं न्याःथाय् ह्याउँसे च्वनाः चासुइ ।
नवंकी
नवं नइम्ह की । तातक मछ्यसे तयातःगु कापतय् दाइ । चिचीचाधिकः जुइ, मिखां तिफ्याये थाकुइ । नवं नल धायेव कापतय् प्वाःचा प्वाःचा गनाः पितिपिति वइ ।
न्हय्बि
न्हाय्पनय् दुहां वनेयःम्ह की । चिकीचा त्वाः व निलांगू स्वलांगू ति हाकः जुइ । ल्हाः तुति वाल्ल्ल दइ । ह्याउँह्याउँ धाइ । थ्व वल धायेव चिकं फ्वंवल धाइ । तूचिकं तयाबिल धायेव सी ।
पालेयःबुइँचा
बुइँचातय् छगू जात । छ्यं चिकिचाग्वः जुइ । मिखाया नापं तिकातःगु थें च्वंक चाःचा दइ । ककु चिहाकः जुयाः म्हगः ताःहाकः जुइ । ककुया नापसं स्वलः थ्याये ज्यूगु ल्हाः छज्वः दइ । चुल्यां क्वय् कःति धाः थें दयाः च्वकालुइ । म्हगलं क्वय् प्वाः दइ । प्वाःयात पपुतिं भुनातइ । भचा भचा ब्वयेफइ । म्हय् स्वलः थ्याये ज्यूगु ताताःहाकःगु तुति निज्वः दइ । ल्याखय् यक्व दइ मखु । थ्व मांसाहारी जुइ । बुइँचा, माकःचा आदि कीत लानाः नइ । थ्वं ज्वनाः कःति धालं कसय् यात धायेव ब्यनावये फइ मखु ।ः
पाहांकी
छेँदुने प्याः थचाः वःथाय् दाइम्ह की । मुस्याया बाला थें बाला बाला जुइ । सियूगु उनया जुइ । ल्याखय् यक्व दइ । नसा नइबलय् फ्ययाः जक नइ । थुमिसं फ्ययातःगु यच्चुसे बांलाइ । थुपिं पिहां वल धायेव पाहां वइ धायेगु याइ ।
पुइँपुइँकी
थिलकि प्यनं पुइँपुइँक सः वयेकीम्ह की । छलांगूति जक धिकः जुइ । हाकुसियू उनया जुइ । थुमिसं प्यनं सः पिकाइबलय् वइगु फय् क¥हः जूथाय् लाकलकि क¥हः लनावनी ।
प्या
मचायेक हि त्वनीम्ह की । हाकः लाइ, चिकीचात्याः जुइ । नाइसे च्वनी । म्हुतु दइ, प्यं दइ मखु । लखय् व सिमाय् च्वनीपिं यानाः निथी दइ । लखय् च्वनीपिं भचा तत्याः जुइ, सिमाय् च्वनीपिं चिकीचात्याः जुइ ।
प्यासि
न्याक्क प्यपुनाः हि त्वनीम्ह सि । हि मत्वंतले पतिचिं थें जुइ, चाकलाइ । ल्हाःतुति वाल्ल्ल दइ । वस्तुतय्के प्यपुनाः हि त्वनी । लिकाये हे थाकुइ । हि त्वंलिसे तग्वारा जुइ । तन्न जुल धायेव थःथम्हंतुं स्वब्याना वइ ।
पुलुपुलुगेरा
पिलिक्क पिलिक्क मत च्याकीम्ह की । कस्तिहा बःधिकः जुइ । प्यं च्वका ज्वाल्ल्ल च्वनी । पपू दइ, ख्युंल कि पिहां वयाः ब्वया जुइ । ब्वइबलय् मत पिलिक्क पिलिक्क च्याइ । थ्व वःगु खनकि “पुलुपुलुगेरा धौबजि नये यःसा कुहां कुहां वा” धकाः मस्त हालाजुइ ।
फाकी÷केताकी
माया क्यातु क्यातुगु च्वतय् दाइपिं की । चिचीधिकः जुइ । वाउँपिं व हाकुपिं यानाः निथी दइ । नाइसे याउँसे च्वनी । फसं ब्वयेकाः छथासं मेथाय् वनेगु याइ । छक्वलं हे ल्याखय् यक्व दयावयेगु याइ । धी धी चिंक च्वनाः माया रस चुचुप्याइ । थुपिं दुथाय् मा ब्वलने मफयाः कय्कय् कुनी । बल्लाइ मखु, भचा जक वासःया प्रभावं हे सी । छिरिबिरिपिं मुस्याबाला कीतसें थुमित नयेगु याइ । इमूतसें स्वथं तियाः थुमिके च्वंगु रस कायेगु याइ । थुपिं दुथाय् मुस्याबाला की व इमूत ग्वाःग्वाः दयाच्वनी ।
बँहा
बँय् च्वनीम्ह हा । ग्वारा ग्वारा जुइ । चीधिम्ह भम्बः थें च्वनी । ल्याखय् यक्व दइमखु । द्यामय् हाप्वः दयेकी । काचाक्क खनीमखु । मखंसें हाप्वःयाथाय् वन धायेव खतरा तायेकाः हय्काःवइ । अथे वइबलय् अन मच्वँसे मेथाय् वनेगु याइ ।
बिलि
छगू जातया की । छ्यं चिकिचा ग्वः जुयाः छ्यनय् ताःहाकय्क ग्वाय् निपु दइ । म्ह छम्हं पपुतिं भुनातइ । भुरुकभुरुक जक ब्वयेफइ । प्यपा तुति दइ । ब्वांवने फइ । ह्याउँ हाकु उनया जुइ । कापिइकिपिइ च्वनी । बहनी पिहांवइ । न्ह्यागुं नइ ।
बुँइचा
वाउँगु मा नइपिं की । सिमाया दँथय् खेँय् थ्वइ । छगः खेँचय् हे अल्याख दइ । वाब्वय् दाइ । छ्यनय् धस्वानाच्वंगु सँ निपु दइ । मिखाया क्वसंं तिकातःगु थें च्वंक बाला दइ । म्हुतुप्वाः तप्वाः जुइ । छाति फालाचिनाः जवंखवं प्यका ल्हाः दइ । म्हय् पपू दइ । म्हया क्वसं हाकःचा लाःगु प्वाः दइ । तुतिया पुलिं क्वय् तिकः दइ । तिकलं थिकःन्हुयाः उखेंथुखें वनेगु व ब्वयेगु याइ । वाउँ वाउँगु हः व वामाया हः नयेगु याइ । बुइँचा लानाः छुयाः व सियाः नयेगु याइ ।
ब्वकी
पति थें च्वनीपिं छता की । वाकुथिइ तयातःगु वा बांलाक स्वयेक पाना मतल धायेव थज्याःपिं की दाइ । लार्भा अबस्थाय् अन्न नयाः स्यंकेगु याइ । वयस्क जुल धायेव पपू दइ, उखेंथखें ब्वयाजुइ । यक्व तापाक धाःसा ब्वया वनेफइ मखु । भचा तुयू म्हासु उनया जुइ । पपुतिइ नचुसे च्वंगु तुयू नःगु धू दइ । थ्वयात थीबलय् इमिके च्वंगु धू ल्हातिइ पुनावइ । पतियाके थें स्वँ दइ मखु । अथे जुयाः थ्वं न्याये फइ मखु । मस्वःगु अन्न स्वयेक पात धायेवं थुपिं मदया वनी ।
भम्बः
स्वांया रस त्वनीम्ह जीव । ग्वारा लाइ, पपू दइ । त्वाथय् चिकिचाहाकःगु स्वँ दइ । उखें थुखें ब्वयाः स्वांया रस त्वं जुइ । ब्वइबलय् भुँइँइँ भुँइँइँया सः पिकया जुइ । बाखनय् कामारु कामाक्षं बुंगद्यः हःबलय् भम्बःया रुपय् कलशय् तयाः हःगु धकाः न्ह्यथना तःगु दु ।
भुजिं
चाकुइ भुनीपिं की । चिकिचाधिकः जुइ । पपू दइ, ब्वये फइ । प्यका ल्हाः दइ । नये त्यलकि स्वँ पिकयाः स्वथं तिकाः नइ । चाकु दुथाय् हय्हय्कयाः भुंवयेगु याइ ।
भुलकी
कन्दमूल व सकि नइपिं की । सुपः बःपु व निलांगुति हाकः जुइ । त्वाः छकूचा ह्याउँ थें जुइ । त्वाःया नापं धँवा निपु दइ । तुयू उनया जुइ । नाइसे च्वनी ।
म्हय् पाछि पाछि पाक ह्याउँसे म्हासुसे च्वंगु बाला दइ । स्वये हे बलासे च्वनी । छथासं हे ल्याखय् यक्व दइ । यक्व छक्वलं वाला वाला सनीबलय् घच्चायापुसे च्वनी । चाया तःलय् च्वंगु स्वां फकं आदिया सकि व कन्दमूल नइ । च्वः वइथासंनिसें नइगुलिं थुमिसं नःगु सकिइ मा बुयावये फइ मखु ।
मतकी
मतय् दाः वइपिं की । ब्वकी थें च्वनी । पपू दइ । उखेंथुखें ब्वयाजुइ । मतय् हय्भुना च्वनी । प्वाःचा मतय् दाइबलय् च्यानाः सी । चिप्वाःगुलिइ दाइबलय् मत हे नं सीयः ।
मय्की
प्वक व प्वक थ्वँय् दाइपिं की । चिचीचाधिकः जुयाः तुइसे च्वनी । प्वक व प्वकथ्वँ फसं ह्वाकाः पुलां यानातल धायेव मय्की दाइ ।
माकःचा
जाः प्यनीम्ह की । म्ह ग्वाराचा व छ्यं चिकिचाग्वः जुइ । म्हया छचाःलिं च्याका ल्हाः दइ । प्यनं सुका थें ज्याःगु का पिकयाः जाः प्यनी । ब्वया जुइपिं चिचीचा धिकःपिं कीचात, पति व भुजिं क्यंकाः नयेगु याइ । जाः मप्यनीपिं जातया माकःचात नं दु । चिकीचा ग्वारा जुइ । ल्हाः तुति ताताःहाकः जुइ । प्यनय् कं थें छाःगु छत्वाः दइ । लः सिलिसिलि दुथाय् ख्वाउँसे च्वंथाय् च्वनेगु याइ । लखय् नं ब्वां जुइफइ । वामा क्वःदयेकीगु फ्वसा (फंगस) नयेगु याइ ।
माय्बिलि
म्हालकाय्चा थें ज्याःम्ह जीव । अंगः सिलिं न्ह्याथाय् नं जुइफइ । मे ताःहाकः जुइ । बहनी पिहां वइ । मतय् वइपिं कीचात में तिकाः नइ । तिंन्हुइबलय् च्व तुलुक वयेकी । थ्वयात यलय् च्वम्हुलुचा धाइ ।
मिमिचा
मुंकातःगु धुलय् दाइपिं न्यायेयःपिं की । चिचीधिकः जुइ । काचाक्क मिखां खंके थाकुइ । थुमिसं न्यात धायेवं हिसे च्वनाः काचःकाचः वइ ।
मुस्याबालाकी
बालागु मुस्याया आकार वःम्ह की । म्हय् फुति फुति दइ । वाल्ल च्वंक ल्हाः तुति दइ । सियूपिं व छिरिबिरि उनयापिं यानाः निगू कथंया दइ । सियूपिन्के नीच्याफुति व मेगु उनयापिन्के खुफुतिं निसें भिंmनिफुति भिंmखुफुति तक नं दइ । मौसम क्वानावःलिसे खनेदइ । छथासं मेथाय् वनेत ब्वयावनेगु याइ । तापाक्क ब्वये फइ मखु । सियूपिन्सं बालिया हलय् च्वंगु रस त्वनाः स्यंकेगु याइ । छिरिबिरिपिन्सं फाकीचात नयेगु याइ ।
म्हालिकाय्चा
माय्बिलिचा थें ज्याःम्ह जीव । माय्बिलिचा सिकं तःधिकः जुइ । वयस्क जुल धायेव बाजातया छ्यनय् ह्याउँगु उन दयावइ । छेँ बाय् गः दयेकी मखु । झाःपाः दुथाय् च्वनी । बालिइ सइगु सि व सिसाफल नइ ।
लःकी
लखय् दाइपिं की । चिचीचाधिकः जुइ, पपू दइ । हाकुहाकु धाइ, बरखामासं दाइ । लखय् लेहेंपुयाः च्वनी । लखं प्याःसां ब्वयेफइ । ल्याखय् यक्व दइ ।
लापाचा
छाकीया पूर्ण अवस्था । तःधीपिं व चीधीपिं यानाः थी थी कथंया दइ । छाकीया गुण व स्वरुपकथं लापाचिया स्वरुप जुइ । छ्यं चिग्वः जुइ, छ्यनय् एन्टेना थें धस्वाःगु निपु सँ दइ । त्वाथय् चिकिचाहाकःगु स्वँ दइ । थुकिं स्वांया रस कायेगु ज्या याइ । म्ह त्याःचा चिनाः हाकःचा लाइ । म्हय् प्यपा पपू दइ । पपुतिइ नचुसे च्वंगु धू (पाउदर) दइ । धू थी थी उनया जुइ । गज्याःगु उनया धू दत पपू नं अज्याःगु हे उनया जुइ । थी थी कथंया उन दुपिं लापाचा छिरिबिरि खनेदइ ।
ल्वहंबिलिकी
दुछाःकीया सुसुप्त अवस्थाबलय्या की । गजू लू थें क्वय् तत्याः व च्वय् चित्याः जुइ । तकि तकि लू थें जुयाः ह्याउँ म्हासु उनया जुइ । धंकाः ज्वन धायेव च्वका चाःचाःहुली ।
ल्हुकुचा
चिचीचाधिकःपिं तिछुँ थें ज्याःपिं जीव । त्वाः च्वामुसे च्वनी । द्यां ह्वतय् च्वनी । त्वाथय् ग्वाय् थें सँ दइ । फसि तुसिपुया बास ताइ । चाया तःलय् च्वंगु जूसां म्हुयाः नइ । द्यःने नौ तयातल धायेव नइ मखु ।
सपानि
चिचीचाधिकःपिं इमू । वाल्लइल्ल जुइ । यानंनिसें खंके थाकुइ । चिचीचाह्वःगु ह्वतं नं जुइ । चाकुगु नसाय् हय्हय् भुनाच्वनी ।
सि
हि त्वनीपिं की । मनूतय्के दाइ । म्हसि व छ्यंसि यानाः निगू कथंया दइ । म्हसि तुइसे च्वनी, छ्यंसि हाकुसे च्वनी । ल्हाःतुति वाल्ल दइ । हि त्वनेत स्वथं ती । सिया खेँय्यात ससि धाइ ।
सिँकी
सिँ म्हुइम्ह की । बःचात्याः जुइ, हाकुसे सीसे च्वनी । त्वाः च्वामुइ । ततःग्वःगु सिँ म्हुयाः दुने दुने नयाः भ्वाभः याइ । पिनं खनेदइ मखु । फायेबलय् जक खनेदइ ।
स्यःकी
माया स्यः नइम्ह की । तुइसे सीसे च्वनी । सुपः बःपु व निलांगुति हाकः जुइ । छाःगु न्हिप्यं छत्वाःचा दइ । थुमित खतरा जुल धायेव न्हिप्यनं ती । थुमिसं तीगु हीसे च्वनाः स्याइ ।
स्वंकी
लहरा वनीगु मायागु च्वतय् तीम्ह की । चिग्वःगु मुस्याग्वः बःधिकः जुइ । चिकिचाहाकःगु पपू दइ । भचा भचा ब्वयेफइ । चा रंगया जुइ । म्हुतुया थासय् स्वँ दइ । भुति, घ्यःसिमि आदिया क्यातु क्यातुगु च्वतय् तियाः रस त्वनेगु याइ । थुमिसं तिल धायेव च्वः गनावनी । ल्याखय् यक्व दइ मखु । निम्हप्यम्ह दत धायेव हे यक्व स्यंकेफइ । छुं भचा खतरा जू थें जुल धायेव चाय् कुथुं वनाः सुलाबी । कुथुं वनेन्ह्यः हे खंकाः फयाकाये फःसा जक थुमित मदयेका छ्वये फइ ।
हा
स्वांया रस कयाः नइम्ह की । कस्तिहा, कँय्पुँइचाहा, क्वंचाहा व बँहा जातया दइ । ग्वारा लाःगु प्वः दयेकाः च्वनेगु याइ । थुकियात हाप्वः धाइ । हाप्वःपतिं लानिहा छम्ह, च्याम्ह झिम्ह मिजं हा व यक्व ज्यामि हा दइ । रानीहां खेँय् थ्वयाः हाया ल्याः यक्व दयेकी । दुहां पिहां जुइत प्वलय् ह्वःचा ह्वःचा दयेका तइ । म्हय् छज्वः पपू दइ । म्हुतुइ स्वँ छहाकः दइ । उखेंथुखें ब्वयाः स्वँथं तियाः स्वांया रस कायेगु याइ । छ्यनय् धस्वाना च्वंगु सँ निपु दइ । थुकिं हाप्वःनाप स्वापू तयाच्वनेगु याइ । स्वापू दुथाय् तक ब्वइ, मन्त धायेवं अनं उखे वनी मखु ।
है
न्हय्बि थें ज्याःम्ह की । न्हय्बिसिकं भचा तःधिकः जुइ । ल्हाःतुति वाल्ल्ल दइ । हाकःचा लानाः फालाचिं थें जुइ । सियू ह्याउँ उनया जुइ । वाब्वय् दाइ । लयाहयाखतंया वाय् दइ ।
की, झंगः, पशु
कोजु (४९७) क्वः झंगःयात हनाबना तयाः छूगु नां खः । थ्व चलाखम्ह कुमाः खः । खिचाजु (४९८) खिचाया आदरार्थी रूप खः । छुँजु (४९९) छुँया, ध्वंजु (५००) ध्वंया, मेयजु (५०१) मेसया, सलाजु (५०२) सलया जु आदरार्थी छुनावःगु कुमाः बिनां खः । थुपिं नगदेशय् च्वनीपिं खः । ख्वप कृषि व श्रममैत्री थाय् जूगुलिं झंगः पशु माः । थिमि नं ख्वपया लागाय् लाःगुलिं हनाबना लितँसा थन नं छुइ ।
गःपचा (५०३) धैगु गोम्पचा खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – गोम्प – गोंप [नासिकीकरण] – गोप [अननुनासिकीकरण] – गप [स्वरक्षय] – गःप [दीर्घत] । गोंगः (५०४) सुथं न्हापां हालीम्ह झंगः खः । गोंगःकःमि (५०५) पलिं चीबलय् प्यखे कुनय् चाया ग्वंगः छुइम्ह कःमियात धाइ । थ्व बिनां स्यस्यः व कुमाः निखलःया नं दु (स्वयादिसँ; स्यस्यः ग्वंगः) । घःजु (५०६) घः ज्वनीम्ह मनू वा घतय् च्वनीम्ह मनू खः ।
त्वाति (५०७) चाया दुने दइपिं की मध्ये छम्ह नं खः । थ्व किलं क्वाताक्वाता यानाच्वनी । थुज्वःम्ह स्यस्यःयात त्वाति धाइ । दुगु (५०८) नक्सालं बाय् हिलाः थिमिइ वःगु खनेदु । दुगुखलः थिमिया शिवा त्वाःयापिं खःसा बोडेय् नं दु । थ्व बिनां स्यस्यः व कुमाः निखलःया नं दु (स्वयादिसँ कामाः दुगु)। दोहं (५०९) धइपिं कुमाः बाद्यकार खः । महाद्यःया वाहन थुसायात द्वहं धाइ । हारांम्ह मनूयात नं द्वहं धाइ ।
धुंमनः (५१०) धुँ छेँय् दुहां वयाः नं मनूयात मनसे लिहां वंगु जुयाः व कुमाःयात धुं मनः धाइ । ध्वं (५११) तसकं चंखम्ह पशु खः । बँुइ ज्या सनाच्वंम्ह किसानयात निलबाराही द्यः ध्वंया रुप कयाः गुँइ यंकाः निलबाराही प्याखं स्यनाहःगु धाइ । अथे जुयाः व किसानयात ध्वं धाःगु धाइ । आःतक नं ध्वंतय्गु छेँ निलबाराही गं प्याखं पिहां वइगु आखाः दनि । प्याखनय् भैलःद्यवं क्वखाइगु कातिमाः नं ध्वं खलःयाके सुरक्षित दनि । थिमिया ध्वंत ख्वपं वःगु धाइ । थुमि न्हापा ख्वपया तलेजुइ हे दिगुद्यः हनीगु खः । छगू दँ जुजु सिबें न्हापा थुमिगु तिसा द्यःयात छाःगु जुयाच्वन । अथे जुयाः जुजुं निपी बुँ तयाः थुमि दिगुद्यः जस्तिक्व धाःगु थासय् स्थापना यानाबिल । थुपिं ख्वपं लेले भारदेउ वनाः लिपा थिमिइ च्वंवःगु धाइ । ध्वंत च्वनीगु वामुने त्वाःया गणेद्यःयात भादे इनाय् धाइ । भादे भारदेउया चीहाकःगु रूप खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – भारदेउ – भारदे [अन्तिम स्वर लोप] – भाःदे [र लोप, क्षतिपुरक दीर्घत] – भादे [दीर्घता लोप] । थ्व द्यः बिस्काः जात्राय् जात्रा याःसां थुकिया पाः ध्वं खलकं जक हे फइ । हिञ्चो भैलःद्यः नापं थुमिगु बुँइ वा पिइगु इलय् ध्वनं लः चायेका लः तयाब्यूगु धाइ । उकिं ध्वंया बुँ धाधां मनूया बिनां हे ध्वं जूगु दु । थ्व स्यस्यः व कुमाः बिनाः खः ।
न्या (५१२) लखय् च्वनीम्ह चुलुचुलु जुइम्ह प्राणी खः । थथे न्या लहीम्ह कुमाःयात न्या हे धाइ । तान्त्रिक पुजा व सगनय् न्या मदयेक मगाः । फै (५१३) खँ हे मन्यनीम्ह थःगु हे सुरय् जुइम्ह कुमाःयात धाइ । भ्याय् (५१४) फैया मिजं जात खः । फै, भ्याँय् लहिनातःपिं कुमाःतय्गु बिनां हे फै, भ्याँय् जूगु खनेदु ।
ब्यां (५१५) लः व जमिन निथासं च्वनीम्ह प्राणी खः । ब्यां हाल कि वा वइ धैगु विश्वास दु । वा बाली दुपिं की नयाः मनूया सेवा याइ । उकिं गुंपुन्हिबलय् ब्यांयात जा नकेगु परम्परा दु । थ्व बिनां स्यस्यः व कुमाः निखलःया नं दु (स्वयादिसँ; स्यस्यः, ब्यां)।
माकः (५१६) बिनां दुपिं थिमिइ यक्व थासय् दु । माकःत फुक्कं छगू मखु, दाजुकिजा नं मखु । थिमिं सिनामंगल च्वं वःपिनिगु धापूकथं थुपिं कःमि खः । न्यातपोल देगः दयेकूगु इलय् गजू छुइत मेपिं ग्यानाच्वंगु इलय् नं खुरुखुरु खः गयाः थहां वंगुलिं माकः वं थे वन धकाः धाल । लिपा बिनां हे माकः जुल । थुमिगु न्हापाया बिनां कःमि (५१७) खः । थ्व स्यस्यः व कुमाः बिनां खः (स्वयादिसँ; कुमाः माकः)।
साझ्वाः (५१८) सा झवाःया व्युत्पादन खः । साजवाःया महाप्राणीकृत रूप साझवा खः । थुकिया अर्थ सा जइम्ह कुमाः खः । साँपाल (५१९) सा लहीपिं सापू कुमाःयात धाइ । थ्व खँग्वः यलय् सापाल जुइ । थिमिइ नासिकीकरण जुयाः साँपाल जूगु खनेदु । थुमिसं थौंकन्हय् शाहपाल (५२०) च्वयाहःगु खनेदु । हाँयजु (५२१) हँय्यात हनाः लितँसा –जु स्वाना वःगु खः । हँय्यात थिमिइ हाँय् धाइ । थुपिं नगदेशया
कुमाः खः ।
कूल
तःखलः (५२२) छेँजः यक्व दुपिं कुमाःयात धाइ । हरिवंश (५२३) मचा द हे मदुसा वा म्ह्याय् जक दयाः काय्मचा मबुल कि व छेँय् हरिवंश पुराण कंकेगु चलन दु । अथे यानाः बूम्ह मचाया नां हरिवंश तइ । वया सन्तानया नां हरिवंश जुइ ।
छेँ
कुछेँ (५२४) कुनय् च्वंगु छेँयात धाइ । व छेँया मनूयात कुछेँ धाइ । स्यस्यः समाजय् नं कुछेँ बिनां दु (स्वयादिसँ; थिमि स्यस्यः कुँछेँ) । उकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – कुमछेँ – कुंनछेँ [नासिकीकरण] – कुछेँ [अननुनासिकीकरण]। कोछेँ (५२५) या अर्थ क्वःने वा क्वय् च्वंगु छेँ जुइ । थन च्वंम्ह मनूया नां क्वछेँ जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – कोय्छेँ – कोछेँ [मध्यस्वर लोप] – को [अन्तिम पद लोप] । साँझ्याः (५२६) धैगु सँझ्याः खः । सँझ्याः दुगु छेँयाम्ह मनू साँझ्याः जुल ।
ज्या
अवाल (५२७) छेँ दनीगु अप्पा छीम्ह मनूयात धाइ । आवाः (५२८) आँय्पा पौ चीम्ह खः । कःमि (५२९) सीप दुगु ज्या याइपिं खः । कःमिनायो (५३०) अथेसां लाय्कूया मू कःमियात धाइ । थिमिया म्ये प्वाः
खनीगु जात्राय् वहे कःमि नायोनं म्ये प्वाः खंकी । कापःसाहु (५३१) थाज्या थानाः कापः थाइगु उद्योग चायेकातःपिंत धाइ ।
काँपा (५३२) काँ वा कं पालिम्हसित धाइ । काँफा (५३३) पालातःगु कं फइम्हसित धाइ । कालु (५३४) कं मालिम्ह, हाकुचा (कँ) लुइकीम्ह मनूयात धाइ । थ्व कालु काँ व लू जानाः काँलू जूगु खः । काँ धैगु कँचा व लू धैगु लुइकीगु खः । खँय्भाय्या किचलं दायाः हाकुम्ह मनूयात कालु धायेगु बानी दु । कालुयात थथे स्वयेछिं कँलू – काँलू [स्वरक्षय] – कालू [अननुनासिकीकरण] – कालु [दीर्घता क्षय] ।
कुमाः (५३५) चाया ज्या याइम्ह मनूयात धाइ । थुकियात संस्कृतं प्रजापति (५३६) धाइ । प्रजापति दुने नं यक्व बिनां दुपिं दःसां बिनां मदुपिं प्रजापति नं यक्व दु । कुमाः कुम्हारया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – कुम्हार – कुमार [अल्पप्राणीकरण] – कुमाल [लकारीभवन] – कुमाः [अन्तिमवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – कुमः [स्वरवृद्धि] ।
ज्यापु जाति दुने दंगोल (५३७) नं लाः । थुमि ज्या बुँ दायेगु खः । ज्यापु (५३८) ज्या व पु जानाः ज्याःगु खँग्वः खः । ज्याय् तल्लिन जुयाः पूवंकीम्ह मनूयात ज्यापु धाइ । थ्व ज्या व फु मिले जुयाः ज्या यायेफु जुयाः ज्यापु जूगु नं धाइ । दुवाल (५३९) दुवाःयात ज्यापु समाज दुने धाइ । बैद्य (५४०) म्ह सुख मदइगु इलय् झारफुक वासः याइम्हसित धाइ ।
ज्वलं
खर्बुजा (५४१) काहाबाजा पुइपिं मनूत खः । काहाबाजाया व्युत्पादन खर्बुजा खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – काहारबाजा –
कारबाजा [र लोप] – खारबाजा [महाप्राण] – खारबुजा [स्वरक्षय] – खरबुजा [स्वरवृद्धि] – खर्बुजा [अक्षरक्षय] ।
थाय्हिला
खपे (५४२) कुमाः बिनां नं दु (स्वयादिसँ; कुमाःखपे) । गोर्खाली (५४३) खँग्वलय् –आलि तँसा च्वनाः वःगु खनेदु । खय्भाय्या आकारान्त थाय् जुल कि आलि तँसा तइ ।
दामकाम
साहुखलः (५४४) तःमिपिं कुमाः खलःयात धाइ । लखपति लाख तका दां दुम्ह कुमाःयात धाइ । लवः (५४५) कारोवार यानाः वइगु थप ध्यबा दुम्ह कुमाःयात धाइ । म्होपु (५४६) म्होपिंया व्युत्पादन खः । ख्वपय् बहुवचन तँसा –पि –पु जुइ । थन म्हो जक दुपिं कुमाः म्होपु जूगु खः । साहुखलः (५४७) सायमि बिनां नं खः (स्वयादिसँ, सायमि साहुखलः) ।
द्यः
विधाता (५४८) सृष्टिकर्तायात धाइ । कुमाः चाया भाला दयेकीम्ह जूगुलिं प्रजापति धाइ । वं प्रत्येक श्रृष्टिया भाग्य च्वइम्ह विधाता व हे सर्जक वा कुमाः जुइ । भैलःतेपः (५४९) थिमिया सी गुथिइ थ्वँ तइगु भैलःख्वाः दुगु त्यपयात धाइ । थ्व भैलः त्यप दयेकीपिं कुमाःयात भैलः त्यप धाल ।
नसाज्वलं
क्वाति (५५०) नेवाः समाजय् दछिया निकः निथिकं त्वनी । गुंपुन्हिबलय् गुता बीबः ल्वाकछ्यानाः क्वाति दायेकाः त्वनी । घ्यःचाकु संल्हू कुन्हु जाकि सियाः थीथी बीबः तयाः क्यलाः क्वाति दायेकाः त्वनी । थीथी बीबः ल्वाकछ्यानाः दयेकीगु क्वाति थें खँ नं ल्वाकबुकः यानाः ल्हाइम्ह कुमाःयात क्वाति धाइ ।
छुस्या (५५१) छ्व सियातःगु नसा खः । छ्व नेपाःगाःया प्रमुख बाली मध्ये छता खः । तापाक वनाः ज्या याइपिंसं न्हिनसिया नसाकथं छुस्या नइ । थथे नइपि थिमिया कुमाःयात छुस्या धाइ । तुसि (५५२) सिसाबुसा दुने लाःसां अचार दयेकेत छ्यली । भ्वजय् सिसाबुसा तइबलय् तुसि नं तइ । थुकिं पाचनप्रणाली बांलाकी । सापारु कुन्हु दान याइबलय् तुसि व पासि दान
याःसा पुण्य लाइगु विश्वास दनि । चथाःबलय् चथाद्यःया मू प्रसादकथं इनी । थथे तुसि इनीपिं कुमाःयात तुसि धाइ ।
पाँयबजि (५५३) थिमिया कुमाः बिनां खः । बजि ल्हुइबलय् गबलें गबलें पाँय् चिनेयः । वा अप्वः लखय् फ्वया तल कि बजि ल्हुइबलय् पाँय् चिनेयः । यक्वतक बजि मसंकल कि नं पाँय् चिनेयः । थुज्वःगु पाँय्चिंगु बजियात पाँय्बजि धाइ । थ्व बिनां यलया स्यस्यः कुनां खः । प्याथः (५५४) व शंखद्यः (५५५) कुमाः खलः स्यस्यःया मचा धैगु सीदु (स्वयादिसँ प्याथः) । भिंबजि (५५६) या अर्थ भिंगु बजि खः । थ्व थिमिया कुमाः बिनां खः । बजि ल्हुइबलय् ई, मात्रा फुक्कं पाय्छि जुइमाः । थुकिं बांलाःगु बजि वा भिंबजि वइ ।
मकै (५५७) कःनियात धाइगु खय्भाय्या खँग्वः खः । मकै खँग्वः संस्कृतया मर्कटान्न खँग्वःया व्युत्पादन खः । मर्कटया अर्थ माकः, अन्नया अर्थ नसा खः । थुकिया अर्थ ‘माकःया यःगु नसा’ जुइ । थथे कःनि दुपिंत मकै धाल । थुकिया सूत्र थथे खनेदु– मर्कट – अन्न – मर्कटान्न – मर्कटां [नासिकीकरण] – मर्कां [अन्तिम वर्ण लोप] – मर्का [नासिक्य लोप] – मर्की [स्वरवृद्धि] – मर्कै [द्वीस्वरीभवन] – मकै [रकार लोप] ।
सिंकेमनः (५५८) या अर्थ सिंके मयःम्ह वा मनइम्ह जुइ । लैंयात गाः म्हुयाः थुनाः सिंके दयेकी । न्हापा चि मदुगु इलय् वा चि नये मजिउगु इलय् सिंकेयात हे चिया रुपय् छ्यलीगु खनेदु । थिमिया कुम्हाःतय्सं सिंकेमनःगुलिं थ्व बिनां च्वंगु धाइ ।
सुतिपलांनः (५५९) थिमिया कुमाः खः । थिमिया कुमाःतय्सं पलः नं मी । मचूगु पलः हयाः छेँय् सुकू याइ । सकूपलःयात शितं गायेका तइ । थथे शितं गाःगु पलः नइम्हसित सुतिपलांनः धाइ । थन पलःया पलां जूगु ख्वपया नेवाः भाषाय् दीर्घ आकार नासिकीकरण जुइगु नियमकथं खः । थुकियात सूत्रकथं थथे क्यनेछिं – पलः – पलां [नासिकीकरण] ।
नां
ध्वारसिं (५६०) ध्वादःसिं खँग्वलं वःगु खनेदु । थ्व कुमाः बिनां खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु– ध्वादःसिं – ध्वाह्रःसिं [ह्रकारिकरण] – ध्वारःसिं [रकारिकरण] – ध्वारसिं [दीर्घता क्षय] ।
पदप्रतिष्ठा
कुतु (५६१) कुमाः बिनां खः । थुपिं लाय्कूया पिने च्वनाः रक्षा याइपिं खनेदु । पतुवाल (५६२) पटवारीया हिलावंगु रूप खः । थुकिया अर्थ कुमाःयात चा कायेत बियातःगु जमीनया पटवारी दुपिं जुइमाः ।
भासिमा (५६३) खँग्वः भ्वासिमाहाया व्युत्पादन खः । थ्व खँग्वः भ्वासि व माहा जानाः वःगु खनेदु ।
लाय्कुलिं मनूयात बियातःगु जिम्मेवारी, पदया ल्याखं बिनां जूगु खनेदु । छम्ह कुमाः माहाँ जूबलय् भ्वासि जुयाः बाबांलाःगु लं फिना जूगुलिं भ्वासिमाहा धाल । लिपा व खँग्वः ज्यलाः भासिमा जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – भ्वासि–माहा – भ्वासिमाहा – भ्वासिमां [नासिकीकरण] – भासिमा [श्रुति लोप] – भासिमा [नासिक्य वर्ण लोप, अतिरेक] ।
होना (५६४) या अर्थ स्वापू तइपिं खनेदु । कुमालं चाया भाला ह्वनाः दयेकूगुलिं कुमाःया बिनां नं होनाः जुल (स्वयादिसँ, होना स्यस्यः)।
विशेषण
उप (५६५) आपाः खँ ल्हाइम्ह कुमाःयात उप्वः धाइ । अनंलि उपः व उप जुइ । थुकिया सूत्र थथे जुइ – उप्वल – उप्वः [क्षतिपूरक दीर्घ] – उपः [श्रुतिक्षय] – उप [दीर्घता क्षय] । तको (५६६) तकूया हिलावःगु कुमाः बिनां खः । तःजः (५६७) यक्व छेँजः दुपिं कुमाः खः । न्हाय्पं (५६८) किसिया थें न्हाय्पं ताःहाकःम्ह कुमाःयात धाइ । मदुक्व धेवा दुपिं (५६९) माक्व
ध्यबा दुपिं कुमाःयात धाइ । हाकु (५७०) हाकुम्ह कुमाया बिनां खः ।
बंजाः
धौबंजाः (५७१) छखलः जक कुमाः दुने लाः । धौ मीम्ह जूगुलिं धौबंजाः धाःसां थुमिसं चक्रधर (५७२) बिनां च्वइ । थिमिया नसा मीपिं बंजाःत फुक्क स्यस्यः समाजय् दुने लाः ।
सायमि कुनां–बिनां
सायमि, सालमि वा मानन्धर नेवाः समुदायया चिकंया ज्या याइपिं खःसा थुपिं वास्तु शिल्पीया पुचः खः । येँया परम्परागत न्हय्गू त्वालय् दुगु साःया नामं न्हय्साः साय्मि धाइ । न्हय्साः खँग्वःया स्वरवृद्धि जुयाः न्हय्सः जूगु दु । थुकिया अर्थ न्हय्सः मनू जूवन । उकिं साय्मित न्हय्सः दु धाइ । सालमिया समानान्तर खँग्वः मानन्धर मानधरि (नेसं ३५३), मान्धुर (नेसं ४८५) पाखें वःगु खनेदु । संस्कृृृतया मान (दापु) व धर (ज्वनीम्ह) ल्वाकज्यानाः मानन्धर वःगु दु । थुकिया अर्थ दापु ज्वनीम्ह कःमि जुइ (आप्टे, १९८१, उ. ५०४) । सालमि खँग्वः नेसं ५९४ दँय् न्हापांखुसी खनेदत (पन्त, १९९९, पाना. ११) । मानन्धरी खँग्वः १३ गू शदी –इ लितँसा दुगु स्त्रीलिङ्गी खँग्वः गोपालराज वंशावली खनेदत (वज्राचार्य, ज्ञढडछ, उउ। टद्ध, ज्ञज्ञद्द) । थुलि बाहेक मानन्धरत खः दयेकेगु ज्याय् नां दं । येँय् कुमारी द्यःया रथ थुमिसं दँय् दसं दयेकी । लिसें हनुमानध्वाखा दरवार न्ह्यःने यःसिँ थनी । थ्व ज्या याकेत गुथिया व्यवस्था यानातःगु दु ।
मानन्धरत येँ, ख्वप, भोंत, नुवाकोटया न्यागःमणि, रामेछाप, रौतहट, पर्सा व कास्कीतक न्यनाच्वंगु दु । परम्परागत ढंगं येँया न्हय्साः (१) दैसाः (२) फल्चासाः (३) न्हूसाः (४) पाक्वपुखूद्यां (५) चसाद्वँ (६) वतु व (७) थँहिति सायमि त्वाः खः । भोंतय् २४८ परिवार, पक्रवासय् १५० परिवार, रामेछापया रूपाकोटय् २५० परिवार, पन्तिइ २५ परिवार दु । हेटौंडाय् ९० परिवार दुसा सक्वय् ५० परिवार दु । केन्द्रीय मानन्धर संघय् २२६६ म्ह साय्मितय् नां दर्ता दु । देयन्यंकं २३००० म्ह सायमित दु (सायमि, २०००, पृ. २७–३३) । भ्वतया सायमि कुनां लुमंकेगु छपु म्ये थथे दु– भुयुफसि पाले, द्वालेकले, छ्याकं दुये, सोँय्यात कुबिये, भुयात हच्याके, इमां दाय्के ।
झंगःपशु
थुकी झंगः, पशुया नामं वःगु कुनां दु । थुपिं मनूया जवंखवं दइपिं खः । –चा हेयवाचक व र लिक्क लाःगु स्वापू क्यनीगु लितँसा खः । भतिभति यानाः थःगु छेँ थम्हं हे दनीम्ह सायमियात इखुंचा (१) धाइ । इमा (२) यात यक्व ला ह्यःम्हसित धाइ । कुसि (३) थें गंसिम्ह फुतफुत तिंन्हुया जुइम्हसित धाइ । थुकिया मेगु नां गिद्ध (४) खः । थुपिं निखलः नं येँय् दु । कर्पिनिगु खँ हे मन्यनीम्ह, लिखतं वयाः खि फाइम्ह साय्मियात गैंडा (५) धाइ । गंसिम्ह, यक्व कलाः तया जुइम्ह साय्मियात चखुं (६) धाइ । चिरिकुसि (७) कुसिया चीधंगु इकाइ खः । ख्वाः स्वकुं लाःम्ह मनूयात चोलेचा (८) धाइ । तसकं चलाखम्ह सायमियात धों (९) धाइ । बखुं (११) छेँय् लहीम्ह वा मनूया छेँय् बाय् च्वनीम्ह झंगः खः । थन बखुं धालकि खास यानाः छ्यं बखुनं थेँ ल्हुकुल्हुकु संकीम्ह सायमियात बखुं धाइ । बोह (१२) ककु ताःहाकः, तःधिकःम्ह झंगः खः । थथे ककु ताःकाहःम्ह सायमियात बोह धाइ । ब्यां (१३) थें त्वारत्वार हालीम्ह सायमियात धाइ । माकः (१४) थें चकचक सनीम्ह सायमियात धाइ । माखा (१५) मचा थ्वकेधुंकूम्ह खायात माखा धाइ । थुपिं परिपक्व जुइ । थुपिं भोंतया साय्मि खः । चिरचिर यानाः हालीम्ह सायमियात सुलु (१६) धाइ ।
थाय्बाय्
थ्व कवलय् छेँ, थाय् व मि वा उकिया समरूप –य् दुथ्याःगु दु ।
कसाछेँ (१७) सामान्य अर्थ कँय्या ज्या जुइगु छेँ खः। तर साय्मिया मूख्य ज्या चिकंया खः । चिकंया कःस थाःगु कःसया छेँ जुल । कःसया छेँ खँग्वलय् कःया दीर्घता तनाः कसया छेँ जुल । उकी सया अक्षर तनाः कस्याछेँ जुल । अनंलि अश्रुतिकरण जुयाः कसाछँः जुल । थुकियात सूत्रकथ थुकथं जुइ– कःसया छेँ – कसया छेँ [दीर्घता क्षय] – कस्याछेँ [अक्षर क्षय] – कसाछेँ [अश्रुतिकरण] । कःसिछेँ (१८) कःसि दुगु छेँयाम्ह सायिम यात कःसि छेँ धाल । लाय्कू थुज्वःगु छेँ दुपिंत कोतछेँ (१९) धाल । तःखाछेँ (२०) तःखागु छेँया सायिमयात तःखाछेँ धाल । धलंछेँ (२१) साय्मित येँया सोह्रखुट्टे त्वालय् दु । भिंगु ज्याखँ जुइगु छेँयात धलंछेँ धाइ । धलंया अर्थ धारण वा धारिणी जुइ । भिंछेँ (२२) थिमिया साय्मि खः । थुपिं भिँगुछेँ वा भिन्द्यः दुगु छेँय् च्वंपिं साय्मि खः । मनाछेँ (२३) मना तइगु छेँयापिंत धाल । लिबि दुगु छेँयापिंत लिबिछेँ धाइ । हपाछेँ (२४) थिमिया साय्मि खः । थुपिं हःपाः बियाः करपिंत थनीपिं खः ।
क्वाक्चा (२५) क्वाकोचोया व्युत्पादन खः । थुकी क्वाया अर्थ क्वाथ जुल । क्वाथया अन्तिम वर्ण दुसुनाः उकिया क्षतिपूर्तिकथं क्वाः जुल । क्वाःया दीर्घता क्षय जुयाः क्वा जुल । कोसया चीहाकःगु रूप को जुल । थुकिया अन्तिम स्वरक्षय जुयाः क जुल । थुकिया अक्षर तनाः क् जक ल्यन । चोसया चीहाकःगु रूप चो जुल । थुकिया स्वरक्षय जुयाः चा जुल । थथे स्वंगः खँग्वः छथासय् मुनाः क्वाकचा जुल । थुकिया प्रक्रिया सूत्रकथं थथे जुइ – क्वाथकोचा – क्वाःकोचो [आदिपद क्षय, क्षतिपुरक दीर्घत] – क्वाकोचो [दीर्घता क्षय] – क्वाकचो [स्वरक्षय] – क्वाक्चो [अक्षर क्षय] – क्वाक्चा [स्वरक्षय] । क्वाकचा हनुमानध्वाखा लाय्कूया क्वसं थथ्याःगु द्वँ खः । थनयापिं सायमियात क्वाकचा वा क्वाक्चा धाइ ।
गल्को (२६) गलकोया व्युत्पादन खः । थुकिया अर्थ गल ‘वस्ति’ व को ‘क्वय्’ अर्थात बस्तीया क्वसं खः । थुकिया प्रक्रिया थुकथं खनेदु – गल–का – गलका – गल्को [आदिपदान्त अक्षर लोप] । चिबाकोस (२७) या अर्थ चीबहाःया क्वसं छेँ दुम्ह साय्मि जुल । थुपिं भ्वतय् जक दु । तखाःगु छेँ दुपिंत तःखाछेँ (२८) धाल । छेँ बासं च्वनीगु थाय् खः । व छेँया आकार, छेँ दुगु थाय्या नामं अन च्वंपिं मनूतय्त कुनां छ्यली । मिनःसतः (२९) पकनाद्यःया लिक्क लिक्क साय्मितय्संं दयेकूगु सतः दु । व सतः मिं नल । अन सतः दयेकूपिंत मिं नः सतः धाल ।
गोर्खालि (३०) गोर्खां येँय् च्वं वःम्ह सायमियात धाइ । थन गोर्खा खँग्वलय् –आलि लितँसा वयाः गोर्खालि जुल । खय्भासं वःगु आकारान्त थाय्या नां लिसे –आलि लितँसा, अकारान्त खँग्वलय् –य्, अले उकारान्त व इकारान्त थासय् –ले लितँसा वइ । गोर्खा खय् बाहुल्य थाय् खः ।
भोँतय् सायमिया य् तनाः साःमि (३१) जक जूगु दु । धौख्यःमि (३२) थिमिया साय्मि खः । थुपिं धौखेलं थिमिइ वयाः च्वं वःगु सीदु । बतास खँग्वः खय्भासं वःगु खः । थ्व भाषाय् थाय्बाय् थुइकेत थाय्लिसे –य् लितँसा तनी । बतास खँग्वलय् थाय् थुइकीगु लितँसा –य् स्वानाः बतासे जूगु दु । थुकिया बांलाःगु अर्थ फय् थें गतिवान, याउँ धैगु जुइ । थुकिया अःखः अर्थ (Antonym) फटाहा नं जुइ । बतासे धैगु थाय् नमोबुद्ध लिक्क लाः । थनया मनूतय्त बतासे धाइ । भोँतय् दुपिं बतासे (३३) सायमि थन वःपिं धाइ । नमोबुद्धय् धुँया मस्तय्त थःगु म्हया ला ध्यनाः नकूगु बाखं बौद्ध जातकय् वइ ।
बाकादेमि (३४) वतुया बाकाद्यःयाथाय् च्वनीपिं खः । मागः (३५) मालिगांया त धाइ । थन च्वंपिंत मागः धाइ । भोताहितिया दुने नं मागः दु । लुबि (३६) या प्यंगू अर्थ खनेदु । (क) दनावःम्ह ताहा, (ख) लुइगु वा बीगु (गथे लूनिभाः, बीनिभाः), (ग) लुँया कालबिल, (घ) लिउनेया लँ । थुलि मध्ये (क) भौगोलिक कारणं नालेमछिं । (ख) भतीचा बिचाः यायेछिं । (ग) सामाजिक कारणं पाय्छि मजुल । (घ) यक्व लिक्क लाःगु खनेदु । साय्मि त्वाः न्हूसाःया लिउनेया लँयात लुबि धाइगुलिं थ्व यक्व लिक्क लात ।
वँलामि (३७) थँहिताया साय्मि खः । वँ दिशावाची खँग्वः वन्तापाखें वःगु खनेदु । ला अवस्था थुइकीगु खँग्वः खः । –मि थुइकीगु खँग्वः खः । थँहितिया साय्मितय्संं वि.सं २०३८ पाखे वःला न्यायेकूगु दु । उमित वःलामि धाइ । थ्व स्वयां न्ह्यः थँहितिया साय्मि कुनां लूगु खनेमदु । थ्वहे खँग्वः वंलामि जूगु खनेदु । थुकिया सूत्र थथे खनेदु – वःलामि – वलामि [दीर्घता क्षय] – वँलामि [अनुनासिकीकरण] । सँक्व देसं वयाः भ्वँतय् व येँय् च्वंवःम्ह साय्मियात नं सँक्वमि (३८) धाल । थन –मि लितँसा थाय्या मनू धैगु थुइकी ।
द्यः, भूत
लाखे (३९) साय्मि थिमि, येँय् दु । लाखेया व्युत्पत्ति डाकसं जूगु खः (स्वयादिसँ, स्यस्यः दुनेया लाखे)। मानवीय विश्वास, धारणा, श्रद्धां मानवीय मनोविज्ञानया किचः उमिगु व्यवहार व कुनामय् खनेदै ।
भकु (४०) शब्द भल व कुण्ड ल्वाकज्यानाः वःगु खनेदु । भल भार खँग्वःया पाश्चचिकीकरण जुयाः वःगु खनेदु । अनंलि अक्षर लुप्त जुयाः भल जक ल्यन । खँग्वःया अन्तिम वर्ण तनाः भः जक ल्यनी । भः समकालीन नेपालभाषाय् योनी थुइकीगु खँग्वः खः। कुण्ड खँग्वलय् अन्तिम वर्ण क्षय जुयाः कुण्ड् जक जुल । अन्तिम वर्ण क्षय जुयाः कुन् जक जुइ । कुन् नं ज्यलाः उकिया क्षतिपूर्ति स्वरूप कू जुइ। । भ व कुं ल्वाकज्यानाः भकु जक जुइ । थुकिया रूपसन्धि प्रक्रिया थुकथ जुइ – भः–कुं – भक्कुं [प्रगतसमीभवन] – भक्कु [अन्तिमवर्ण क्षय] । थ्व खँग्वःया शाब्दिक अर्थ ‘जिथिया फ्याँय् (योनी)’ जुइ । नेपालभाषाय् योनीवाचक खँग्वःत मासि (सामान्य), पिसि (मचाल्यासे), नासि (ह्याउँमचा), तिसि (थिमजिउ मजूनिम्ह मिसामचा), भकु (जिथि) खः । भकु खँग्वलं जिथिया योनी व भैरवकुण्ड निगुलिं थुइकी । कुण्डया सामान्य अर्थ पुखू खःसा विम्वात्मक रूपं योनीया थासय् छ्यली । सिनाज्याबलय् नेवाः बुँज्यामितय्संं श्रृंगारिक म्ये हाली, थुकियात भःकायेगु वा भःपुइगु धाइ । थुकिया अर्थ फ्याँय्या म्ये खः । थ्व म्ये पद्यात्मक व अन्त्यानुप्रासयुक्त जुइ, गथेकि – ‘द्यांक्वय् वा पी न्याः, मैचाया मासी इमुली न्याः ।’ थ्व पद्यांशय् प्यंगू पाउ दु । थुकिया अर्थ द्यांया क्वसं वा पिनाच्वंगु दु , मिसाया फ्याँचाय् इमुलिं न्यात धैगु जुल । थ्व म्ये हालीपिंसं निश्चित अनुशासनय् च्वनेमाः । बुँज्यामि पोलं कुनातःगु लखय् च्वँत्तले जक थथे हालेजिउ । अनं पिहां वयेधुंकाः हाल कि व म्ये हाःम्हसित बांलाःगु मिखां स्वइमखु, अस्यः तायेकी । थथे भौपुल कि वा वइ, गुकिं यानाः सिन्ज्या बांलाइ धैगु विश्वास खनेदु । साय्मिया छता ज्या बुँज्या नं खः, खास यानाः तूया ज्या । उकिं थन वःगु भकु भैरवी वा फ्याँय्यात धाःगु जुइमाः । भैरवी व भैरव (सवः) येँया किलागःया देवीप्याखं हुइकीबलय् हइ । भोँतय् भकुयात हनाबना तयाः भकुजु (४१) धाइ ।
भलमाद्यः (४२) भैरवमहादेवया चीहाकःगु रूप दुगु येँया साय्मि खः । भैरव व महादेव निगः खँग्वः मुनावःगु खनेदु । थ्व निगलं खँग्वलय् रूपसन्धि परिवर्तन जुयाः वःगु खनेदु । (क) भैरवया र हिलाः ल जुल, अले भैलव जुल । भैलवया दकले लिउनेया आखः व त्वःफिनाः क्षतिपूर्तिकथं ताहासः (दीर्घता) वल । अले भैलः जुल । भैलःया ताहासः त्वःफिनाः भैल जुल । भैलया द्वीस्वरक्षय जुयाः भल जक ल्यन । (ख) महादेवया दकले लिउनेया व्यञ्जन व् त्वःफिनाः महादेअ जुल । महादेअया य् व अ सन्धि जुयाः य जुल, उकी क्षतिपूर्तिकथं दीर्घता वयाः महाद्यः जुल । महाद्यःया दथुया महाप्राण वर्ण ह अल्पप्राण जुयाः माद्यः जुल । अले भल व माद्यः मुनाः भलमाद्यः जुल ।
भू (४३) खँग्वः भूत खँग्वःया रूपध्वनि प्रक्रिया थुकथं जूगु खनेदु – भूत – भू [अन्तिम वर्ण क्षय] । भैलः (४४) खँग्वः भैरवं वःगु खनेदु । भैरव खँग्वःया र हिलाः ल जुल । अले भैलव जुल । अनंलि भैलवया दकले लिउने च्वंगु आखः दुसुनाः भैलः जक जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – भैरव – भैलव [रकारीभवन] – भैलः [अन्तिम वर्ण क्षय] । थ्व भैलः सायमितय् सालय् पुजा याये हे माः ।
महाद्यः (४५), व मांद्यः (४६) छगू हे खः । तर नितां कुनां छ्यलाच्वंगु दु । थुकिया अर्थ महादेव खः । महादेव महान व देव खँग्वः ल्वाकज्यानाः पिदंगु खँग्वः खः । महानया अन्तिम वर्ण न दुसनाः हायात गयाः महाः जुल । देवया अन्तिम आखःया व्यञ्जन व् दुसुनाः देअ जुल । देअया स्वर य् व अ सन्धि जुयाः य जुल । लिसें दुसुगु व्यञ्जनया क्षतिपूर्तिकथं दीर्घता (ः) लितँसा च्वनाः द्यः जुल । महां व द्यः मुनाः महाद्यः जुल । महाद्यःया उच्चारण याकनं जूबलय् नासिक्य वर्ण म लिपाया हा मय् गयाः मां जुल । वयां लिपाया द्यः गथे खः अथे हे च्वन । थुकथं मांद्यः जुल । थुपिं भ्वँतया साय्मि खः । थुकिया रूपसन्धि प्रक्रिया थुकथं जुइ – महान – देव – महानदेव – महांदेव [नासिकिकरण] – महांदेअ [उत्तरपदान्त व्यञ्जन क्षय] – महांद्यः [क्षतिपूरक दीर्घत] – मांद्यः [नासिकीकरण] ।
नसाज्वलं
खैगुलि (४७) खयःया गुलि खः । खयः खयरया चीहाकःगु रूप खः । –गुलि गोलि थुइकीगु ताजिग्वः (कोटिकार) नं खः, नां नं खः । थुज्वःगु ताजिग्वःयात बाकिच्याःगु ताजिग्वः (अर्धकोटिकार, Quasi classsifier) धाइ । खयः व गुलि मुनाः खयरगोली जुल । थुकिया रूपध्वनि प्रक्रिया थथे जुइ – खयर – खयः [अन्तिमवर्ण क्षयः] – खय [दीर्घता क्षय] – खइ [श्रुति क्षय] । थ्व कुनां स्यस्यः समाजय् नं दु । थोव कुनां दुपिं साय्मि भोँतय् दु, थुमित अन ल्हासाखों धाइ । थुकिया अर्थ सँदेसय् वनाः खों जूपिं जुइ । थुपिं सँदेसय् वये–वने याइपिं खः । लँय् जुइबलय् तसकं ख्वाउँगु धाकुफसं न्यताः पम्हुक (पतपत) तज्याइगु । थुकियात पने फैगु वासः ख्वालय् खयः पायेगु खः ।
थुमिसं थ्व वासः सदां हे ज्वनाः जुइपिं जूबलय् थुमिगु नां हे खयरगोली, खयःगुलि, खयगुलि वा खैगुलि जुल । थुकिया प्रक्रिया थयकथं खनेदु – खयरगुलि – खयःगुलि [क्षतिपूरक दीर्घत] – खयगुलि [दीर्घता क्षय] – खइगुलि (अश्रुतिकरण) – खैगुलि [द्वीस्वरीकरण]। खौपा (४८) तू तिसिनाः ल्यंगु तूया पा खः । साय्मिया मूल ज्या चिकंलिसे वइगु लवः थ्व खः । थ्व भोँतया साय्मि खलः खः (स्वयादिसँ, त्यापा)।
चोकि (४९) जाकिया कुचा खः । च्वकि मूख्य नसाकथं मछ्यसे उगुंथुगुं ज्याय् जक छ्यली । च्वकि बियाः चिकं नं कालबिल याः । थथे च्वकिलिसे चिकं हिलाबुला याइपिंत च्वकि साय्मि धल । छुचुंमरि (५०) ज्यामियात नकीगु दकले पौष्टिक नसा खः । तर नेवाः समाजय् थुकियात स्वैगु मिखा क्वह्यं । थ्व सामाजिक दोष खः।
छोय्ला (५१) खँग्वः छुयाला हिलाः वःगु खनेदु । छुयाला खँग्वलय् स्वंगः आखः छु–या–ला दु । न्हापांगु आखलं धातु (क्रि), निगःगु आखलं आत्मभुत क्रिया व लिपांगु आखलं नां थुइकाच्वंगु दु । थ्व खँग्वः रूपध्वनि प्रक्रियां छ्वय्ला जूगु खनेदु । छु (छुइगु) खँग्वःया उच्चपश्चस्वर मध्यपश्चस्वरय् हिलाः छ्व जुल । न्हापांगु आखःया स्वापुतिइ निगःगु आखःया श्रुति (या) क्षय जुयाः निम्नमध्यस्वर (आ) य् हिल । लिपांगु आखलय् हिउपाः मवल । थुकथं छुयाला छुआला जुल । थनलि हानं न्हापांगु आखः छु हिलाः छ्व जुल । निगःगु वर्ण निम्नमध्यस्वर (आ) जुल । उकी स्वरवृद्धि जुयाः अग्रमध्यस्वर (य्) जुल । हानं छ्वआलां छ्वय्ला जुल । छ्वय्ला खँग्वलय् स्वरवृद्धि जुयाः छोइला जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थुकथं जुइ– छुयाला श्र छुआला ृअश्रुतिकरणे श्र छोय्ला ृस्वरवृद्धि, अग्रमध्यकरणे। नेपालभाषाया च्वमितय्सं न्ह्यःनेया दथुस्वर (य्) यात श्रुति (य) च्वइ । नेपालभाषाया छु खँग्वःया मेगु अर्थ छुइगु (शुरू) नं खः । थुकथं छुयालाभुया अर्थ न्हापांगु भ्वय् जुइ । थ्व भ्वय् नेवाः समाजय् छुं नं भिंगु ज्याखँया न्हेथुखुन्हु नइ । तर नेवाः समाजय् छ्वय्लाभुया अर्थ ‘छुयातःगु लाःया भ्वय्’ थुइकाच्वन, गुगु युक्तिसंगत मजू ।
तःब्व (५२) या अर्थ यक्व दुगु ब्व जुइ । ब्व खँग्वलं ब्वति थुइकी । थ्व नाम व ताजिग्वः थुइकीगु बाकिज्याःगु ताजिग्वः खः । भ्वय्या भाग न्ह्याग्गुं आपाः तइपिनि खलःयात तःब्व धाइ । थुपिं येँया पाक्व त्वाःया साय्मि खः । निब्वनः (५३) साय्मि थिमिइ दु । थुपिं थःपिनि व मेपिनिगु भाग नं नइपिं खः ।
पालु (५४) साय्मि घासा दयेकीबलय् आपा छ्यलीपिंत धाइ । मल्ता (५५) थें पालुपिं अर्थात हारांपिं साय्मियात मल्ता धाइ । लिसें मल्ताया ज्या याइपिंत नं मल्ता दइ । साय्मित नँज्या याइपिं जूगुलिं मल्तासवाः घासाया छगू अभिन्न अंग खः । थ्व भोँमि साय्मि कुनां (बिनां) खः ।
सँखोस्या (५७) सँख्वःसिँया व्युत्पादन खः । सँख्वःसि खँग्वलय् –आ लितँसा तनाः सँख्वस्या जूगु खः । सँख्वःसि चिकंया बांलाःगु स्रोत खः । सँख्वःसिया चिकं पिकाइपिं साय्मि खलःयात सँख्वस्या धाल । भोँतया साय्मितय्संं सँख्वःसिया चिकं पिकाःगुलिं थ्व नां थन ल्यन ।
हाम्चा (५८) खँग्वः हाम्वःचाया चीहाकःगु रूप खः । चिकं पिकाइगु सि हाम्वः व हेयवाचक –चा लितँसा ल्वाकज्यानाः हाम्वःचा जुइ । थुकी मध्यपदया स्वरक्षय जुयाः हाम्चा जुल । थुकिया प्रक्रिया थुकथं खनेदु – हामोचा श्र हाम्चा ृमध्यपद स्वरक्षये । हाम्वःयात संस्कृतं तिल धाइ । थ्व तिल तिसिनाः वःगु जुयाः चिकंयात तैलम् धाइ । खय् भासं तेल धाइ । व चिकंया ज्या याइम्हसित संस्कृत भासं तैलकार (५९) धाइ ।
ह्याम्गला (६०) साय्मि थिमिया मनू खः । हामु व गुलि मुनाः ह्याम्गुलि खँग्वः वःगु खनेदु । हामु खँग्वलय् श्रुति य आगम जुयाः ह्यामु जुल । ह्यामुया अन्तिम स्वरक्षय जुयाः ह्याम जुल । थुकी लितँसा गुलि वयाः ह्यामगुलि जुल । गुलि प्यपुने न्ह्यः मध्यपदया स्वर दुसुनाः ह्याम्गुलि जुल । व ह्याम्गुलिया स्वरक्षय जुयाः ह्यामगोलि जुल । ह्याम्गोलिया अन्तिम स्वरक्षय जुयाः ह्यामग्ला जुल । थुकिया प्रक्रिया थुकथं खनेदु – हामु–गुलि – हामुगुलि – ह्यामुगुलि [श्रुति य आगम] – ह्याम्गुलि [अक्षर लोप] – ह्याम्गोलि [स्वरक्षय, मध्य पश्चकरण] – ह्याम्गोला [स्वरक्षय, निम्न पश्चकरण] ।
प्रतिष्ठा
कःमि (६१) संस्कृतया कर्मि खँग्वलं वःगु खनेदु । कर्मि नेपालभाषाय् पाच्चचिकीकरण जुयाः कल्मि जुल । कल्मिया मध्य वर्ण दुसुनाः थुकिया क्षतिपूर्तिकथं दीर्घता वयाः कःमि जूगु दु । मनू थुइकीगु लितँसा पुलांगु नेपालभाषायाय् –मि खः । थुकिया रूपध्वनि प्रक्रिया थुकथं खनेदु – कर्मि – कल्मि [पाश्चचिकीकरण] – कःमि [क्षतिपूरक दीर्घत] ।
काजिखलः (६२) राजकीय हैसियत दुपिं साय्मितय्त काजिखलः धाइ । कान्छा (६३) दकले चीधिकःम्ह साय्मियात धाइ । कुतुपा (६४) क्वतपाया व्युत्पादन खः । क्वतपालया अन्तिम अक्षर ल दुसुनाः क्वतपाः जुल । थुकिया अन्तिम दीर्घता क्षय जुयाः क्वतपा जुल । अनंलि त या स्वरवृद्धि जुयाः क्वतुपा जुल । अनंलि प्रगत समीभवन जुयाः कुतुपा जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– कोतपाल – कोतपाः [अन्तिम अक्षर क्षय] – कोतपा [दीर्घता क्षय] – कोतुपा [स्वरवृद्धि] – कुतुपा [प्रगत समीभवन] ।
स्वांया ज्याइपिं साय्मियात नं गथु धाइ । ख्वपय् थुमित गाथा (६५) धाइ । झिंच्याद्वः (६६) नेवाः वा मेपिनि राणाकाल तक ध्यबाया ल्याः द्वःछितक जक खः । उज्वःगु इलय् झिंच्याद्वः ध्यबा दुपिं धैगु तःमि वर्ग खः । थुज्वःपिं साय्मितय्त झिंच्याद्वःखलः धाइ ।
थु (६७) पाक्व पुखुद्यांया साय्मिया छखलः साय्मि खः (पगेनी २०१५३१४) । द्वाः (६८) खँग्वः द्वारे खँग्वलं वःगु खनेदु । द्वार (लुखा) व –य् (मनू) ल्वाकज्यानाः वःगु खनेदु । थुकिया अर्थ लुखाय् च्वनीम्ह मनू वा पिवाः जुइ । थुकिया रूपध्वनि प्रक्रिया थुकथं खनेदु – द्वार – य् – द्वार [अन्तिम स्वरक्षय] – द्वाः [क्षतिपूरक दीर्घत] । धां (६९) धंया स्वरक्षय जूगु व्युत्पादन खः । थुकिया अर्थ दुधं जुइ । ध्यबां लुफिं हा (७०) न्हापा बैंक मदु, नोट ध्यबा नं मदु । सिजः वा धातुया म्वह जक ध्यबा जुइगु । तःमिपिनिगु छेँय् ध्यबा बोराय् थनाः पँचिना तै । थुज्वःगु ध्यबाय् हाःपिं साय्मित ध्यबां लुफिंहा खलः खः । नायः (७१) साय्मितय्सं याइगु ज्या कःघाइम्हसित धाइ ।
पःमाः (७२) व प्रधान (७३) स्यस्यः समाज थें हे लडाइँ ल्वाइपिं खः । थ्व ज्यापु समाजय् नं दु । पाःलाः (७४) वा पाला (७५) सँदेसय् (तिब्बत) नेवाः महाजनतय्गु छगू संघया नां खः । थुकिं सन् १९६० स्वयां न्ह्यः सँदेसय् ब्यापारिक ज्या याइगु खः । अथे ज्या सनीपिं मध्ये साय्मि नं छखलः खः । उकिं थ्व खँग्वः अनं हे वःगु खनेदु । लाहु (७६) नं साय्मिया छगू कुनां दु । थुकी निता खँ दु– (क) पाकिस्तानया लाहोरय् भर्ती जुइपिंत लाहुरे धाइ । थ्व खँग्वः नेवाः समाजय् नं दुहां वल । थन थ्व खँग्वः लाहू जुल । (ख) साय्मितय्सं त्वँसाया नं ज्या याइ । थथे नसात्वँसाया ज्या याइबलय् यक्व हे ल्हाः सिली । ल्हाःयात पुलांगु नेपालभाषां लाहा धाइ । थ्व लाहाया लिउने या वर्ण हा दुसुनाः ला जक ल्यनी । थुकी हु (ज्या) प्यपुनाः लाहु जूगु दु । न्हापांगु (क) व लिपांगु (ख) मध्ये (ख) जातीय भाषावैज्ञानिक दृष्टिं अझ लिक्क लाःगु खनेदु ।
मलताभासि (७७) मल्ताया पुलांगु नां मलभतासिया व्युत्पादन खः । मलभतासि विपर्यास जुयाः मलताभसि जुल । थुकी परागत समीभवन जुयाः मलताभासि जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– मलभतासि – मलताभसि [प्रगत समीभवन] – मलताभासि [परागत समीभवन] ।
मास्टर (७८) साय्मि समाजय् अंग्रेजी शिक्षा कयाः शिक्षण पेशा नालातःपिंत धाइगु खः । झारफुकया ज्या याइम्हसित वैद्य (७९) साय्मि धाइ ।
सखापा (८०) चिबाहा वा स्तपुय् सख्वाः पाइम्ह साय्मियात धाइ । साल व मि ल्वाकज्यानाः सालमि जुल । सालया ल त्वःफिनाः क्षतिपूर्तिकथं दीर्घता वयाः साः जक जुल । थुकी –मि लितँसा वयाः साःमि (८१) जुल । थ्व साःमि ख्वप व ख्वपया भाषिक किचलय् लाःगु थिमि, सांगा, भोंतया नेवाः भाषाय् सःमि जुइ । थुकियात थुकथं सूत्र दयेके छिं – साःमि – सःमि [स्वरवृद्धि] । साहु (८२) तःमिम्ह साय्मियात धाइ ।
सिन्चा (८३) या अर्थ छ्यनय् सँ फाइगु दथुया ध्वःयात धाइ । थन वःगु थ्व मोहनसिंह खँग्वलं वःगु खनेदु । डानियल राइटजुं देवमाल वंशावलीया बः कयाः थुकथं धयादीगु दु – रण मल्ल (ने.सं.६२२) या शासनकालय् भोँतया मोहनसिंह मानन्धरयात चण्डेश्वरी (कुमार कुण्ड) माजुं लुँया मेछ्यं बर बिल । छुं दिन लिपा हानं छम्ह योगीं एकमुखे रूद्राक्ष बिल । थुकथं मोहनसिं तःमि जुल । अनंलि वय्कलं पशुपति महाद्यःयात जेष्ठशुक्ल सप्तमि कुन्हु ३६ फा तूचिकंया अखण्डदीप छ्वयेकेत गुथि तयाबिल । उकिया रसिद दँय्दसं पशुपति अमालकोट अड्डां बी । थ्व मोहन सिंया सन्तानं थःपिनिगु नामय् सिं छुत । थुमित यःम्ह मनूकथं सिंचा धाल । थुकिया हिज्जे विन्यास जुयाः सिन्चा खलः जुल । थुपिं थाैंकन्हय् येँया वतु त्वालय् झिंछखलः दु । स्यस्यःलिसे आपाः संगत याना जुइम्ह साय्मियात भोँतय् स्यस्यः (८४) धाल । सूर्ति (८५) तँलाछी सूर्ति मीपिं साय्मियात धाइ । हुखे (८६) हुकालिसे प्यपुना च्वनीम्ह बजांगुलु खः ।
ज्वलं
कू (८७) बुँज्याय् दकले आपाः छ्यलीगु ज्याभः खः । साय्मि बुँज्यालिसे नं स्वाःपिं मनू जूगुलिं थ्व ज्याभः दैगु हे जुल । थ्व हे नामं कू कुनां जुल । खिं (८८) छ्यंगू बाजा खः । मगःखिं (मादल), क्वंचाखिं दक्व हे छ्यंगूया बाजा खः । खिं खगः (आकाशं) खँग्वलं वःगु खनेदु । व बाजा थानाः पिदंगु सः थे हे शंख पुइपिंत ख्वपय् खागि धाइ । खिंबाजा तसकं सः बांलाःगु बाजा खः । थुकिं मनयात आनन्द याइगुलिं थ्वा बाजायात मृद· नं धाइ । खिं थें हे तसकं थ्वइगु बाजं धाः भोँतया साय्मितय्संं थाः, उकी उमिगु नां धाः (८९) जुल । बुँज्या याइपिनि तसकं यइगु पेय धैगु हे थ्वँ अय्लाः खः । थ्वँ थुइत हाजा हायेमाः, हाजा हायेत पोतासि माः ।
पोतासि दुपिंत पोतासि (९०) धाल । बासुरी पुइपिं साय्मि खलःयात बांसुरी (९१) धाल । सलिं (९२) चिकं सालय् खौ ल्ययाः सालय् क्वफाइगु जालियात धाइ । थ्व साय्मिया छता ज्वलं छ्यलीपिंत धाइगु खः । मेथाय् सलीया अर्थ अय्लाः थ्वँ त्वनीगु चाया पाला जुइ ।
सिखः (९३) थिमिया साय्मि खः । सिखःया अर्थ छगू क्वखायेगु चौ तयाः काकाः दयेकातःगु तिसा खः। मेगु अप्पा छ्यानाः नचुकातःगु धू खः । थ्व न्हापा बज्र पायेबलय् माः । थुकियात सिखःचुं दाइ । साय्मितय्गु छता ज्या चीबहालय् सिखःचुं पानाः बांलाकेगु नं खः । थन वःगु सिखः थ्व हे सिखःचुंया चिहाःगु रूप खः ।
वास्तु
सायमितगु छगू ज्या वास्तुलिसे नं स्वानाच्वंगु दु । उकी वास्तु वा थ्वलिसे स्वाःगु खँग्वः मनूया नांलिसे स्वानाच्वंगु कुनां थ्व कवलय् लाः । बल्लाःगु फः दुगु छेँया मनू असंफः (९४) जूगु खनेदु । असंफः कुनां दुपिं साय्मि खलः भोँतय् जक दु ।
चिकिचाधंगु दबू लिक्क दुपिं दबूचा (९५) धाल । ध्वाखाया सिथय् च्वनीपिं ध्वाकासी (९६), ननिचाय् च्वनीपिं ननिचा (९७), चिचाग्वःगु पुखू लिक्क च्वनीपिं पुखुचा (९८) साय्मि खलः जूगु खनेदु । बहाया चीधंगु रूपया जवं खवं दुपिं बही (९९) साय्मि जुल ।
मनूया नां
कालुसिङ (१००) हाकुम्ह मनूया नामं वःगु खनेदु । बालकृष्ण (१०१) मचाम्ह कृष्णया नामं वःगु येँया साय्मि खः । वसुदेवया काय् वासुदेव कृष्णया नामं बासु (१०२) खलः वःगु नां वल । थुपिं पाक्व पुखुद्यामय् दु ।
स्वभाव
मनूया वंश, ख्वाः, धिकः बानी, स्वभाव स्वयाः नां छुइगु चलन दु । खत्री (१०३) धायेवं मां व बौ बिस्कं बिस्कं पुचःयाम्हपाखे दुम्ह मचा धकाः सीकेमाल । चीधी (१०४) कान्छाम्ह वा चिकिधिकःम्ह साय्मि खः । छ्याकं (१०५) धैगु सिं रण्डां सुनाः पिहांवैगु सिँख्वला खः । थ्व सिँ ज्या याःपिनि लवः खः । थुकथं लवःयात छ्याकं धाइ । लवः यक्व नइम्ह साय्मियात छ्याकं धाइ ।
तंगः (१०६) तःधंगु बस्ती दुथाय् च्वंपिं साय्मि जुल । थ्व त्वाःया नां नं खः । तःजः (१०७) यक्व जः दुगु परिवारया साय्मियात धाइ । तःधी (१०८) तःधिकःम्ह साय्मियात धाइ ।
साय्मितय् तू काकाः चिकं पिकाइसा तू त्याःत्याः यानाः पापा चिनाः खौपा जुइ । उकिं खौयात त्यापा (१०४) नं धाइ । कपाःया दथु दुहां वःम्ह मनूयात दथुधस्याः धाइ । भोँतय् दतधस्याः (१०९) धाइ । थन अघोष महाप्राण वर्ण थ अघोष अल्पप्राण वर्ण त जूगु दु । नःसिं (११०) तसकं नयेमाःम्ह वा नगुलु खः । चिकं तयाः इलय् म्वः मल्हूसा छ्यं न्ह्यतुइ । अथे छ्यं न्ह्यतुम्ह भोँतया साय्मियात न्हेतु (१११) धाल । न्हाय्पं मरूम्ह भ्वँतया साय्मियात न्हेपांमरू (११२) धाल ।
तसकं नये पित्याःम्हसित पित्याः (११३) धाइ । भतीचा चीधिकःम्ह मनूयात पुक्र्या धाइ । खँय्भासं चीधिकःम्ह मनूयात पुड्के धाइ । पुड्के खँग्वलय् –आ लितँसा तयाः पुड्क्या धाल । वहे पुड्क्या नं रकारय् हिलाः पुर्क्या जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – पुड्के–आ – पुड्कया – पुर्क्या [रकारीभवन] । पुलांगु जक खँ ल्हाइम्हसित पुलां (११४) धाइ । ख्वाः भतिचा आपाः यचुम्हसित नेवाःतय्सं भुयू धाइ । सामान्य स्वयाः पाक्क जुल कि वयात वँय् (११५) धाइ । थुकियात थिमिइ वाँय् (११६) धाइ । ख्वाः तुयू व मनू भतीचा स्वये जिल कि सँय् (११७) धायेगु चलन नेवाः समाजय् दु । सिस्याः (११८) सि स्याइम्ह मनूयात धाइ । छुं ज्या मरू, फोहरी, म्ह छम्ह सि थाःम्ह मनूयात सिस्याः धाइ ।