मध्यपुर थिमि भक्तपुर जिल्लाया नेवाः बाहुल्य छगू ऐतिहासिक नगर खः । उत्तर व पश्चिम दिशाय् मनोहरा व पूर्व व दक्षिण दिशाय् हनुमन्ते खुसिं सीमाना कःघानातःगु दु । थ्व नगरया पूर्व लागाय् ख्वप नगरपालिका व चाँगुनारायण नगरपालिका, पश्चिमय् यें महानगरपालिका, उत्तरय् कागेश्वरी मनोहरा नगरपालिका व दक्षिणय् सूर्यविनायक नगरपालिका व महालक्ष्मी नगरपालिका दु । विश्व मानचित्रय् मध्यपुर थिमि २७ड्ढ४०’ निसें २७ड्ढ४२’ उत्तरी अक्षांश व ८१ड्ढ२२’३०’’ निसें ८५ड्ढ२५’०’’ पूर्वी देशान्तर दुने समुन्द्री सतहं १३२६ मिटर च्वय् लाः । थ्व नगरपालिकां भक्तपुर जिल्लाया कूल भूभागया ९.६ प्रतिशत भूभाग कःघानातःगु दु । मध्यपुर थिमिया कूल क्षेत्रफल ११९ वर्ग कि.मि. दु । तत्कालिन बोडे, नगदेश, चपाच्व, बालकुमारी व दीव्येश्वरी गाविसयात मुंकाः वि.सं. २०५३ चैत्र १४ गते मध्यपुर थिमि नगरपालिका स्वंगु खः । वि.सं. २०६८ सालया जनगणनाकथं थन ३४,७३१ नेवाः जनसंख्या दु (ऋद्यक्, एयउगबितष्यल दथ ऋबकतभ÷ भ्तजलष्अ नचयगउक बलम क्भह, ल्एज्ऋ द्दण्द्दज्ञ, द्दण्द्दज्ञ) । थ्व नगरपालिकाया मूल बस्ती पूर्व व दक्षिणय् हनुमन्ते खुसि, उत्तर व पश्चिमय् मनोहरा खुसि, उत्तरपूर्व दिशाय् निलबाराही गाँखुतक वडा नं. १ निसें ९ तकया अध्ययन जूगु दु । मध्यपुर थिमि दुने यक्व हे जातजातिया बसोवास जुयाच्वंगु दु । थ्व थीथी जातया दुने नं थःगु कुल म्हसीकेत कुनांबिनां छ्यलाच्वंगु दु ।

कवं, ख्याः द्यः
अजिमा (४५९) नेवाः समाजया आदिम द्यः खः । अजिमा दुगु ननियात अजिमाननि धाइ । मानव आस्थाकथं थीथी द्यः पलिस्था याइ । द्यः वा देगः नापं स्वापू दुगु यक्व बिनां छुनातःगु दु ।
कांद्यः (४६०) कामदेवया व्युत्पादन खः । रतिरागया द्यः कामदेव धाइ । कामदेवया कामबाणं महाद्यःया तपस्या भंग जूगुलिं कामदेव भष्म जूगु बाखँ दु । निगु पुखुलिं च्वदेसय् वनेगु लँय् गाःहिति त्वालय् कामदेवया मूर्ति दु । कांद्यः बिनां दुपिं प्वबुइ च्वनी । थुकिया प्रक्रिया थथे दु – कामदेव – कामदेअ [व्यञ्जन लोपे] – कामद्यः [क्षतिपूरक दीर्घतो] – कांद्यः [नासिकीकरणे] । मनू स्वयाः शक्तिशाली, अर्ध काल्पनिक जीवयात अलौकिककथं काइ ।
ख्याः (४६१) यक्ष खँग्वःया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – यक्ष – यकष [वर्णविच्छेदे] – यकख [खकारीभवने] – यकखा [स्वरक्षये] – खयक [विपर्ये] – ख्यक [अक्षरलोपे] – ख्याः [दीर्घतो] – ख्या
[दीर्घता क्षये] ।
चन्द्यः (४६२) चन्देश्वरी द्यःया व्युत्पादन खनेदु । थुमि दिगद्यः ख्वपया सिद्धपुखू जूगुलिं थुपिं ख्वपं वःगु सिइदु । ख्वप चन्देश्वरी द्यःथाय्पाखें वयाः बोडे च्वनीपिं स्यस्यः खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – चन्देश्वरीद्यः – चन्नेश्वरीद्यः [प्रगत समिभवने] – चन्नेसरीद्यः [श्रुति क्षये] – चन्नेसद्यः [रि क्षये] – चन्नेद्यः [स क्षये] – चन्द्यः [न लोपे] ।
देवल्हा (४६३) देवलाहतया व्युत्पादन खः । थुपिं द्यःया ल्हाः दुपिं स्यस्यःखलः धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – देवलाहात – देवल्हात [अक्षरलोपे] – देवल्हाः [क्षतिपूरक दीर्घतो] – देवल्हा [दीर्घता क्षये] । थौंकन्हय् देवल्हा खलकं द्यांकमि (स्वयादिसँ; द्यांकःमि) वा न्यालभुस्या (६) च्वइ । द्यः (७) तस्कं हे ज्ञानीम्ह व भिंम्ह मनूयात नं धाइ ।
पामुद्यः (४६४) पाछैतरि खलःया पुलांगु बिनां खः । पामुद्यःया अर्थ पाउँद्यः जुइ । बोलिचालिया भासं पामुद्यः धाःसां च्वयेगु इलय् पंद्यः च्वयेगु याइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – पामुद्यः – पामद्यः [स्वरक्षये] – पांद्यः [नासिकीकरणे] – पंद्यः [स्वर बृद्धिे] । पाछैतरि (४६५) या अर्थ स्यस्यःया छेँय् पिनातःगु पाछै तःमा जूगु खः । लिपा थुमिगु नां हिलाः पाछैतरि जूगु खः ।
बिसिंद्यः (४६६) बनेज्या याइपिं थिमिया स्यस्यःतय् भिंद्यः (४६७) खः । तिमी भिंद्यः व विसिद्यः धाइपिं निखलः स्यस्यः दु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – भिमसेनद्यः – भिमसिनद्यः [स्वर बृद्धिे] – भिमसिंद्यः [नासिकीकरणे] – भिंसिंद्यः [नासिकीकरणे] -(क) भिंद्यः [दथुया पद लोप] (ख) बिसिंद्यः [अल्पप्राणिकरणे] । बिसिंद्यःया पूर्वरुप बिरसिंहदेव नं जुइफु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – बिरसिंहदेव – बिरसिंहद्यः [क्षतिपूरक दीर्घतो] – बिरसिंद्यः [नासिकीकरणे] – बिसिंद्यः [र लोपे] । भिंद्यःयात भिंकीम्ह द्यः वा भिंम्ह द्यः नं धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – भिंम्हद्यः – भिमद्यः [अल्पप्राणिकरणे] – भिंद्यः [नासिकीकरणे] । भाग्य (४६८) मनूया आस्था वा श्रद्धाया खँ खः । भाग्ययात द्यः नं धाइ ।
मंद्यः (४६९) बालकुमारी द्यः पुजा वंबलय् मंदतले पुजा यानाच्वनीम्ह जूगुलिं धाःगु धाइ । थुकिया मतलब मन व द्यः जानाः मनद्यः जुल । थुकिया आखः (माग्वः) लोप जुयाः मन्द्यः जुल । थ्व नं नासिकीकरण जुयाः मंद्यः जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – मन – द्यः – मनद्यः – मन्द्यः [अक्षरलोपे] – मंद्यः [नासिकीकरणे] । थुपिं भुलांख्यलय् च्वनीपिं खः । महाद्यःपंमा (४७०) दथुत्वाः व कय्कूताँया दथुइ च्वंगु चीधंगु चुकया पःमाः खः ।
थ्व चुकय् चीग्वःगु महाद्यःया देगः छगः थापना
यानातःगु दु ।
लवंसिं (४७१) लसिंया व्युत्पादन खः । लसिं लाखेया मिजं जात खः । लँख्या (४७२) लँपनीम्ह ख्याःयात धाइ । थ्वयात भकुंग्वारा नं धाइ । लाखे (४७३) लसिंया मिजं स्वरूप स्यस्यः खः । थिमिइ लाखे बिनां साय्मिया नं दु । लाखे डाकसया व्युत्पादन खनेदु । द्यःया अःखः ग्यानापुम्ह अलौकिक प्राणी लाखे खः । थिमिइ थ्व स्यस्यः व साय्मि निखलःसिया नं बिनां खः (स्वयादिसँ; साय्मि लाखे) । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – डाकस – ह्राकस [ह्रकारीभवने] – राकस [रकारिभवने] – लाकस [लकारिभवने] – लाखस [महाप्राणिभवने] – लाखय् [अन्तिमवर्ण लोपे] – लाखे [य्काक्षरिकरणे]।
वासिंद्यः (४७४) वाःया छकः सेवा याइम्ह । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – वास्याद्यः – वासाद्यः [श्रुतिक्षये] – वासिंद्यः [स्वर वृद्धिे] ।

कूल
खत्री (४७५) बौ स्यस्यः मां खय्नी जुलकि खत्री धाइ । न्याकुजु (४७६) नेकूलिसे आदरार्थी –जु तँसा स्वानावःगु खनेदु । नियमय् च्वनीगु खुलयात न्याकूजु धाइ । थ्व खँग्वः थसिया नेकुंया सन्दर्भय् वर्ण जुइधुंकल । थन ख्वप भाषाया किचः लाःगुलिं न्याकु जुल । थुकिया प्रकृया थथे खनेदु – नेकुं – न्याकुं [श्रुतिकरणे] – न्याकुंजु [आदरार्थीकरणे] । कुनांबिनां खास यानाः खलः वा वंशजकथं हे वइगु जूसां बिनांया लिउने खलः वा वंश स्वानावःगु बिनां नं खनेदु (स्वयादिसँ; नेकुं) ।
की, झंगः, पशु
कसिध्वं (४७७) कःसिया लः वनीगु ध्वंयात धाइ । तर थिमिइ मेगु हे धापू थुकथं खनेदु – छन्हु बुं लिहां वःगु इलय् कू काये ल्वःमन । बुँइ वनाः कू काः वंबलय् कूयात दथुइ तयाः ध्वंत चाकःलिं च्वनाच्वन । थुवाः वनाः क्षमा फ्वनाः कू कयाहल । लिपा तुयुम्ह ध्वं छम्ह छेँय् थ्यंकः वल । ध्वं कःसि चाःहुलाः अनं हे लिहां वंगु जुयाः कसिध्वं जूवंगु धाइ ।
किलंनः (४७८) अन्न स्यस्यःया कुथि वा भकारीया अन्न किलं नःगु अवस्थायात धाल । किला (४७९) की लाइम्ह स्यस्यःयात धाइ । किसि (४८०) मनू तःधिकः जुयाः ल्ह्वंम्हसित धाइ । किसि खलयाः दाजुकिजा गोकर्णय् नं दु । गोकर्णय् किसिगाः धइगु छगू त्वाः दु । थ्वहे किसिगालं थिमिइ वःपिं जुयाः किसि जूपिं स्यस्यः जूगु अनुमान दु । सँक्वय् किसि तलेजुया पुजारी खः (स्वयादिसँ; सक्वया किसि)।
खिचाखि (४८१) किचकिच याइम्ह स्यस्यःयात धाइ । खिचाखि खलःयात बजिबंजाः (४८२) नं धाइ (स्वयादिसँ; बजिबंजाः) । गलु (४८३) गरूड खँग्वलं वःगु खनेदु । गरूडया ह्रकारीभवन जुयाः गरूह्र जुल । थ्व गरूह्र लकार जुयाः गरूल जुल । थुकिया अन्तिम वर्ण ल तनाः गरू जक ल्यन । गरूया लकार जुयाः गलु जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – गरुड – गरूह्र [ह्रकारीभवने] – गरूल [लकारीभवने] – गरू [अन्तिमपद लोपे] श्- गलु [लकारीभवने] ।
गोंगः (४८४) सुथ न्हापां हालीम्ह छेँय् लहिनातःम्ह मिजंम्ह झंगःयात धाइ । थिमिइ न्ह्यागु खँय् नं नायः जुइम्हसित धाइ । थ्व बिनां स्यस्यः व कुमाः निखलःया नं दु (स्वयादिसँ; कुमा गोंगः) ।
चखुचां कूनः (४८५) खँग्वःलिसे बाखं स्वानाच्वंगु दु । स्यस्यःभाजु बुँइ ज्या सनाच्वंगु इलय् चखुँचा क्यंकः वंबलय् कू तन । अले चखुचां कू नः धाल । छुँ (४८६) चीधिकःम्ह प्राणी खः । थ्व न्ह्याथासं न्ह्यनी । थ्व पःमाःया मेगु बिनां खः (स्वयादिसँ, पःमाः) जगलु (४८७) गलु खँग्वलय् ज न्ह्यतँसा च्वनाः वःगु खनेदु । थ्व जया व्युत्पत्ति रामायणया बाखंलिसे स्वाइ । रावणं सीता हरण याःबलय् जतायु नांया गरूडं पनेत स्वःबलय् व झंगःयात रावणं पालाः वन । थ्व खँयात प्याखनय् जतायू जुयाः म्हितूम्ह मनूयात जगलु धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – जतायुगरुड – जतागरुड [यु लोपे] – जतगरुड [स्वर वृद्धिे] – जगरूह्र [त लोपे] – जगरूह्र [ह्रकारीभवने] – जगरूल [लकारीभवने] – जगरू [अन्तिमपद लोपे] – जगलु [लकारीभवने] ।
ज्यो (४८८) जम्बुक खँग्वलं वःगु खनेदु । ध्वंयात संस्कृतं जम्बुक धाइ । नेपालभाषां जम्बुकद्यः नं धाइ । थ्वहे जम्बुकद्यः ज्यो जूगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – जम्बुकद्या – जम्बूद्यो [न्हापांगु पदया अन्तिम वर्ण लोपे] – जम्द्यो [अन्तिम वर्ण क्षये] – जंद्यो [नासिकीकरणे] – जंज्यो [स्पघर्षीभवने] – ज्यो [परागत समीभवने] । झांगः (४८९) ख्वप भाषाया खँग्वः ख, थुकिया अर्थ झंगः खः । थुकिया अर्थ मखुगु खँल्हाइम्ह स्यस्यः खः । थ्व बिनां दुपिं थिमिया सुंगाः त्वालय् दु ।
धुँ (४९९) यात भगवतीया वाहनकथं काइ । धुँ छम्ह जंगलय् च्वनीम्ह हिंस्रक जनावर खः । थ्व स्यस्यः बिनां खः । ध्वं (५००) तसकं चंखम्ह पशु खः । बुँइ ज्या सनाच्वंम्ह किसानयात निलबाराही द्यः ध्वंया रुप कयाः गुँइ यंकाः निलबाराही प्याखं स्यनाहःगु धाइ । अथे जुयाः व किसानयात ध्वं धाःगु धाइ । आःतक नं ध्वंतय्गु छेँ निलबाराही गं प्याखं पिहांवइगु आखाः दनि । प्याखनय् भैलःदेवं क्वखाइगु कातिमाः नं ध्वं खलःयाके सुरक्षित दनि । थिमिया ध्वंत ख्वपं वःगु धाइ । थुमि न्हापा ख्वपया तलेजुइ हे दिगुद्यः हनीगु खः । छगू दँ जुजु सिबें न्हापा थुमिगु तिसा द्यःयात छाःगु जुयाच्वन । अथे जुयाः जुजुं निपी बुँ तयाः थुमि दिगुद्यः जस्तिक्व धाःगु थासय् स्थापना यानाबिल । थुपिं ख्वपं लेले भारदेउ वनाः लिपा थिमिइ च्वंवःगु धाइ । ध्वंत च्वनीगु वामुने त्वाःया गणेद्यःयात भादे इनाय् धाइ । भादे भारदेउया चीहाकःगु रूप खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – भारदेउ श्र भारदे ृअन्तिम स्वर लोपे श्र भाःदे
ृर लोप, क्षतिपुरक दीर्घतो श्र भादे ृदीर्घता लोपे । थ्व द्यः बिस्काः जात्राय् जात्रा याःसां थुकिया पाः ध्वंखलकं जक हे फइ । हिञ्चो भैलःद्यः नापं थुमिगु बुँइ वा पिइगु इलय् ध्वनं लः तयाब्यूगु धाइ । उकिं ध्वंया बुँ
धाधां मनूया बिनां हे ध्वं जूगु दु । थ्व स्यस्यः व कुमाः बिनां खः ।
बखुँ (५०१) खँग्वः छ्यं ल्हुकुल्हुकु संकीम्ह मनूयात उपमाकथं धाइ । थुपिं बोडेया स्यस्यःत खः। ब्यां (५०२) लः व जमिन निथासं च्वनीम्ह प्राणी खः । पर्यावरण सन्तुलनया निंतिं ब्यांया भूमिका यक्व खनेदु । ब्यां हाल कि वा वइ धैगु विश्वास दु । वा बाली दुपिं की नयाः मनूया सेवा याइ । उकिं गुन्हुपुन्हिबलय् ब्यांयात जा नकेगु परम्परा दु । थ्व बिनां स्यस्यः व कुमाः निखलःया नं दु (स्वयादिसँ; कुमा ब्यां)। फा (५०३) फोहरीम्ह जनावर थुइकी । म्वः मल्हुइपिं स्यस्यःयात आः नं फा धाइ ।
भखि (५०४) भौचाया खि थें नवःम्ह स्यस्यः जुयाः धाःगु धाइ । छुं नं ज्या गोप्य रुपं याइपिंत नं भौचां खि तपू थें तपुइगु जुयाः भखि धाइ । भौचायात स्थानीय बोलीचालीं भः धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु –
भतिखि – भइखि [अन्तिम व्यञ्जन लोपे] – भौखि [पश्चकरणे] – भखि [एकस्वरीकरणे] । भतिं खें नः (५०५) खें खुयाः नःगु इलय् ज्वंगुलिं भतिं खें नः धाःगुलिं बिनां जुल । थ्व स्यस्यः बिनां खः ।
माकः (५०६) बिनां दुपिं थिमिइ यक्व थासय् दु । माकःत फुक्कं छगू मखु, दाजुकिजा नं मखु । थिमिं सिनामंगलयु च्वंवःपिनिगु धापूकथं उपिं कःमि खः । न्यातपोल देगः दयेकुगु इलय् गजू छुइत मेपिं ग्यानाच्वंगु इलय् नं खुरुखुरु खः गयाः थहां वंगुलिं माकः वं थें वन धकाः धाल । लिपा बिनां हे माकः जुल । थुमिगु न्हापाया बिनां कःमि (५०७) खः । थ्व स्यस्यः व कुमाः बिनां खः (स्वयादिसँ; कुमाः माकः)। मोय् (५०८) मेय्या व्युत्पादन खनेदु । छुं ई न्ह्यःतक बोडेय् मे लहीपिं यक्व दु । मेयात मेस वा मेय् नं धाइ । थ्व स्यस्यः बिनां खः ।

गुथि, तिथि
बुदिंयात नालाः नां छुइगु पह नं छता खः । एकादशी खुन्हु बूम्ह मनूयात एकादशी (५०९), भिंद्वादशी खुन्हु बूम्ह मनूया नां भिंद्वादशी (५१०) धाल । साल्पा (५११) सलांपाया हिलावःगु रूप खनेदु । सलांपा गुथिया पाःब्व खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – सलांपा श्र सालंपा ृस्वरक्षये श्र सालपा ृनासिक्य ध्वनि क्षये श्र साल्पा ृमध्यस्वरक्षये ।

छेँ
अदुवा (५१२) या अर्थ द्वार मदुम्ह मनू वा छेँ जुइ । अदुवा शब्दया ब्युत्पत्ति अ (नकारवाची) – दुवार (द्वार) श्र दुवार ृव आगमे श्र दुवाल ृलकारीभवने श्र दुवाः ृक्षतिपुरक दीर्घतो श्र दुवा ृदीर्घताक्षये जूगु खः । अदुवा शब्दया मेगु अर्थ पालु जुइ । थ्व ल्याखं थुपिं पालुया कालबिल वा ज्याखँ याइपिं जुइफु । थुगु निगू मध्ये थुमिगु छेँनं निलबाराही गंप्याखं पिहां वइगु जुयाः अदुवाया अर्थ द्वार मदुगु जुइ । अदुवा खलःया पुलांगु बिनां सुकलाछी (५१३) खः। थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – सुकलाछी श्र सुकलासि ृसंघर्षोभवने । सुकुया अर्थ चीधंगु वा कय्कुंगु व लाछिया अर्थ चुक । थुकिया प्रायोगिक अर्थ चीधंगु चुक जुइ । थ्व सुकुलाछिया लिक्क आखा दु । थुकियात थिमिइ अःखा धाइ, थुकिया अर्थ संगीतया सामान तयेगु थाय्, संगीत व नृत्यया अभ्यास याइगु थाय् जुइ । थ्वहे आखाछेँया लिक्क च्वंगु चीधंगु चुक, सुकुलासि जुल । सुकुलासि खलःया छेँ वि.सं. २०१५/०१६ सालपाखे निलबाराही गं प्याखँया गं हिलाः निलबाराही द्यः विराजमान जूगु खः । अथे जुयाः थ्व छेँ पिहां वयेगु लुखा जक दुगु जुल, तर द्वार मदु । द्वार मदुगु जुयाः सुकुलासितय्गु बिनां हे अदुवा जुयावन । द्वार धइगु तःधंगु लुखा खः ।
उखा (५१४) खलः थिमिया निगू पुखूया नापं दु । पुखूया लिक्कया छेँ खाछेँ जुल, गुगु हिलाः उखा जुल । उकिया प्रक्रिया थथे जुइ – वखाछेँ – उखाछेँ [आक्षरीकरणे] – उखा [अन्तिमपद लोपे] । दबू प्याखनय् यक्व नसा ब्वयातःगु इलय् व नये कि थ्व नये धकाः इतिमिति कनाच्वंगु इलय् उखा (उका) धाःगु जुयाः उखा धाःगु नं धाइ । तर थुमिगु वस्तुस्थिति स्वयेबलय् कुनातःगु लः अर्थात पुखू लिक्कया छेँ जुयाः हे उखा जूवंगु दु ।
कुछेँ (५१५) कुनय् च्वंगु छेँयात धाइ । व छेँया मनूयात कुछेँ धाइ । कुछेँ खलःया स्यस्यःतय्गु न्हापाया बिनां फसि (५१६) खः । फसित भुलांख्यःया कुनय् च्वंगु छेँय् च्वंवंगु जुयाः कुछेँ जूगु खः । प्रजापति समुदाय दुने नं कुछेँ बिनां दु (स्वयादिसँ; कुमाः कुँछेँ) । उकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – कुमछेँ – कुंनछेँ [नासिकीकरणे] – कुछेँ [अननुनासिकीकरणे]।
कोछेँ (५१७) या अर्थ क्वःने वा क्वय् च्वंगु छेँ जुइ । थन च्वंम्ह मनूया नां कोछेँ जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – क्वय्छेँ – क्वछेँ [मध्यस्वर लोपे] – को/क्व [अन्तिम पद लोपे] । क्व (५१८) दिशा थुइकीगु खँग्वः खः । थुकिया अर्त क्वय्या छेँया मनू खः ।
खाछेँ (५१९) अर्थ पुखू लिक्क च्वंगु छेँ खः । थन च्वंम्ह मनूयात खाछेँ नां छुनाबिल । थ्व खारछेँ खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया व्युत्पति थथे खनेदु – खारछेँ – खालछेँ [लकारीभवने] – खाःछेँ [क्षतिपूरक दीर्घतो] – खाछेँ [दीर्घता क्षये] ।
गःछेँ (५२०) गढछेँ खँग्वलं वःगु खनेदु । अन च्वंम्ह मनूयात गःछेँ नां छुनाबिल । पुलांगु बस्ती सुरक्षाया दृष्टिकोणं गढ स्थापना याना तइ । थ्वहे गढ नापं च्वंगु छेँ गढ खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– गढछेँ – गह्रछेँ [ह्रकारीभवने] – गरछेँ [रकारीभवने] – गलछेँ [लकारीभवने] – गःछेँ [क्षतिपूरक दीर्घतो] । थुमिगु पुलांगु बिनां तःमिदेवा खः (स्वयादिसँ, तःमिदेवा)।
गःसि (५२१) गःया सिथय् च्वनीपिंत धाइ । गःया अर्थ बस्ती खः । थुकिया मेगु अर्थ जंगल नं खः । गुँ तःधंगु जंगल खःसा गः चीधंगु जंगल । न्हापा शौच यायेत खुल्ला क्षेत्रय् वनेमाःगु जुयाः गलय् वनेगु धाइ ।
चपल्छेँ (५२२) सार्वजनिक सतः वा चपालय् च्वनीम्ह मनूयात धाइ । थुकिया पुलांगु रूप चपाड खः । चपाड खँग्वःया रुप हिलाः चपाल जुल । थुकी छेँ तँसा च्वनाः चपालछेँ जुल । चपालछेँया न्हापांगु खँग्वःया लिउनेया वर्ण तनाः चपाल्छेँ जूगु खनेदु । थुकियात गुथिछेँ नं धाइ । अन च्वनीम्ह मनूयात चपल्छेँ धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – चपाड – चपाह्र [ह्रकारीभवने] – चपार [रकारीभवने] – चपाल [लकारीभवने] – चपाल– छेँ – चपालछेँ – चपाल्छेँ [आदिपदान्त वर्ण लोपे] जूगु खः ।
छेँकाः (५२३) धैगु छेँ काःम्ह वा कानाच्वंगु छेँ खः । थुज्वःगु छेँय् च्वनीम्ह मनू छेँकाः जुइ । छ्वासो (५२४) छ्वासलिक छेँ दुपिंत धाइ । छ्वास खँग्वलय् स्वर वृद्धि जुयाः थिमिइ छ्वासो धाइ । नेवाः बस्तीइ थाय् स्वयाः छ्वास तइ । कवि केदारमान व्यथितया कथं थ्व स्थानीय पञ्जिकाधिकारी खः । मचा बुसांनिसें मसितलेया सूचना बियाच्वनी । छ्वास त्वाःया रक्षककथं दनाच्वनी । थिमिया तछु त्वालय् गणेद्यः नापं छगू छ्वासो दु । फःसि (५२५) बिनांयापिं थ्व छ्वास कुनय् च्वंवंगु जुयाः छ्वासो जूगु खः । थुमिसं थौंकन्हय् थःगु बिनां फःसि हे च्वइ ।
तःखाछेँ (५२६) तःखागु छेँय् च्वनीम्ह जुयाः धाल । नेपालभाषाया तवर्ण (त, थ, द, ध)या अर्थ बृहत वा तःधंगु जुइ । तःरालिबि (५२७) तधंलिबिइ च्वनीपिनि बिनां खः । छेँया लिउनेच्वंगु चुकयात लिबि धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – तःधंगु लिबि – तःधंलिबि [समासे] – तःधांलिबि [स्वरक्षये] – तःरांलिबि [रकारीभवने] ।
तुँछेँ (५२८) छेँ लिक्क तुं दुगु छेँयात धाइ । लःया स्रोतमध्ये तुँथि नं छगू खः । तुँ सार्वजनिकरुपं दुसां गनंगनं छेँ लिक्क दइ । छेँ लिक्क तुं दुगु कारणं थुमिगु बिनां तुँछेँ जूवंगु खः । थुकिया प्रक्रिया थथे दु – तुँथिछेँ – तुँछेँ [आदिपदान्त लोप, दीर्घतो] – तुँछेँ [दीर्घता क्षये] – तुछेँ [अननुनासिकीकरणे] ।
ध्वंगः (५२९) प्याखनय्‌ च्वंगु इलय् धुँ गःगु जुयाः खः धाइ । थिमि ताँच्वय् पाखाचाय् ध्वंगःतय्गु छेँ दु । ध्वं च्वनीगु गः थें च्वंगु थासय् छेँ दुगु जुयाः ध्वंगः धाःगु खः । छेँ भुतूया लः पिहां वनीगु प्वाःयात ध्वंप्वाः धायेगु चलन दु । थुपिं च्वनीगु छेँय् लः वनीगु थाय् वा ध्वं च्वनीगु गः थे च्वं । ध्वाकासि (५३०) ध्वाका लिक्क च्वनीपिंत धाइ । पुलांगु बस्ती दुहां वनेगु थासय् ध्वाखा दइ । ध्याक्व (५३१) ध्याक्वया छेँ जुयाः ध्याक्वछेँ जुल । ध्याक्वया दुवाः जूगुलिं ध्याक्वदुवा (५३२) जुल । ध्याक्व पाखें हे ध्याक्वय् (५३३), ध्याकोचा (५३४) जूगु खनेदु ।
न्हूछेँ (५३५) न्हूगू छेँ दनाः च्वंवंम्हसित धाइ । न्हूगुयात संस्कृतं नव धाइ । थ्व न्हूगु छेँ जुयाः नवछेँ (५३६) जुइ । नवछेँयात नवाःछेँ नं धाइ । थुमि छेँय् मिश्री दयेकीगु जुयाः नवाःछेँ धाःगु नं धाइ ।
पुखुतः(५३७) वा पुखूतले पाखाचाय् च्वनीपिं जुयाः धाःगु खः । थु वामुने त्वालय् छगू पुखू दु । थुमिगु खास बिनां बुवः (५३८) खः । लाछी (५३९) रथ वनीगु लँ दुगु थाय्यात धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– रथ्यामार्ग – लथ्यामार्ग [लकारीभवने] – लछ्यामार्ग [सप्पघर्षिभवने] -लाछीयामार्ग [आ आगमे] – लाछीमार्ग [श्रुतिलोपे] – लाछी [अन्तिम पद लोपे] । साःछेँ (५४०) साः लिक्क दुगु छेँयात धाइ । अन च्वनीम्ह मनूयात साःछेँ हे धाइ ।
हःपाछेँ (५४१) वा न्हेपंछेँ लँय् पनाच्वंगु छेँया मनूयात न्हेपंछेँ हे धाइ । थिमि ख्वपभाय्या लागाय् लाःगुलिं थन न्हेपनाछेँ या हेपनाछेँ जक जुइ । थ्व ख्वप भाय्या विशेषता खः । थन ध्वनिविज्ञानया प्यंगू नियम छक्वलं वःगु खनेदु । (क) न्हापां न्हासंथ्वः सः तन (Deletion of Nasal sound) । (ख) अनंलि क्षतिपुरक नासिक्य सः वल (Compensatory Nasalization) । (ग) अनंलि अभेदीकरण (Vowel Neutralization) जुल । (घ) अनंलि छगू स्वयां आपाः अर्थ पिदन (Polysemy) ।
हेपनाछेँ नासिकीकरण जुयाः हेपांछेँ जुइ । अनंलि स्वर कुहां वयाः (स्वरक्षय) हपाछेँ जुल । थन ह महाप्राण वर्णय् हानं दीर्घ जुयाः हःपाछेँ जुल । थ्व खँग्वः यलय् जूसा थुकिया अर्थ हःपा बीगु छेँ थुइकी । थन ख्वपभाय्या विशेषता लुमंकेमाः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – न्हेपनाछेँ – न्हेपांछेँ [नासिकीकरणे] – हपाःछेँ [नासिक्य स्वर लोप, स्वरक्षय, क्षतिपूरक दीर्घतो] –
हःपाछेँ [विपर्यासे] ।

ज्वलं
मनूयात ज्या सनेत माःगु हलंज्वलंया आधारय् नं कुनांबिनां च्वंगु खनेदु । थ्व ज्वलं संकीगु वा बीगु ल्याखं नां छूगु खनेदु । कासि (५४२) धैगु कसि वा पेटी कन्तुर खः । थ्व कसि ख्वपया लागाय् वनाः कासि जूगु खनेदु । नेवाःतय्सं दकले आपाः छ्यलीगु मरिकसि खः । मरिकसि ज्वनीम्ह मनूयात कासि धाःगु खनेदु । कैति (५४३) कःति खः । कःति ज्वनीम्ह सिँकःमियात कैति धाइ । कौरी (५४४) धैगु कौ खः । कौ दुम्ह मनूयात कौरी धाइ । कोले (५४५) कुलि खः, थुकिया ज्या दायेगु खः । थथे कुलि ज्वनाः दाइम्ह खः । खमु (५४६) सामान तयाः कुबिया जुइगु ज्वलं खः । खमु मदयेकं नेवाः बुँज्या जुइ हे मखु । उकिं थुकिया नां हे खमु जुल । खुतिखाता (५४७) धैगु कुथिइ खाता दुम्ह वा खाताया तुति खः । गजू (५४८) देगः वा छेँय् दकले च्वय् छुइगु ज्वलं वा तिसा खः । थथे गजू छुइम्ह मनूयात गजू धाइ ।
चाँसि (५४९) चँसि खः । थ्व चँगुया जंगलय् दइगु सिँ खः । थन थिमिं वःपिं मनूतय्गु बिनां चाँसि जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – चँसिँ – चँसि [नासिक्य लोपे] – चाँसि [स्वरक्षये] । च्वामु (५५०) धैगु च्वाम्वः खः । च्वाम्वः गायेकीम्ह मनू च्वामु खः ।
तःगःखोला (५५१) धैगु तग्वःगु थ्वँ तयेगु थल खः । थथे तग्वःगु थलय् थ्वँ त्वनीम्ह मनू तःगःखोला जुल । तिकाः (५५२) अर्थ मांकाया द्यःने च्वनीगु का खः । थ्व मूल धन जुइ । तुलु (५५३) धैगु ताल्जु खः । थथे ताल्जु दुम्ह मनू तुलु खः । थुकियात खय्भासं तुलो धाइ । त्वाका (५५४) धैगु त्वाकः खः । त्वाकः थुवाःयात त्वाका धाइ ।
दाः (५५५) दह वा दुया हिलावःगु रूप खनेदु । थुकिया प्रक्रिया स्वथिकं जुइफु – (क) दह – दं [नासिकीकरणे] – दां [स्वरक्षये] – दाः [दीर्घीकरणे] । (ख) दव – दअ [अघोषीकरणे] – दु [स्वरवृद्धिे] । (ग) दव – दअ [अघोषीकरणे] – दः [क्षतिपूरक दीर्घतो] । (क) या अर्थ दह दुथाय् च्वंम्ह मनू जुइ । (ख) पुलांगु नेपालभाषाया योजिका खः । थुकिया हिलावंगु थौंया रूप खः । (ग) पुलांगु नेपालभाषां थौंया ख्वपभाषाया रूप खः ।
पाँ (५५६) पँया ख्वपभाषाया रूप खः । थुकिया अर्थ पँचिनातःगु (चाङ) जुइ । सामान छेँय् पचिनातःगु छुं वस्तु थुइकीगु नां हे बिनां च्वंगु खनेदु । पात्या (५५७) पँत्याकया व्युत्पादन खनेदु । पँ पाँ, त्याक त्याः, त्याः त्या जुल । थुकिया अर्थ पँत्याः जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – पँत्याक – पँत्याः [अन्तिम वर्ण क्षये] – पाँत्याः [स्वरक्षये] – पात्याः [अननुनासिकीकरणे] – पात्या [दीर्घता क्षये] । पिला (५५८) धैगु बाकसा खः । थथे पिला दुम्हेसित पिला धाल । सिजः (५५९) धातु दुम्हेसित सिजः धाल ।

ज्या
जातया व्यवस्था हे मनूया पेशा व सीपया आधारय् जूगु खनेदु । थुकिं छखे पेशाया सुरक्षा जुलसा जातकर्म वा कुनांबिनां नं स्थापित जुल । छगू हे बिनां ई बिनावंलिसे यक्व दयावःगु खः। कःमुया (५६०) अर्थ कः मुनीम्ह वा कःमि मुनीम्ह जुइ । कर्माचार्य (५६१) लाय्कू दुनेया वा विविध धार्मिक पुजा साधना याइम्ह मनूयात धाइ । थुमित नेपालभाषां आचा वा चाजु नं धाइ (स्वयादिसँ; आचाजु) ।
कसः (५६२) यात कायस्थ (५६३) धाइ । वया ज्या भ्वं च्वयेगु खः । कायस्थयात कसः नं धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – कायस्थ – कायस्त [अल्पप्राणीकरणे] – कयस्त [स्वरक्षये] – कस्त [श्रुतिक्षये] – कसः [अन्तिमवर्ण लोप, दीर्घतो] – कस [दीर्घता क्षये] ।
घःवाः (५६४) घतय् च्वनीपिं घः पिवाः वा घःथुवाःयात धाइ । न्हापा यक्व जाकि, कःनि वा छ्व क्यलेमाल कि लःघतय् यंकी । थ्व घतपाल खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – घटपाल – घटवाल [श्रुतिकरणे] – घःवाल [आदिपदया अन्तिम वर्ण लोपे] – घःवाः [अन्तिमवर्ण क्षये] । घँसिला (५६५) घाँय्या ज्या याइपिं खनेदु ।
जोशी (५६६) ज्योतिषिया व्युत्पादन खः । नक्षत्र आदिया हिसाबं गणना यानाः जातः च्वये, ब्वने याइम्ह मनू जोशी खः । थुकिया प्रक्रिया थथे दु – ज्यौतिषि -ज्योतिषि [य्काक्षरीकरणे] – ज्योतषि [स्वरक्षये] – ज्योत्षि [अक्षर क्षये] – ज्योशि [मध्यवर्ण लोपे] – जोशि [श्रुतिक्षये] ।
दकःमि (५६७) अंगः दनीपिंत धाइ । दुवाः (५६८) स्यस्यः समाजय् द्वारेयात धाइ । द्वारे (५६९) यात दुवाः धाइ । देलं (५७०) या अर्थ द्यःया लं खः । थुपि द्यःया लंया ज्या याइपिं खनेदु । द्यांकःमि (५७१) द्यां दयेकीम्हसित धाइ ।
पःमा (५७२) लाय्कूया फुकं विधिविधान, व्यवस्था संचालन याइम्हेसित धाइ । नायोपःमा (५७३) थिमि लाय्कू संचालन याइपिं प्यम्ह पःमां मध्ये मुख्य पःमायात धाइ । पःमां वा नायोपःमाः छुँ खलः चाँगुनारायणया भण्डारी वा भँडेल खः धाइ । चाँगुनारायणया भण्डारी भँडेल (स्वयादिसँ, चांगुभँडेल) जूगु धाइ । लिच्छविकालिन शासनकालया आधारस्तम्भ चाँगु खः । चाँगुपाखें हे बिस्तारं नेपाः गालय् बस्ती विकास जूगु खःला धइथें च्वं । मध्यपुर थिमिया निगू महत्वपूर्ण थाय् थिमि व बोडे खः । थ्व निगू थासय् नं शासन यायेत चाँगुपाखें हे वःगु खनेदु । बोडेया लाछी त्वालय् च्वंपिं था व थिमि लाय्कूया पंमाः चाँगुं वःगु खनेदु । थुमि दिगुद्यः चाँगुया छिन्नमस्ता खः । थुमित छुं व सिनखों (स्वयादिसँ; छुँ, सिन्हखों) नं धाइ ।
फाकु (५७४) तलेजुं शुरु जुइगु जात्राया झोलय् जमिनय् क्वस्वकाः छगू ताःहाकःगु बाजं पुइपिंत धाइ । बालाय् (५७५) बल्चाय् च्वनीपिंत धाइ । थ्व बल्चा बुँज्या यायेत बुँइ दयेका तइ ।
भँडेल (५७६) चांगुनारायणं वःम्ह भण्डारी धाइ । भडेल चाँगुनारायण द्यःयाथाय् फुकं रेखदेख यायेगु व भण्डारीया रुपय् स्वइपिं खः । थ्व हे भडेल थिमिइ वयाच्वंगु जुयाः थुमित चाँगुभडेल (५७७) धाइ । भडेल थें हे मेगु देगःया भण्डारय् स्वइपिंत भण्डारी (५७८) धाइ । भण्डारी भनेल थथे खनेदु – भण्डारी – भण्डाली [लकारीभवने] – भंडाली [नासिकीकरणे] – भंडाल [स्वरक्षये] – भंडेल [स्वर वृद्धिे] । भण्डारी जूगुलिं धुकूछुँ (५७९) नं धाइ । भडेल थन वयाः छुँ जूगु खनेदु । छुँयात गणेद्यःया वाहनकथं नं काइ । भालिंदुवाः (५८०) लाय्कू दुने माःगु फुकं व्यवस्थापन याइम्ह मनूयात धाइ ।
सिन्हखों (५८१) वा सिन्हखुं (५८३) द्यःयात विशेषतः बिस्काः जात्राय् माःगु सिन्हः दयेकीपिंत धाइ । थ्व उद्योग छेँजःत जक च्वनाः नं यानाच्वंगु खनेदु । पुर्खौली पेशा छगू उद्योगकथं न्ह्यानावःगु खनेदु । आःतक नं बिस्काः जात्राबलय् भुलाँखेलय् सिन्हखोंतय्गु छेँय् भुइसिन्हः फः वनी । सुवाः (५८४) भुतुलिइ नसा ताःलाकीम्ह मनूयात धाइ ।

थाय्
छगू थासं मेगु थासय् थीथी कारणं बाय् हिलाच्वनी । न्हूगु थासय् च्वं वनेधुंकाः मनूया नां स्वयाः नं कूल थाय्या नांकथं म्हसीका च्वनी । ख्वपं वंम्ह खपे (५८५) । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु– ख्वप–य् श्र ख्वपे श्र खपे ृअश्रुतिकरणे । नेपालभाषाय् थाय् थुइकीगु तँसा –य् खः । थन ख्वप अकारान्त जूगुलिं लितँसा –य् काल ।
च्वबाः (५८६) च्वबहार थाय्या नामं जुल । च्वबहार खँग्वः च्वबाः जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – च्वबहार – च्वबहाः [अन्तिमवर्ण लोपे] – च्वबआः [अल्पप्राणिकरणे] – च्वबाः [क्षतिपूरक दीर्घतो] ।
तोखा (५८७) तोखाया चाकु मीम्ह मनू खः । तोखां थिमिइ बाय् हिलावःम्ह मनूयात तोखा धाल थाय्लिसे मनूया पुलांगु रूप –मि स्वाइ । उकिं दिगु – मि श्र दिगुमि (५८८) जुल । दिगुमिया अर्थ देगूया गुथियार खनेदु । नोको (५८९) नक्वाः (नुवाकोट) या मनू खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – नक्वाः – नोक्वाः [स्वरवृद्धिे] – नोक्वो [स्वर वृद्धिे] – नोको [अश्रुतिकरणे] ।
बोदे (५९०) बोदेलिसे –य् स्वानावःगु खः । य्कारान्त खँग्वलय् – य् लितँसा च्वनाः दीर्घ एः जुल । ब्यासी (५९१) ब्यासि खँग्वलय् –इ तँसा च्वनाः व्यासी जुइ । इकारान्त व उकारान्त खँग्वःलिसे –इ तँसा वइ । भांगु (५९२) बोदेया महालक्ष्मी लिक्क लाःगु भांगुया मनूयात धाइ ।
यमा (५९३) येँयाम्ह मनूयात धाल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुल– यँयाम्हा – यआम्हा [अश्रुतिकरणे] – याम्हा [गुणसन्धिे] – यामा [अघोषिकरणे] – यमा [स्वरवृद्धिे]। यलाय् (५९४) यलया मनूयात धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – यल–य् – यलय् – यलाय् [स्वरक्षये] ।

दामकाम
आर्थिक अवस्थाया उपजं नं बिनां जूगु दु । थुकिं विशेष यानाः आर्थिक सम्पन्नताया आधारय् बिनां जूवंगु खनेदु । तःमिदेवा (५९५) खलःया मेगु बिनां गःछेँ खः (स्वैदिसँ; गःछेँ) । तःमिदेवाया अर्थ तप्वाःगु मत जुइ । अथवा तःमिम्ह दुवालं च्याकूगु तप्वाःगु मत जुइफु । दानपति (५९६) मन छ्वःम्ह मनूयात धाइ । म्हो (५९७) दां म्हो जक दुम्ह मनूयात धाइ । लवंसिं (५९८) लवः यक्व नइम्हेसित धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – लवःसिं – लवंसि [नासिकीकरणे]। लारन्ला (५९९) खलः थिमिइ स्यस्यः दुगु खलःया दाजुकिजा धाइ । लारन्ला लारवन्ला खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – लारवनला – लारवन्ला [अक्षरक्षये] – लारवंला [नासिक्य लोपे] – लारन्ला [श्रुतिक्षये] । साहु (६००) दां दुम्हेसित व पसःथुवाः स्यस्यःयात धाइ । थिमिइ थ्व बिनां कुमाःया नं दु (स्वयादिसँ; साहु कुमाः) ।

नसा
आमनः (६०१) अं मनःम्हसित धाइ । अंयात ख्वप भाषाय् आं धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– अंमनः श्र आंमनः ृस्वर वृद्धिे श्र आमनः ृअननुनासिकीकरणे । थुकी म दथुया नकारात्मक तँसा खः ।
क्वय्नः (६०२) या सामान्य अर्थ क्वँय् नइम्ह जुइ । थिमिया वस्तुस्थितिकथं थ्व ज्वःलाःगु खने मदु । थ्व खँग्वः कोइनाया व्युत्पादन खनेदु । थुकिया अर्थ क्वय् च्वंम्ह इनाय् द्यः जुइ । इनाय् खँग्वः विनायकया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – विनायक – विनाय [अन्तिम वर्ण क्षये] – इनाय [अश्रुतिकरणे] – इनाय् [अश्रुतिकरणे] – इनाः [क्षतिपुरक] दीर्घतो । थ्व इनाः खँग्वलय् को– न्हेतँसा च्वनाः कोइनाः जुल । कोइनाः खँग्वलय् स्वरक्षय जुयाः कोय्नः जूगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– को – इनाः – कोइनाः – कोइनः [स्वरक्षये] – कोय्नः [स्वरक्षये] । कोय्नः खलःया स्वापू थिमिया बालकुमारी द्यःया जलगाःलिसे खनेदु । बालकुमारीया जलगाःया खुया यंकूगुलिं उकी न्हूगु कपं (कलश) छाःगु खनेदु । च्वदेया मनू खः । थ्व थाय् च्वदेया क्वय् लाःगु गनेद्यः खः । उकिं थुकियात कोइनाः धाइ, उकिं हे क्वय्नः जूगु खनेदु । क्वय्नः लुँभुइ नं दु (स्वयादिसँ, लुँभुया क्वय्नः) ।
खें (६०३) नेवाः नसाया छगू प्रमुख तत्व खः । सगंनिसें भ्वजय् खें माः । न्हापा खें मीम्ह थिमिया स्यस्यः खेंबंजाः (६०४) खः । लिपा बंजाः सुनाः खें जक जूवन । खेँचय् खोला तँसा तनाः खेंखोला (६०५) धाइ । यलय् खें कुनां दुपिं स्यस्यः दु । गोजा (६०६) अमे तयाः पुजा वनीबलय् माः । गोजाया आसनकथं पोजा नं तइ । द्यः पुजा यानाः साधना याइबलय् गोजाय् द्यःया बास जुइ धैगु विश्वास थिमिया स्यस्यःतय् दु ।
चाकबजि (६०७) थिमिया स्यस्यः बिनां खः । थिमिया तिगिंबजि तसकं लोकंह्वाः । तिगनीइ च्वंपिंसं दयेकीगु बजि जुयाः तिगिंबजि धाःगु खः । तिगिंबजि नापनापं मेगु बजि नं थिमिइ दु धइगु नेवाः बिनांपाखें सीदु । चाकलाःगु बजि जुयाः चाकबजि धाःगु खः ला वा चाकुबजिया चाकबजि नं जूगु जुइफु ।
जामनः (६०८) जा मनइम्ह मनूयात धाइ । थिमि इकुदोल, दथुटोल व बाहाखा बजारय् जामनः खलः दुसां थुपिं दाजुकिजा खः÷मखु सीमदु । इकुदोलया जामनःत न्हापा बारुदखानाय् बारुद दयेकः वनीगु जुयाः उकिया बिष ल्हातय् ल्यनाच्वनी धकाः जा मनसे मरि नःगु जुयाः जामनः धाःगु धाइ । थ्व म्हसीका ल्यहेंपू । थुपिं थिमिइ यँयाः पुन्हिबलय् मे प्वाः खनीगु जात्राया गुरु खः । थिमिया आराध्यदेवी बालकुमारीया उद्गमस्थलया रुप कयातःगु बनदेवी (चीपगः) या पुजारी नं खः । थन पुजा मयाःतले जा नइ मखु । उकिं थुमिगु नां जामनः बिनां जूवंगु खनेदु । थ्व सांस्कृतिक म्हसीका यक्व वस्तुनिष्ठ खनेदु ।
तःसि (६०९) तःजिगु सि खः । सिसाबुसायात सि धाइ । स्वन्तिबलय् लक्ष्मीपुजा यायेत, म्हपुजा व किजापुजा यायेत तःसि मदयेक मगाः । थुकी यक्व पु दइगुलिं थुकियात सहस्रवीजदल नं धाइ । नेवाः मिसामस्त इहि मुनीबलय् बीगु सि ब्याः (बेल) यात नं सहस्रवीजदल धाइ । थ्व सिया ज्या याइपिं स्यस्यःतय्त तःसि नामं सःती ।
दै (६१०) दहिया व्युत्पादन खनेदु । थुकिया अर्थ धौया ज्या याइम्ह खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – दहि – दइ [अघोषीकरणे] – दै [द्वीस्वरीकरणे] । धौबजि (६११) थिमिया तछुत्वालय् च्वनीपिं स्यस्यः खः । मचा प्वाथय् दुबलय् याइगु पुसवन्त संस्कारंनिसें बुदिं वा मेमेगु संस्कारय् धौबजि इनेगु साँस्कृतिक महत्व दु । थ्व बिनां बोडे, नःब व सक्वतक नं खनेदु (स्वयादिसँ, सक्वया धौबजि)।
पाछैतरि (६१२) खलःयात थिमिया पामुद्यः (स्वयादिसँ, पामुद्यः) स्यस्यःयात धाइ । चिनिया खँग्वः पे–त्साइया व्युत्पादन पाछै खः (सौरभ, वि.सं. २०७३, पृ. २२१) । थिमिया ल्हावादो धैगु थासय् पाछै ह्वःगु इलय् फाकं थें ततःहः दुगु पाछै वःगुलिं पाछैतःधि जूगु खः । थ्व खँग्वः ह्रकारीभवन जुयाः पाछैतःह्रि, अले रकारिभवन जुयाः पाछैतःरि जूगु खनेदु । थुकी नं दीर्घता क्षय जुयाः पाछैतरि जुइ । थुकिया सुत्र थथे जुइ – पाछैतःधि – पाछैतःह्रि [ह्रकारिभवने] – पाछैतःरि [रकारीभवने] – पाछैतरि [दीर्घता क्षये] ।
फसि (६१३) नेवाः भ्वजय् माःगु छता क्वाः खः । बजि नयेत अःपुकीगु व पाचन प्रणालीयात नं अःपुकीगु जुयाः भ्वजय् फसि तइ । फसियात हे खय्पि चय्पि
दयेकी । थुपिं पतासिक्व त्वालय् व तछु त्वालय् आपाः दु । तछुत्वाःया छ्वासः लिक्क च्वंगु जुयाः थुमित छ्वासो नं धाइ (स्वयादिसँ; छ्वासो) । थुपिं भुलांखेलया कुनय्च्वंगु छेँ च्वं वंगुलिं उमित कुंछेँ नं धाइ (स्वयादिसँ; कुंछेँ) ।
फाकं (६१४) धैगु फकं खः । सकिया मायात फकं धाइ । फकंया अकार ख्वप भाषाय् आकार जुयाः फाकं जुइ । तुकं, म्हुकं, न्हाकं, बाकं थें फाकं नं छगू वाउँचा खः । थ्व फाया वाउँचा वा फायात यःगु कं जुयाः फाकं जूगु खनेदु । उकिं नेवाः खँभाय् दु कि ‘सकि नःम्ह फा थें पल्के थुल ।’ फाकं बिनां दुपिं स्यस्यः खलः सुंगा त्वालय् च्वनी ।
प्याथः (६१५) भ्वाथःगु लायात धाइ । न्हापा काः (६१६) बिनां दुम्ह स्यस्यलं निम्ह ब्याहा यानातःगु जुयाच्वन । छम्ह स्यस्यः, मेम्ह कुमाः । कुमाःनीया सन्तानयात प्याथः धाल (स्वयादिसँ; कुमाःप्याथः) । व इलय् खुं दुःख ब्यूगु इलय् प्याथःयात लँ लिक्क लाःगु पिनेया छेँ काल । अले स्यस्यःयात दुनेया छेँ काल । काः व प्याथः च्वनाच्वंगु स्वयेबलय् थ्व खँ पाय्छि खनेदु । थुपिं दिगुत्वालय् च्वनी । दिगुत्वाःया दिगुद्यः विशेषतः थिमिया स्यस्यःतय्गु खः । थन कुमाः खलःया प्याथः व शंखद्यः (६१७) निखलःया नं दिगुद्यः हनी । थुकथं थुपिं स्यस्यःया मचा धैगु सीदु ।
माय्केँ (६१८) संस्कृतया मासकेँया अनुवाद थें च्वंसां थ्व मास्केया परिवर्तित रूप खनेदु (स्वयादिसँ मास्केँ)। थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – मासकेँ – मास्केँ [अक्षर क्षये] – माय्केँ [व्यञ्जन क्षय] । थिमि भुलांखेलं कस्मातुंथि वनेगु ननियात माय्केँ ननी धाइ । येँया मास्के हे थिमिइ वःगु धाइ । विजेश्वरी दिगुद्यः पुजा याइपिं बोडेया खमु, चाँसि, तःमि खलः आदि नं मास्के वा माय्केँ खः । म्हारि (६१९) मरिया पुलां नेवाःभासं धाइगु खँग्वः खः । मरि छुनाः मीपिं स्यस्यःया म्हारी बिनां जुल ।
हाम्वः (६२०) यात संस्कृत भासं तील धाइ । तील तिसिनाः पिहां वइगु चिकंयात तैल धाइ । थ्व हाम्वः, घ्यः, तछ्वलिसे ल्वाकछ्यानाः चरू दयेकाः होम याइ । श्राद्धया पीण्डय् हाम्वः हाऽ यानाः ज्याइ । थुकथं थ्व पवित्र अन्न दुपिं स्यस्यःयात हाम्वः धाल । मेगु धापूकथं थिमि लाय्कूया भालिंदुवाः जुयाः धाः वनीपिं जुयाः हाम्वः धाःगु जुइमाः । थौं नं मसःतूसां वइम्ह पाहांयात हाय्म्वः पाहां धाइ । दोलखा नेवाः भासं हाय् धैगु ‘धाये’ खः । न्हापा न्हापा भ्वय्पौ मदुबलय् भ्वय् धाः वनीम्ह मनूयात हाम्वःसि धाइ । हाम्वःसि जेलाः हाम्वः, अनं हाम्वः जुल । मचा यक्व ख्वल कि हाम्वःद्यः पुजा याकीगु प्रचलन दु । हाम्वःद्यःपाखें हे हाम्वः जूगु जुइफु । हाम्वःद्यः हनुमानद्यःया व्युत्पादन खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – हनुमान – हलुमान [पार्श्चिचकीकरणे] – हल्मान [स्वर पश्चकरणे] – हमान [ल क्षये] – हमां [नासिकीकरणे] – हमों [स्वरवृद्धिे] – हाम्वः [स्वरक्षये] – हाम्वः [नासिक्य लोपे] । हाम्वःलिसे द्यः स्वानाः हाम्वःद्यः जुल ।

नां
मनूया नां दनाः वा थीथी कारणं बिनां जूगु खनेदु । थुज्वःगु प्रक्रियायात प्रवर धाइ । उच्चारण याइबलय् आखः लोप जुइगु वा त्वःफीगुलिं ताःहाकःगु नां चीहाः जुयाः बिनां जुइ । किरसिं (६२१) कृष्णसिंहया व्युत्पादन खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – कृष्णसिंह – कृष्णसिं [नासिकीकरणे] – कृणसिं [मूर्धाक्षये] – किरिनसिं [इ आगमे] – किरिंसिं [नासिकीकरणे] – किरसिं [स्वरक्षय] । थ्व थिमि स्यस्यःया बिनां खः ।
चन्छिकः (६२२) चण्डी व शंकरया मंकाः नामं वःगु स्यस्यः बिनां खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – चण्डी – शंकर श्- चण्डीशंकर – चन्जिशंकर [स्पघर्षिकरणे] – चन्छिशंकर [अघोषिकरणे] – चन्छिकर [प्रकट समीभवने] – चन्छिकः [अन्तिमवर्ण लोपे] ।
जयना (६२३) जयनारायण नां दुम्ह पात्रया चीहाकःगु रूप खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – जयनारायण – जयनारान [श्रुतिवर्ण लोपे] – जयानारां [नासिकीकरणे] – जयनाः [अन्तिम वर्ण क्षये] – जयना [दीर्घता क्षये] । जगिस्व (६२४) यज्ञेश्वरया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – यज्ञेश्वर – जज्ञेश्वर [स्पघर्षीकरणे] – जज्ञेश्व [अन्तीमवर्ण लोपे] – जगिस्व [स्वर वृद्धिे]।
तिनसिं (६२५) त्रिनरसिंहया व्युत्पादित स्यस्यः बिनां खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – त्रिनरसिंह – त्रिनरसिं – [नासिकीकरणे] – त्रिनसिं [र लोपे] – तिनसिं [वर्ण य्कीकरणे] । धनके (६२६) धनकेशरीया चीहाकःगु रूप खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – धनकेशरी – धनकेश [अन्तिम वर्ण लोपे] – धनके [अन्तिम वर्ण लोपे] । धनवि (६२७) धनवीरया व्युत्पादित स्यस्यः बिनां खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – धनवीर – धनवी [अन्तिमवर्ण लोपे] – धनवि [दीर्घता क्षये] ।
बासु (६२८) वाशुदेवया चीहाकःगु नां खः । थ्व हे नां साय्मि कुनां नं दु (स्वयादिसँ; साय्मि वासु) । भासिंक (६२९) भानुसिंह कसः स्यस्यःया व्युत्पादन खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – भानुसिंहकसः – भानुसिंहकः [अन्तिम वर्ण लोपे] – भानुसिंकः [क्षतिपूरक दीर्घतो] – भानुसिंक [दीर्घता लोपे] – भानसिंक [स्वरक्षये] – भांसिंक [नासिकीकरण क्षये] – भासिंक [नासिक्यक्षये] ।
भिंदुवा (६३०) भीमदत्त कर्माचार्य दुवालया व्युपादित स्यस्यः बिनां खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – भीमदत्त कर्माचार्य दुवाल – भीमदत्त दुवाल [मध्यपद लोपे] – भीमदुवाल [अन्तिमपद लोपे] – भींदुवाल [नासिकीकरणे] – भिंदुवाः [अन्तिम वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घतो] – भिंदुवा [दीर्घता क्षये] ।
मनछिकः (६३१) मणिशंकरया व्युत्पादन खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे दु – मणिशंकर – मनशंकर [स्वरक्षये] – मनछंकर [स्पघर्षिभवने] – मणिछिंकर [स्वर वृद्धिे] – मनछिकः [अन्तिम वर्ण क्षये] ।
सिनारीं (६३२) सिद्धिनारायणया व्युत्पादन खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – सिद्धिनारायण – सिधनारायण [य्काक्षरीकरणे] – सिरनारायण [रकारीभवने] – सिलनारायण [लकारीभवने] – सिन्नारायण [नकारीभवने] – सिनारायण [नवर्ण क्षये] – सिनाराण [श्रुतिवर्ण लोपे] – सिनारां [नासिकीकरणे] – सिनारीं [–इ प्रत्यय आगमे]।

पदप्रतिष्ठा
जल्थी (६३३) जल्लथीया परिवर्तित रूप खः। थुकिया अर्थ थिमिदेस जल्ल थीकेत ज्या याःम्ह जुइ ।
था (६३४) थाय्पाया चीहाकःगु रूप खनेदु । थापा (६३५) थाय्पाया हिलावःगु रूप खनेदु । थिमिया लाय्कुली सल्लाहकार थुज्वःगु हैसियत दुपिं स्यस्यःयात थाय्पा धाइ । थ्व थास ‘थाय्’ पाल ‘मनू’ खँग्वलं हिलावःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– थास – पाल – थासपाल श्- थाय्पाल [आदिपदान्त व्यञ्जन लोपे] – थाय्पाः [क्षतिपूरक दीर्घे] – थाय्पा [दीर्घता क्षये] – थापा [मध्यस्वर लोपे] ।
पानप्रधान (६३६) खय्भाय्या ल्याखं न्याम्ह पःमाः जुइमाःगु खः । थिमिया भासं लँ पंम्ह प्रधान जुइ । पँ धातु थन पाँ जुइ । उकिया तीर्यक रूप वयाः पान जुल । उकी प्रधान तँसा च्वनाः पानप्रधान जुल । प्रधानाङ्ग (६३७) प्रधान व अङ्ग खँग्वः जानाः वःगु खँग्वः खनेदु । थ्व खँग्वः चन्द्र समशेरं माष्टर जगतसुन्दर मल्लया नामय् दुगु मल्ल चीकेत बीत छ्यःगु खँग्वः धाइ । थ्व स्वयाः न्ह्यःतक वय्कःपिंसं मल्ल हे छ्यलावःगु खनेदु । वय्कःपिं मल्ल जुजुपिनि सन्तान धैगु वंशावलीं क्यनाच्वंगु दु । माहाँ (६३८) महाजुया हिलावःगु रूप खनेदु । माहाया शाब्दिक अर्थ थिमिया सिपाही स्यस्यः खनेदु ।
राजलवत (६३९) वा लाय्लः (६४०) मल्ल जुजुया मथ्याःम्ह कलाःपाखें दुम्ह मचा खः । लाय्लः राजलवतया हिलावःगु रूप खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – राजलवत – राय्लवत [आदिपदान्त व्यञ्जन लोपे] – लाय्लवत [लकारीभवने] – लाय्लवः [अन्तिम वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घतो] – लाय्लः [अन्तिम वर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घतो] । होना (६४१) या अर्थ स्वापू तइपिं खनेदु । थनया स्यस्यःतय्सं छपुचःयात मेगु पुचःलिसे होना बीगु जूगुलिं होना बिनां जुल । थ्व हे बिनां कुमा नं दु (स्वयादिसँ, कुमाः होना) ।

विशेषण
थुकी आकृति, मात्रा, सामथ्र्य व स्वभाव दुथ्याइ ।

आकृति
मनूया शारीरिक ख्वाः, म्हबां स्वयाः नं बिनां तइ । खिमु (६४२) खिम्हुया अल्पप्राणीकृत आकृति थुइकीगु विशेषण खः । खुपतिं (६४३) खुपतिं दुम्ह, ग्वाय्ताहा (६४४) ग्वाय् ताहाकःम्ह, ग्वाय्मरु (६४५) प्राकृतिक रुपं ग्वाय् मवःम्हसित धाइ । घो (६४६) घोरीया चीहाकःगु रूप खनेदु । थुकिया अर्थ छ्यंगूया ल्वय् दुपिं जुइमाः । जयखु (६४७) या अर्थ त्याजिक सीके मफुसां जव तुति खू काःम्ह जुइफु । तपि (६४८) या अर्थ तप्यंगु जुइफु । तुइतःरि (६४९) तुइसे च्वम्ंह तःरिम्हसित धाइ ।
न्हा (६५०) या अर्थ प्याःगु जुइफु । थ्व न्हसिया व्युत्पादन खनेदु । न्हसिया अर्थ प्याःगु जुइ । थुकियात न्ह जक नं धाइ । न्ह ख्वपभाषाय् न्हा जुइ । न्हाय्ताहा (६५१) न्हाय् ताहाकःम्हेसित धाइ । बाके (६५२) या अर्थ बेक्वःम्ह मनू जुइ ।
बागः (६५३) म्ह चीधिकःम्ह मिजं जुइ । बुरा (६५४) वैंश वंम्ह वा म्हयात मल्वय्क खँ ल्हाइम्हसित धाइ । भारंग्वारा (६५५) भाजं थें हाकुयाः ग्वाराम्हसित धाइ । भुइ (६५६) भुयूम्ह, हाकुकसा (६५७) हाकुम्ह कसा, हाकुतःरि (६५८) हाकुसे तःरिम्ह, ह्यामुथकू (६५९) ह्याउँम्ह थकू मनूया ख्वाःया वर्ण स्वयाः छुनातःगु बिनां खः । सुकू (६७०) गंसिम्ह मनूयात धाइ ।

मात्रा
जिमा (६७१) झिमाःया हिलावःगु रूप खनेदु । थुकिया अर्थ स्वांमा वा लामा झिमा दुम्ह जुइफु । तःमि (६७२) या अर्थ धनी वा समृद्ध खः । तमिजिव (६७३) तःमिम्ह मनू खः । तमिदेवा (६७३) तमिदुवाःया हिलावःगु रुप खनेदु । थुकिया सुत्र थथे खनेदु – तःमिदुवाल श्र तःमिदुवाः ृअन्तिम वर्ण क्षये श्र तमिदुवाः ृदीर्घता क्षये श्र तमिदेवाः ृस्वरक्षये श्र तमिदेवा ृदीर्घता क्षये ।

सामथ्र्य
मनूया सामथ्र्य स्वयाः बिनां छुइ । कुतु (६७४) तसकं धिसिलाःम्ह, बल्लाःम्ह पहलवान, क्यातु (६७५) नाइसेच्वंम्ह क्यातुम्हेसित धाइ । थिकू (६७६) म्ह बकूलाःम्ह, छ्यं थिकुम्ह, ल्वहंकपाः (६७७) ल्वहं थें कपाः बल्लाःम्ह, सिंछ्योँ (६७८) सिँ थें छ्यं छाःम्ह मनूया बिनां जुल ।

स्वभाव
मनूया बानी व्यहोरायात स्वभावकथं काइ । थ्व स्वभावया कारणं बिनां जुइ । काचि (६७९) मबूगु बस्तु, खुपुनसिं (६७०) खुयाः जक नइम्ह, खाखः (६७१) खँ ल्हाइबलय् खेखेतूम्ह, खाँसः (६७२) यक्व खँ सःम्ह, धाःगु तेरे मदुम्ह, धेके (६७३) जिद्दिम्ह, धमाथू (६७४) धाःगु मथूम्ह, नाइजु (६७५) नाइक व्यवहार याइम्ह, नानिचा (६७६) मिसा पह वःम्ह, न्यासि (६७७) न्यासिचाःम्ह, पाकः (६७८) नवाये मसःम्ह, फय्कु (६७९) सितिकं वंगु खँ ल्हाइम्ह वा प्वाथय् फसं दंम्ह, बाज्यः (६८०) ल्याय्म्ह–ल्यासे वैँश पुलेत्यंम्ह, भतां (६८१) मनय् खँ मथाःम्ह, सिचु (६८२) याउँक खँ ल्हाइम्ह, सुत्रु (६८३) सुतिं च्वनीम्ह, हेक्का (६८४) ह्ययेकाः काइम्ह वा हेक्साद्यःयात धाइ । ज्यापुसो (६८५) ज्याया प्रवृत्ति थुइकीगु क्रियाविशेषणं वःगु नां खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – ज्यापुसोक श्र ज्यापुस्वः ृअन्तिमवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घतो श्र ज्यापुसो ृदीर्घता क्षये ।

बंजाः
बंजाः (६८६) सामान्यतः व्यापारी खः । थिमि छगू व्यापारिक केन्द्र जूगुलिं थिमितय्गु लजगाः बनेज्या खः । थिमिइ न्हापा बंजाःत मुनाः भाः क्वछीगु छगू भाः फल्चा हे दु । थ्व थासय् शंखधर साख्वाःया झ्वाता तयाः शंखधरचोक नां छुइधुंकल । थिमिया बंजाःत विशेष यानाः बूबःया व्यापारी खनेदु । बूबःमध्ये नं कय्गूयात अन्नया जुजुकथं काइ । कय्गुलिं कःछेँ पिथनी । कय्गुलि कसगुलिया व्युत्पादन खः । कसगुलि पीपिं कसपाल (६८७) खः ।
कःसूबंजाः (६८८) कसगुलि वा कय्गू बंजाः खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – (क) बन्जार – बन्जाः [अन्तिम वर्ण क्षये] – बंजाः [नासिकरणे] । (ख) कछेँगुलि – कछगुलि [स्वरक्षये] – कसगुलि [संघर्षिभवने] – कय्गुलि [अघोषीकरणे] – कय्गू [अन्तिम वर्ण क्षये] । कय्गू ह्वलीगु तारयात कौसलतार धाइ । उकिया व्युत्पत्ति थथे खनेदु – (ग) कसगुलितार – कसउलीटार [अघोषिकरणे] – कउसलिटार [विपर्ये] – कउसलटार [स्वरक्षये] – कौसलटार [द्वीस्वरीकरणे] ।
घाँय्बंजाः (६८९) गुँया घाँय् मीम्ह बंजाः खः । थुमिगु मेगु बिनां दानपति खः। चिकंबंजाः (६९०) साय्मितय्त तू बियाः चिकं कयाः मीम्ह खः । छाताबंजाः (६९१) बूबःयात क्यलाः निफलाः दयेकातःगु मीम्ह बंजाः खः । थुपिं थिमिया सिवाः त्वाःया मनू खः । जाकिचुंबंजाः(६९२) मीम्ह बंजाःयात धाइ । जाकिचुंयात पोताय् धाइ । पोताय् छुं नं पुजाय् मन्दः च्वयेत माः । जाकि घतय् क्यलाः जाकिचुं दयेकी ।
तामसः (६९३) तनेपसःया व्युत्पादन खनेदु । छगू थासं मेगु थासय् वनाः पसः तइपिं स्यस्यः बन्जाः नं दइ । अथेसां पसःया नामं बिनां जूगु उलि खने मदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – तनय्पसः – तनेपसः [गुण सन्धिे] – तानेपसः [स्वरक्षये] – तामेपसः [द्वयष्ठीकरणे] – तामपसः [स्वरक्षये] – तामसः [प्रकट समीभवने]।
तूबंजाः (६९४) चिकं दयेकेत माःगु तूया बनेज्या याइपिंत धाइ । तूया बंजाः जूगुलिं थुमिसं तू साय्मितय्त बियाः चिकं यंकाः नं मी । उकिं स्यस्यः तूबंजाःयात चिकंबंजाः (६९५) नं धाइ । धालचाबंजाः (६९६) चाया धालचा दयेकाः मीम्ह स्यस्यः बंजाःयात धाइ । पुजा वनीबलय् थ्वँ तइगु थलयात धालचा धाइ ।
पौगाबंजाः (६९७) पौगा थानाः मीम्ह स्यस्यः बंजाःयात धाइ । कय्तापुजा वा जंकुबलय् पाछाइगु कपाय्या छता गा दइ । कपाय्यात कचिकां चिनाः ह्याउँगु व तुइगु बालाबाला यानातःगु थुज्वःगु गायात पौगा धाइ । थौंकन्हय् थुमित पंभसा धाइगु जुइधुंकल । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – पतिगाबंजाः – पइगाबंजाः [आदिपदान्त व्यञ्जन लोपे] – पौगाबंजाः [पश्चकरणे] – पौबंजाः [आदिपदान्त लोपे] – पौभंजाः [महाप्राणिभवने] – पभंसा [संघर्षिभवने] ।
बजिबंजाः (६९८) बजिया स्यस्यः ब्यापारी खः । बजि मजिमगाःगु नेवाः नसा खः । वा मनाः बजि ल्हुइ । न्हापा तःधंगु भ्वय् नकेत लछि, निला न्ह्यःनिसें चुक, ननिइ च्वनाः बजि ल्हुइ । थुबलय् बजिया बनेज्या याइ । बरंबंजाः (६९९) बरांया स्यस्यः बंजाः खः । विशेष यानाः चिकुलाया इलय् निभालय् च्वनाः बरं प्वलाः नइ । नयेबलय् माकुसे च्वनीगु बरंया साँस्कृतिक रुपं भूमिका मदुसां बरंया बनेज्या याइपिं दु ।
भगिमसिबंजाः (७००) भगिमसि मीम्ह बंजाःयात धाइ । भगिमसिया अर्थ सीमदुनि । भुतूबंजाः (७०१) कुमालं दयेकातःगु चाभुतू मीम्ह कुमाःयात धाइ । छेँखापतिकं नसात्वँसा ताःलाकेत भुतू माः । छेँया भुतू अप्पां दनाः चां इलातइ । थ्व भुतू उखेथुखे संके मजिउ । तर कुमालं चां छिनातःगु भुतू माःथाय् यंकेजिउ । थुज्वःगु भुतू विशेष यानाः दान बीत छ्यली ।
लुँबंजाः (७०२) थिमिइ स्यस्यः बिनां खः । लुँया ज्या वज्राचार्य वा शाक्यतय्सं याइ । अथेसां थिमिइ थ्व ज्या स्यस्यःतय्सं याइ । सायद थुपिं लुँज्या याइपिंत कचिगु लुँ मीपिं जुइमाः । सिँबंजाः (७०३) सिँ मीम्ह स्यस्यः खः । धौबंजाः व सिँबंजाःया दिगुद्यः छम्ह हे जूगुलिं थुपिं दाजुकिजा नं धाइ । छुं पुस्ता न्ह्यः तक नं सिँबंजाःयात कुमाः धाइगु खः ।

विविध
मगः (७०४) मगः लिक्क च्वंम्ह मनू जुइ । थिमि देसय् सिम्रौनगढं नेपाः गालय् हताः वइपिं सिपाहीमध्ये मगःत तःगु इतिहास दु । व मगःत जःलाखःला जूगुलिं थ्व हे बिनां जूगु खनेदु ।
लछिक (७०५) लक्ष्मीकसः स्यस्यःया व्युत्पादन खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – लक्ष्मीकसः श्र लछिंकस ृनासिकीकरणे श्र लछिकस ृअननुनासिकीकरणे श्र लछिकः ृक्षतिपूरक दीर्घतो श्र लछिक ृदीर्घता लोपे । लामा (७०६) सँय् थें खनेदुसां थ्व लाया माः खःला थें च्वं । थ्व स्यस्यः व कुमाः निथासं दु (स्वयादिसँ, कुमाः लामा) ।
सोपु (७०७) स्वयेगु पह ख । सोफोकोफो (७०८) अनुकरणात्मक खँग्वः खः । थ्व मरि फ्वंगाइबलय् छ्यलीगु खँग्वः खः ।
हः (७०९) सकारात्मक निपात खः । थ्व ज्या याइबलय् वा खँल्हाइबलय् वक्तां धाःथे जुल कि धाइगु निपात खः । ह्वाँय् (७१०) ख्वइगु सः खः । ह्वाः (७११) कौ म्हितीबलय् ह्वाइगु बानी थुइकेत छ्यलीगु
खँग्वः खः ।

स्यस्यः नेपाःगाःया ४२ गू नेवाः वस्तीइ दकले अप्वः दुगु नेवाः पुचः खः Műller–Bőker, 1988)। स्यस्यःतय्त ज्यूपिं व मज्यूपिं यानाः निब्वय् थलातःगु दु। यद्यपि थ्व व्यवहार मजुइधुंकल धाःसां ज्यू । उच्च स्यस्यःयात व्यवहारय् छथरे स्यस्यः, खरास्यस्यः, ज्यूपिं धाइसा मेगु खलःयात पाँचथरे स्यस्यः, बागःस्यस्यः, मज्यूपिं, लवः धाइ । क्षेत्रगतरूपं धौख्यः व थिमिया बिस्कं धलः दु । नेपाः कृषिप्रधान देश जूगुलिं कृषिलिसे स्वानाच्वंगु आपालं खँग्वः दु । तर बुँ मदया वंगुलिं बुँलिसे स्वाःगु कुनांया अर्थ कने मफुत । थन यक्व नेवाः कुनांया ज्या किसानीलिसे स्वापू दु । यलय् कुनांया अर्थ ‘कूल नां’ खःसा ख्वपय् बिनां धाइ, थुकिया अर्थ ‘बिशेष नाम’ खः । थ्व बिनां स्वरक्षय जुयाः बेनां धाइ । खय् समाजय् ‘प्रवर’ खँग्वलं कूल, परिवार, वंश थुइकी (आप्टे, १९८१, पृ. ८१)। प्र – वर खँग्वलं परिवारया मुखिया थुइकी । ‘प्र’ या अर्थ मूख्य, ‘वर’या अर्थ मनू जुइ । उकि ‘त्रि – प्र – वर’ या अर्थ परिवारया स्वम्ह मूख्य मनू, ‘वापञ्च – प्र – वर’ या अर्थ परिवारया न्याम्ह मूख्य मनू जुइ । प्रवर गोत्र धुंकाः वइ। नेवाः समाजय् गोत्र स्वयां आपाः कुनांया यक्व मू दइ । उकिं नेवाः समाजय् छगू हे गोत्र दुने ब्याहा जू ।
नेपाः गाःया पूर्व–उत्तर, उत्तर लागाय् ख्वप भाय्या किचः लाःगु खनेदुसा पश्चिम, पश्चिम–दक्षिण, दक्षिण, दक्षिण–पूर्व व पूर्व लागाय् यल भाय्या किचः लाःगु खनेदु । भाय्या किचः धैगु सांस्कृतिक किचः नं खः । पूर्वया लुँभुयात यलया कचा व उत्तर पूर्वया सक्वयात ख्वपया कचाकथं काइ । थिमि ख्वपया पश्चिम व धौख्यः पूर्वी विस्तारकथं दुथ्यानाच्वंगु दु । यद्यपि थ्व निगुलिं थासय् ख्वपया स्यस्यःतय्गु परम्परागत सांस्कृतिक ब्याहाया ज्याखँ जूगु खनेमदु । मेबलय् मखुसां ब्याहाबलय् कुनांया खँ स्यस्यः समाजय् पिदने हे माः । कुनांया महत्व थुइवं छम्हेसिनं मेम्हसित हनाबना तयाः स्वइ । थुकिं नेवाः समाजया स्वापूयात अझ बल्लाकी ।

अनेवाः
थ्व कवलय् नेवाः मखुपिनिगु जातकथं याइगु ज्याकथं नेवाः कुनां च्वंगु दु । थ्व विशेषतः सँक्वय् दु । तर थुपिं दक्व हे स्यस्यः कुनां (सक्वय् बेनां) खः ।
कामि : नँया ज्या याइम्ह ।
कार्की : थुगु थरयापिं खँय्तय्सं कर म्हइ । सक्वया नेवाः कार्कीतय्सं अथे याःगु खनेमदु ।
कुमाइ : कुमाउगढं वःपिंत कुमाइ धाइ ।
गिरी : थ्व सन्यासीया छगू थर खः । सक्वया गिरी सन्यासी मखु, स्यस्यः खः । थुमिसं सँक्वया देवीप्याखनय् देवी जुयाः प्याखं हुली । थुलि बाहेक माधबलय् माधवनारायणया मेलाय् सावा जुयाः नं ज्या याइपिं नायः खलः खः ।
च्यांगवा : सँय्या मचायात च्यांगवा धाइ । सक्वया लिक्क सँय्तय्गु वस्ती दु । तुयूम्ह, ज्या यायेफुम्ह, हिसिचादुम्ह मचायात च्यांगवा कुनां तःगु खनेदु ।
तामाङ : ज्या बल्लाःम्ह तुयुम्ह मनूयात तामांग धाइ। सँय्भासं सल गयावःम्ह मनूयात तामाङ धाइ । ज्या यायेफुम्ह बल्लाःम्ह, तःधिकःम्ह हाकुम्ह मनूयात थारू (७) धाइ । ग्वारमाराम्ह मनूयात मगर (८) धायेगु चलन दु । सँक्वंनिसें इन्द्रावती खुसितक बांलाक बजार दयेकेगुली सँक्वमि स्यस्यःतय्गु ल्हाः दु । अन च्वंपिं माझीत तसकं मेहनती, बांलाक लाल काय् सः, धरब्वाय् सः, न्या लानाः जीवन हनी । उज्वम्ह मनूयात माझि (९) कुनां छुनाबिल । लाकांया ज्या याइम्हेसित सार्की (१०) धाल । मचात बुइ, सी जुल कि मांबौपिंसं न्हूम्ह बूम्ह मचाया नां कामी, सार्की थुज्वःगु नां छुइगु चलन दु । स्यार्वा (११) या व्यूत्पत्ति शेर्पा खँग्वलं वःगु खनेदु । थुपिं पूर्वी हिमालया व्यापारी जाति खः। व्यापार याइबलय् थुमिसं न्हिलाःन्हिलाः गाःवःपिंत ह्ययेकी । उकिं थुमित स्वार्वा धाइ । थुलि बाहेक थुपि सँक्वया देवी प्याखनय् भैरव जुयाः प्याखं हुली, लिसें माधवनारायणया मेलाय् सावा जुयाः ज्या नं याइ । थुपिं नायः खलः खः । शेर्पाया श्यार्वा थुकथं जुल– शेर्पा -स्येर्पा- [श्रुतिकरणे]- श्यार्पा[स्वरक्षये]
स्यार्वा [श्रुतिकरणे] ।

कःमि वा ज्या
अवाचा : आवाचा धैम्ह आवाः खः, थुमि ज्या पौ वाय्कीगु खः । सँक्व स्यस्यः प्रधान सहर जूगुलिं थन यल, ख्वपय् मेमेगु जातं याइगु ज्या नं स्यस्यःतय्सं याइ । कःमि (१३) या सामान्य अर्थ कालिगड खःसा थन सिँकःमि खः । खानेवा (१४) वा खनेवा (१५) तय्सं सिँया ज्या यानाच्वंगु दु । थुपिं देवी प्याखंया प्याखंम्वः खः । न्हापा थुमिसं फोलावा (कःकिवा) दय्की । थुपिं दथुननि त्वाःया वासिन्दा खः ।
खिंबाजा (१६) खलः दाफाया गुरू खः । थुमिगु छेँयात आखा धाइ । खिन व बाजाः खँग्वः स्वानाः खिनबाजा जुल । खिनबाजाया स्वंगःगु आखः द्वयोष्ठ्य आखः जूगुलिं निगःगु आखःनं द्वयोष्ठ्य आखलय् हिलाः खिम्बाजा जुल । उकियात खिंबाजा जक नं धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – खिन–बाजा-खिनबाजा-खिमबाजा [द्वयोष्ठीकरणे] -खिंबाजा [नासिकिकरणे] ।
घवा (१७) लः घः दुम्ह, घतय् च्वनीम्हेसित धाइ । येँ–यलय् थ्व खँग्वः घःवाः खः । थुकिया व्युत्पत्ति थथे खनेदु । घटपाल खँग्वःया अर्थ घट ‘घः’ पाल वा ‘थुवाः’ जुइ । घटपाल खँग्वलय् न्हापांगु पदया ‘ट’ तनाः घःपाल जुल । घःपालया अन्तिम ‘ल’ दुसुनाः घःपाः जक ल्यन । घःपाःया अन्तिम रूप ‘पाः’, समअर्धस्वर ‘वाः’ जुल । सँक्व ख्वप नेवाःया लागाय् लाःगुलिं अन्तिम वर्णया दीर्घता नं दुसुत । थुकिया सुत्र थथे खनेदु– घटपाल -घःपाल [आदिपदया अन्तिम वर्णलोपे] – घःपाः [अन्तिमपद अन्तिम पद लोपे] -घःवा [क्षतिपूरक दीर्घे] घवाः [महाप्राण दीर्घताक्षये]-घवा [दीर्घक्षये] । घवाःतय्सं घटय् क्यलीगुलिं घवापाइँ (१८) वा पाइँ (१९) नं धाइ । थुकी छुचुं पाँय् ल्यनी धैगु ल्याखं धाःगु खनेदु । थुपिं धोंला त्वाःया वासिन्दा खः ।
धवा (२०) धलय् पाः च्वनीम्ह, पालंपाः यानाः बुँइ लःया धः पाः तइम्हेसित धाइ । सँक्व धलं जाःगु लःया सुखं जाःगु देय् खः । धवाः खँग्वः धलपालया व्युत्पादन खः । थुकिया अर्थ धल ‘धः’, पाल ‘पाः’ खः । थ्व धलपाल खँग्वःया अन्तिम पदया अन्तिम आखः ‘ल’ तनाः क्षतिपुरक दीर्घता जुयाः धलपाः जुल । धलपाःया अन्तिम पद पाः श्रुति वर्णय् हिलाः धलवाः जुल । धलवाःया न्हापांगु पदया अन्तिम वर्ण ‘ल’ दुसुनाः क्षतिपुरक दीर्घता जुयाः धःवाः जुल । धःवाःया ‘ध’ स्वयं स्वसन वर्ण जूगुलिं थ्व अतिरेक खः, लिच्वःकथं धवाः जुल । अन्तिम पदया दीर्घता क्षय जुयाः धवा जक जुल । थुकिया प्रक्रिया थुकथं जूगु खनेदु– धलपाल-धलपाः [क्षतिपुरक दीर्घतो]- धलवाः [श्रुतिकरणे] – धःवाः [क्षतिपुरक दीर्घतो] -धवाः [स्वसन अतिरेक क्षये] – धवा [दीर्घता क्षये] । धौबञ्जार (२१) लाय्कूयात धौ बीपिं धाइ ।
पुङ (२२) द्यः च्वइम्ह स्यस्यःयात धाइ । सँक्वय् पुङ कुनां दुम्ह स्यस्यः खः । येँ–यलया पुंया रूपान्तरण धाय् जिउ । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु– पुङश्रपुन [दन्त्यकरणे] -पुं [नासिकीकरणे] । राय (२३) उत्तर भारतय् कायस्थ खःसा दक्षिणय् मेगु हे  राव ब्रह्मू खः । ख्वपय् राय दु ।
लाकां सुइम्हेसित माया यानाः छुनाबिउगु नां सार्किबाउचा (२४) खः । नकतिनि तःमि जूम्ह वा पसः तःम्हेसित साहुचा (२५) धाइ । चा क्वतुनेगु वा लिक्क लाकेगु लितँसा खः । हुखासिं (२६) धैपिं हुखा ज्वन कि त्वःते हे मयःम्ह हुखागुलु वा बजांगुलु खः । होरा (२७) पञ्चाङया न्यागू अंग तिथि, नक्षत्र, करण व वारयात कःघाइसां होरा ज्योतिषिया मेगु हे कचा खः । थ्व जोशीया कचा खः ।

कूल

नेकुं (२८) संस्कृत खँग्वः ‘नियम’ व ‘कूल’या ल्वाकछ्यानाः दयेकातःगु धाइ । थुकिया अर्थ नियमय् च्वनीगु कूलकथं व्याख्या यानातःगु दु । उमित च्वबहाद्यः (आर्यनाथ) व न्हूघःया सिथिद्यःया पुरोहित कथं काइ । उकिं नेकुतय्सं खा, ख्यें नये मज्यू धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे दु– नियमकूलश्रनेयमकूल [स्वरवृद्धिे -नेमकूल [श्रुतिक्षये]-नेमकू [अन्त्यवर्णक्षये] -नेकूम [विपर्यासे] -नेकुं [नासिकीकरणे। थन लुमंकेमाःगु खँ छु धाःसा ‘य’ क्यातुगु श्रुतिवर्ण खः । थ्व वर्णयात न्ह्यःनेया बल्लाःगु मध्यस्वरवर्णं नुनाबिल । नेवाःतय्गु उच्चारण कथं ‘ए’ वर्णया लिउनेया ‘य’ ल्यनी मखु । उकिं नेकुं व न्येकुंया उच्चारण छता हे जुइ, लेखन जक पाः ।
थुपिं यलया महालक्ष्मी नगरपालिका वडा ६, थसीइ ख्वातुक्क खनेदु । बुंगद्यःया जात्राबलय् महत्वपूर्ण भूमिका दु । उमिसं यलया तःबहालं लगंख्यः तक दुरु पञ्चामृत ज्वना वनाः बुंगद्यःया न्हवं याकी ।
नेवाः (२९) यलया क्वबहालय् ख्वातुक्क खनेदु । थुमिगु ज्या थ्व हे धकाः मदु । नेवाः नेवारया चिहाकःगु रूप खः। नेवार नेवालीया व्युत्पादन खः । नेवाली खँग्वः दकलय् न्हापां ने.सं. २३९ या जुजु शिवदेवया पालय् ताडपत्रय् ल्ह्ययातःगु अमरकोशया वनौषधिवर्गया श्लोक ७३ या टिकाय् च्वयातःगु सप्तला खँग्वःया अर्थ छ्याःबलय् ‘नेवालीपुष्पं’ धकाः च्वयातःगु हे न्हापांगु नेवार खँग्वः खः ।
पात्रवंश (३०) तय्सं पात्रवंशरावुत च्वइ । थुपिं यलया तःझ्याः त्वालय् च्वंपिं थःत क्षेत्री धाइपिं स्यस्यः खः । राजवंशी (३१) या प्रयोगिक अर्थ जुजु खलः जुइ । झापा लगायत पूर्वी तराइया राजवंशी व थुपिं छगू हे थर खनेदु । राजवंशीत नेपाःया पूर्वी सिमानाया जिल्ला झापा लिसें भारतया आसाम, बङ्गाल, नागालैण्ड, मणिपुर, मेघालय, त्रिपुरा जिल्लाय् ख्वातुक्क खनेदु । थुमि सिम्पु मिखा, न्हाय् फ्याफः, वर्ण म्हासु, मङ्गोल व द्रविड ल्वाकज्याःगु वंश खनेदु । स्वयम्भुलाल श्रेष्ठ (श्रेष्ठ स. , २–०२८, पृ. ६५) या कथं विक्रम संवत् स्वयाः १००० दँ ति न्ह्यः पूर्वपाखें बोडो जातिया तःधंगु दफ्फा भारतय् वल । उपिं ब्रह्मपुत्र खुसिया जवंखवं च्वन । उपिं बङ्गाल न्यनावन । उपिं मध्ये गुलिं गुलिं आःया विहार अले नेपाःया झापा व मोरङ्गय् च्वं वल । काभ्रेया श्वेतगणेश जात्रा न्ह्याकीपिनि खलः मध्ये कृष्णलाल राजवंशीयाके दुगु लालमोहरया नक्कलय् च्वयातःकथं वि.सं.१८७२ सालय् चौकोटया श्रेष्ठ खलः मधेसं वयाः येँ देसय् च्वन । लिपा वय्कःपिंसं चौकोटया बिर्ता कयाः अन हे च्वन धैगु खँ दु । वहे खलः येँया राजंवंशी खः धाइ । येँया राजवंशीत काभ्रे चौकोटं वःगु धाइ । थुपिं येँया तलेजुया ज्याखँय् नं माः । मेमेगु सांस्कृतिक व ऐतिहासिक सामग्रीया अध्ययन याये हे मानि ।
रघुवंशी (३२) व जुवाः (३३) छगू हे खः । थौंकन्हय् थुपिं निखलःसिनं श्रेष्ठ च्वयाहःगु दु । रघुवंशीयात भोंतय् क्वः (३४) धाइ । क्वः सुथ न्हापां दनीम्ह झंगः खः । भोंतया रघुवंशीतय्संं थःत क्वः धाइ । धार्मिक विश्वासकथं थुपिं भगवान रामया वंशज खः । जुवाःत यलया इखाछेँ व इखालखु त्वालय् दुसा रघुवंशीत स्वथ त्वालय् दु। तुलसीनारायण श्रेष्ठ (श्रेष्ठ त., विसं २०६६, पृ. ७३) या कथं जुवाल, जुवार वा जुवा जुजुया सल्लाहकार थेंज्याःगु उच्चपद दुम्ह छथरी स्यस्यःया छगू हे कुनां खः, उच्चारण जक पाः । थ्व ख्वपया ज्यापु नं दु (स्वयादिसँ, जुवाल)। थुकिया रूपध्वनि प्रक्रिया थथे जुइ– जुवार श्रजुवाल ृलकारीभवने श्रजुवाः ृअन्तिम वर्ण क्षये । वय्कःया कथं बुंगया क्वलाखु त्वाःया ने.सं. ७८७ या अभिलेखय् करामभारो जुवारयात चिकं अप्पां सीकेगु अले सिँलिसें मेमेगु सामान चूलाका बीगु जिम्मा बियातःगु खँ न्ह्यथंगु दु । अथेहे ख्वनाया लाछि त्वालय् ने.सं. ८७९ या अभिलेखय् ‘देशजुवाल’ पदया उल्लेख जूगु दु । थ्व पद मन्त्री तहया पद खनेदु । थुकिं जुवाः धैगु उच्चस्तरया पद जुइमाः धैगु वय्कःया विश्वास खनेदु।
वन्त (३५) बुद्धिमान गुणवन्त खरदारया सन्तान धाइ । बुद्धिमान वन्तया पुर्खा यलया चिपालु खलः धाइ, तर थ्व क्वःछिनाः धायेमफुनि । यलया जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लया पालय् गोरखाया जुजु रामशाहलिसे सहलह जूकथं यलया नेवाः ब्यापारीत गोरखाय् वनाः ब्यापार याःवंगु खः । उकी मध्ये बुद्धिमानया पुर्खां जुजुया धुकूपिकू स्वःगु धाइ । लिसें जुजुया सल्लाहकार नं धाइ । लिपा गुबलय् वन्त गुकथं जुल थुकी माले हे मानि । मेगु छखलः ला गोर्खाली (३६) हे च्वइपिं नं दु । थुपिं आपाः थें नेपाःया प्रशासनिक पदय् च्वनाः ज्या याःगु खनेदु । सुर्यवंशी (३७) सुद्र्यःया वंशज खः ।

खि
खाखिपुचः (३८) यात खुगः नगुया पुचः वा नक्षत्र नं धाइ । खिचाखि (३९) न्ह्याक्व त्वपूसां नवइ धैगु विश्वास दु । नवःखि उले थें उलाः नवयेकाः हे च्वनीम्ह जूगुलिं थुमित संकेमत्यः धाइ । खित्याः (४०) धायेवं दुधंगु त्याःकथं काइ । थ्व हाडाया छगू कुनां खः । नवःगु खि त्वपूसां मगंतले झाःझाः नवया हे च्वनी । थथे झाःझाः कुत्तुकुलाः च्वनीम्ह सँक्वया साहुयात खि नवः साहु (४१) धाइ ।
सँक्वया क्वपराखि (४२) खलः क्वतंचा त्वाःया वासिन्दा खः । नसा नयाःलि च्वनीगु थाय्यात खिप्वाः (४३) धाइ । यक्व नइपिं मनूत खिप्वाः तग्वःपिं जुइ । उमित खिप्वाः तग्वः धाइ, उकिया चिहाः रूप खिप्वाः खः । थुपिं भलिं ज्या याइपिं सुन्टोलया मनूत खः ।

ख्याःकवं
लाखे (४४) मूलतः यलया थैब देशय् दु । उलि बाहेक यलया मंगः त्वालय् नं ख्वातुक्क खनेदु । थौंकन्हय् ख्वप, वीरगञ्ज, विराटनगर, लुँभु, सँक्वय् नं छखलः निखलः खनेदु । लाखे खँग्वः डाकसं ह्राकस, ह्राकसं राकस, राकसं लाकस, लाकसं लाखस, लाखसं लाखय् जूगु खनेदु । वहे लाखय् लाखे जुल । थुकिया सुत्र थथे खनेदु – डाकसं श्रह्राकस [ह्रकारीभवने] -राकस [रकारीभवने] – लाकस [लकारीभवने] -लाखस [महाप्राणिभवने] – लाखय् [अन्तिम व्यञ्जन लोपे] -लाखय् [सन्ध्यक्षरे। थुपिं मनूत हारां धयागु धापू दु । सँक्वया लाखे देवी प्याखनय् लाखे जुइपिं खः । कवं (४५), ख्याः (४६), घिन्तामुनि (४७) सकले देवीप्याखंया प्याखंम्वः खः । ख्याः ध्वंलाः त्वाःया वासिन्दा खः । ख्वपय् ख्याःजु (४८) थुकिया भेद खः।

ख्वाः
ख्वाखलि (४९) ख्वपया भारदार खः । ख्वप लाय्कू दय्केत दुकाःबलय् थ्वय्कः भारदारया छेँ नं लानाः छेँया ख्वाः लिउने लाः वःगुलिं थ्व छेँ ख्वाखलि जुल । थनया वासिन्दा नं ख्वाखलि जुल । थुमित खोखलि (५०), ख्वाखः (५१) जक नं धाइ ।
सिङ्ख्वाः (५२) खँग्वः सिङ्ख्वालं वःगु खनेदु । थुकिया अर्थ सिंहया ख्वाः जुइ । सिंह थःगु निश्चित भूभागया जुजु जुइ । थ्वया ख्वाः व स्वभाव तसकं शाहसी व ल्वःवनापुम्ह जुइमाः । थुकथं स्यस्यः सिंहख्वाः जुल । ईया घःचाकलय् सिंह–ख्वाः कय्कुनाः सिंख्वाः जुल । सिंख्वाःव सिङ्ख्वाः समध्वनि खँग्वः खः, तर अर्थ पाः । थुपिं यलया पटक्व नपसः त्वालय् दु। नांख्वाः (५३) या अर्थ नां दंगु ख्वाः धाइ, थुपिं यलया नपसः त्वालय् दु । भिंख्वाः (५४) भिंपिं वा भिंपू ख्वाः वःपिं धाइ । बुंगद्यःया सेवा याइपिं सिवालोँ (५५) खलः धाइ ।

छिपी
छिपी स्यस्यः वर्गय् दुथ्याकेत वःगु छगू विशिष्ट वर्ग खः । छिपी वर्ग तःधं नं जू । थुकी द्यःजु (५६), बलः (५७), ब्यान्जु (५८), भद्रा (५९), भुजु (६०), साखः (६१) मूल कुनां खः । थुमिगु मूल त्वाः नवदुर्गा गछेँ त्वाः खः । बलःत तचपालय् नं खनेदु । छिपीया ज्या नं छगू हे मखु । साखःनं ध्यबाया कालबिल याइसा, बलःनं बोलः रंग पाइ ।

जु लितँसा
आचाजु (६२) यात आचार्य, कर्माचार्य धाइ । थुमि ज्या कर्मकाण्डी ज्या व द्यः पुजा याय्गु खः । नेपालभाषाय् –जु लितँसा हनाबना याय्त छ्यली । नेवाःया स्यस्यः पुचलय् –जु तयाः कुनां छुनातःपिं नं यक्व दु । ख्वपया तलेजु आचाजुं तलेजु भवानीया पुजा याइ । तलेजु आचाः बाहेक पीठाचार्यं (६३) पीठपुजा याइ सा भैलः आचाःजुं नं भैरव जात्राय् विशेष ज्या याइ । सेवा आचाःजुं घःसू याकी । थुमित तिनि (६६) नं धाइ । यलया झतापो आचाःजु (६७) गुह्येश्वरीया पुजारी जूगुलिं गुह्येश्वरी आचाः (६८) नं धाइ । येँ केलत्वाःया केलय्आचाः (६९) या भूमिका येँया तलेजुइ विशिष्ट कथं काइ । गुरुवाचार्यं (७०) विशेषतः वैदिक पुजाकथं जोशीयात मन्त्र न्यंकी । थ्वय्कःपिं यलया इखालखुया मूलवासिन्दा जूसां थौकन्हय् येँया मखं व किलागलय् ख्वातुक्क खनेदु । कसःजु (७१) या वर्णन कसः दुने जूगु दु । ख्वाउँजु (७२), खोंजु (७३) या वर्णन मल्ल दुने जूगु दु ।
ध्वंजु (७३) व जोन्छेँ छगू हे खः, भाषा जक पाः । ध्वं थें चलाखम्ह धैगु ल्याखं भाजु जुयाः ध्वंजु जुल । वय्कःपिंत संस्कृतभाषां जम्बुक धाइ (स्वयादिसँ– जोन्छेँ) । धन्जु (७४) पनौतिया व धन्छा (७५) ख्वपया निखलःसिनं धनस्वांया ज्या याइपिं खनेदु । नाय्जु (७६) नागजुया व्युत्पादन खः। थ्व दसु नेपालभाषाय् तसकं हे म्हो जक दु । यलया उद्योग क्षेत्र लिक्क लाःगु छगू सार्वजनिक ख्यःया नां नाय्ख्यः खः । थन यलया मनूतय्सं नाग पुजा याइगु खः । आःया चक्रपथ दय्कूबलय् बिसं २०३३।३४ पाखे थन ततःधिकःपिं यक्व हे नाग पिहां वःगु खः । थन नागख्यः नाय्ख्यः जू थें हे ख्वपया नागजु नाय्जू जूगु खनेदु । थुमिसं ख्वपया उच्चवर्गया स्यस्यःया हैसियत कयाच्वंगु खनेदु । थुपिं नालाय् नं वनाच्वंगु खनेदु । नालाया नाय्जु खलःयात नागराजां धन बियाः तःमि जूगु धाइ । नेपालभाषां नाय्या अर्थ थुइकाच्वंगु ला मीम्ह मनू थन खनेमदु । पाउँजु (७७) या वर्णन मल्ल दुने जूगु दु । फैजु (७८) व भ्यःजु (७९) नं छगू खँग्वः खनेदु । फै मिसाम्ह खःसा भ्याय् मिजंम्ह । थ्व भ्याय् ख्वपय् भ्यः जुल । भ्यःजुयात भःजू (८०) जक नं धाः । बाताजु (८१) या अर्थ छ्याय्बलय् बा– या अर्थ बच्छि, –ता– या अर्थ तँ (ख्वपया नेपालभाषाय् आ कार दुसा येँ–यलय् अ कार) जुइ । येँ–यलय् आ कार जूसा ख्वपय् अ कार जुइ), –जु या हनाबना जुल । थुकथं बाताजुया अर्थ बातँ जक छेँ दुम्ह भाजु खनेदु । महांजु (८२) या वर्णन अमात्यलिसे जुइधुंकल (स्वयादिसँ, अमात्य) ।
ख्वपया लाक्वजु (८३) नं लँया क्वय् छेँ दुम्ह भाजु खनेदु । थुमिसं थःत लाकौल (८४) धाइ । थुपिं पाल्पाय् बाय् हिलावंगु खनेदु । थुमिसं नेपाःया लाय्कू व प्रशासनय् क्वातुक्क थाय् कयाच्वंगु खनेदु । साँय्जु (८५), सैंजु (८६), सँजु (८७) छता हे खः । सँय्जु साँय्जु, साँय्जु सँय्जु जुइगु ख्वप भाषाया नियम
खः । वहे सँय्जु खँग्वःया द्विस्वर (अय्) हिलाः य्कस्वर (अ) जक ल्यन, अले सँजु जुल । थ्व नं हिज्जे जक पाःगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – साँय्जु सँय्जु [स्वर वृद्धिे] -सँइजु [स्वर वृद्धि, अग्रकरणे] -सैजु [द्वीस्वरीकरणे]। ख्वपय् साफूक्वथा धैगु त्वाः दु । थ्वयात थौंकन्हय् साक्वथा जक नं धाः । थ्व साफुक्वथा सँदेसलिसे जूगु कारोवारया सफू तइगु थौंकन्हय्या भासं तिब्बत विभाग खः । नेपाःया परराष्ट्र मामिला स्वैगु निगू विभाग दु । छगू मुन्सिखाना धैगु हिन्दुस्थान स्वैगु विभाग जुल । थन स्वइपिं मुन्सिपःमाः (प्रधान) व राजभण्डारी खः । मेगु तिब्बत स्वैगु जैशी क्वथा (तिब्बत विभाग) । थ्व साक्वथा तिब्बत विभागया अड्डा खः । थ्व विभागय् ज्या याइपिं दक्वसिया नां साँय्जु वा सँय्जु वा सैंजु खः । अड्डाया तहकथं थुमिगु छगू हे कुनां जूसां छथरी, पाँचथरी व ज्यापु दु ।

झंगः
केमिख्याः (८८) त कय्मिचा थें तसकं हाली । थुमित सँक्वय् कय्मिखुँ (८९) नं धाइ । सँक्वया सुन्टोलय् थुपिं हुखासिं खलःलिसे च्वनी । काराङ्ककुरूङ् (९०) वा क्वलःखा झंगः सुथया न्हापांगु प्रहरय् नेपाःया हिमाली क्षेत्र साइबेरियापाखें मोहनि (आश्विन–कार्तिक) ताकाय् वनी । थुपिं बथांचिंक मुनाः हाला वइगुलिं सर्गः हे खिउँसे च्वनी । यक्व झंगः छक्वलं हालीबलय् कालाङकुलुङ सः ताये दइ । थुमित नेवाःतय्सं क्वलःखा धाइ । खँय्तय्सं कर्याङकुरूङ धाइ । थ्व अनुकरणात्मक खँग्वः खः । तानसेनय् थ्व झंगःयात मालाचरी नं धाइ । माला खँग्वः नेपालय् हालीगु मालश्री म्येँया खँग्वः त्यासा काःगु धाइ । सर्गतय् कालांकुलुं हाःगु मतंतले व मालश्री म्येँ हाल धयागु तानसेन पाल्पाया नेवाःतय् विश्वास दु । थ्व झंगः वइबलय् सर्गतय् स्वांमाः थें माःहनाः वइगुलिं मालाचरी धाइ।
ग्वंगः (९१) यात ख्वपय् ग्वंगःजु धाइ । वय्कःपिंसं सरकारी भ्वँतय् राठोर (९२) वा राय्ठोर (९३) च्वयाच्वंगु खनेदु । लिलाभक्त मुनकर्मी (मुनकर्मि, वि.सं. २०२५, पृ. १६, १८) यात उद्धरण यासें तुलसीनारायण श्रेष्ठं (श्रेष्ठ त., वि.सं. २०६६, पृ. २२७) राय्ठोर व उझानथाछेँयात छगू हे धयादीगु दु । थ्व सन्दर्भय् नांदंम्ह नृत्वशास्त्री ख्वपया तेजेश्वरबाबु ग्वंगःजुं कनादीगु थथे खः– ‘ग्वंंगःया पुर्खा राठोर खः । राठोरत हिन्दुस्तानया मेवाडं नेपालय् बाय् हिला वःपिं राजपुतत खः । ईया घःचाः तुलावं लिसे ख्वपया मनूतलिसे भ्यले पुनाः ख्वपय् हे जुयावन । लिपा वय्कःपिंसं लाय्कुली सेवा यात । जुजुं मालीबलय् वय्कःपिं न्ह्याबलें न्ह्याः वनेदत । छेँया ग्वंगः थें पाय्छि इलय् तम्तयार, खास यानाः सुथया प्रथम प्रहरय् । थथे जूगुलिं वय्कःपिंत ग्वंगः थें फूर्तिसाथ तम्तयार जुइम्ह ग्वंगः धकाः नां छुना ब्यूगु जुइमाः।’ लिपा थ्व कुनांया रुपय् हिलावन । ग्वंगःतय् ब्यागलं च्वनेत स्वत । अदालतय् मुद्दा पेश जुल । छेँजःतय्संं थः इष्टदेवता जलद्यः (हरसिद्धि भवानी) यात मुद्दा थःपिंत त्याका बीमाः धकाः प्रार्थना यात । परिवारया उठीबास हे जुइगु तायेकल, थ्वयात ख्वपय् उझान नं धाइ । मुद्दां बूम्ह देशं पितिन, वंशया हागः हे लित । इपिं च्वंगु छेँयात उझांछेँ धाइ । थ्व वय्कःया लुमन्ति कनादीगु खँ भाषावैज्ञानिकया मिखां पाय्छि खनेमदु (स्वयादिसँ– उझानथाछेँ (श्रेष्ठ ओ., २०७३, पृ. १–३१)।
मेगु ग्वंगःजुया बाखं थथे दु – राणाशासनय् ग्वंगःजु कुनां दुम्ह छम्ह भारदार लाय्कुलिं बिसिउँ वंगु खँ दु । छन्हु लाय्कुलीइ ज्या याइम्ह नौ व राणा प्रधानमन्त्रीया ग्वंगः ल्वाकल । तर प्रधानमन्त्रीया ग्वंगः बुत, व सित । ग्वंगःभाजु नौया पँ लिनाः हाःम्ह । राणा महाराज तंचायाः नौयात ज्वनाः स्याना बिल । ग्वंगःभाजु बिसिउँ वनाः गुलितक नं लिहां मवः । महाराज सीधुंकाः ख्वपय् लिहां वल, तर वय्कः राठोर जुल ।
चखुं (९४) यलया लुँहिति त्वालय् दु । झंगः (९५) धैम्ह पंक्षी खः । थ्वया आशन छथाय् थीर जुइ मखु । उकिं विश्वास याये मफैम्ह मनू वा विश्वास याये मत्यःम्ह मनूयात झंगः धाइ । भुजिं (९६) या स्वभाव चाकुइ भुनेगु खः । भुजिं व वःनः यलया इखाछेँय् दु । सँक्वय् भुजिंपु (९७) दु । थुमित भुजिनं तसकं पुं धाइ । भुजिं चाकु दुथाय् प्यपुनी । थुज्वःपिं मनूयात भुजिं धाइ । मिखुँ (९८) सुथ न्हापां दनी । मिखुं मचाम्ह मिसाम्ह खा खः । थुपिं चीधिकःचा जुइ । छ्यं खाःम्ह मनूयात बखुं (९९) धाइ ।
हुचि (१००) झंगलं थें तप्पा नकीम्ह मनूयात हुचि धाइ । हेँजु (१०१) धैम्ह हँय् सः वःम्ह भाजु खः । संस्कृतया हँस खँग्वःया अन्तिम व्यञ्जन वर्ण स लोप जुयाः हँअ जुल । थुकी स्वर वृद्धि जुयाः हँय् जुल । थुकिया नं छपलाः न्ह्यःने स्वर वृद्धि जुयाः उच्च पश्च स्वर जुयाः हँउ जुल । थुकी हनेबहःगु लितँसा तनाः हँउजु जुल । थन हँ व उ या दथुइ य आगम जुल । य व उ या सन्धि जुयाः हँय्जु जुल । थुकिया प्रक्रिया थुकथं खनेदु– ह्–अँ–स्अश्रह्–अँ–अ [व्यञ्जन क्षये]-ह्अँ–य् [स्वरवृद्धिे]-ह्अँ–उ [स्वरवृद्धिे]-ह्अँ–य्उ श्रृश्रुतिकरणे- ह्अँ–य–उ–जु [आदरार्थी लितँसो] । थुकियात हेँजु नं धाइ ।

थलबल
काकः (१०२) न्हापा न्हापा तुंथिइ लः सालाः घः, धम्प व मेमेगु लः थल जायेकी । अथे जाय्कीबलय् लः थल चिनातःगु खिपः लखि (लाखि)लिसे त्वःफिनाः थल लखय् दुनी । थुज्वःबलय् व थल लुइकेत काकःचा (सामानं) थुइकाः थकाइ । थुज्वःगु सामान दुपिं वा सामान छ्यलाः लः थल लिकाइम्हेसित काकः धाइ ।
जाकसि (१०३) व जासि (१०४) या अर्थ छता हे जुइ । प्रत्यय व उकिया रूपसन्धि परिवर्तन जक पाः । जाया अर्थ थुयातःगु जाकि व कसिया अर्थ बुकेगु थल खः । कसि कय्कुनाः सि जूगु दु । जा–कसिया रूपसन्धि परिवर्तन जुयाः जासि जूगु दु । जा – कसिश्रजा – क्सिृअक्षर क्षये श्रजा – सि । यल इखालखुया जोशी ‘ज्योतिष’ खलकं जासि यात । जाकिसों (१०५) ‘जाकि मुंकीपिं’ नं क्षेत्रकार्यया झोलय् लुल । अर्थविज्ञानया ल्याखं न्हूगु खनेदुसां वास्तवय् थ्व जाकसि (१०६) ‘जाथल’या द्वंगु उच्चारण खः ।

थाय्बाय्
मनू बासं च्वनीगु थासं नं कुनां च्वंगु खनेदु । छेँया नां हे कयाः दुगु कुनां व थाय् थुइकेगु लितँसा –य्, –इ छुनाः कुनां छुइगु चलन नेवाः समाजय् दु । मि पुलांगु वासिन्दावाची लितँसा खः ।
उझान्थाछेँ (१०७) यात ग्वंगःजुया भेद धाःसा भाषावैज्ञानिक मिखां पाय्छि खने मदु । थ्व खँग्वःया व्युत्पत्तिकथं प्वलेछिं । उझांथाछेँ खँग्वः उद्यानस्थल छेँया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया सुत्र थथे जुइ – उद्यानस्थलछेँ -उदानस्थलछेँ [श्रुतिक्षये]- उधानस्थलछेँ [महाप्राणीभवने]- उझानस्थलछेँ [स्पघर्षीभवने]-उझानथलछेँ [असंघर्षीभवने]- उझानथनछेँ [नासिक्यभवने-उझानथँछेँ – [नासिकीकरणे]-उझानथाछेँ [स्वरक्षये]-उझांथाछेँ – [नासिकीकरणे]-उझांछेँ [था लुप्ते] -उझाछेँ अनुनासिक लुप्ते]-उझा [अन्तिमपद लोपे -ओझा [स्वरक्षये । प्रधान कुनां दुम्ह भारदारयात क्यब (उद्यान) दुगु थासय् छेँ दय्के बियातःगुलिं थुम्ह भारदारयात उझाथांछेँ धाल । थ्व उझाथांछेँ बागलुङय् वनाः ओझा (१०८) जक नं जूगु दु । थ्व हाडाया छता कुनां खः ।
ख्वपय् (१०९) या अर्थ ख्वपया मनू जुल । नेपालभाषाया थाय्लिसे –य् वा उकिया समरूप –इ लितसा वल कि व अनया बासिन्दा थुइकेमाः । अकारान्त खँग्वः जूसा –य् लितँसा काइ, इकारान्त वा उकारान्त जूसा –इ लितँसा काइ । ख्वप अकारान्त खग्वःलिसे –य् लितँसा स्वानाः ख्वपय् जुल । थुकिया अर्थ सँक्वय् ख्वपं वःम्ह मनू जुल । थुमिसं माधव नारायणया धलं दनीबलय् अपसं च्वंपिंत कलेगोम्प (कलस) बी ।
जोन्छेँ (११०) यात ध्वँजु धाइ (स्वयादिसँ। ध्वँजु) । जोन्छेँ जम्बुकछेँया व्युत्पादन खः । ध्वंयात संस्कृत भासं जम्बुक धाइ । व जम्बुकया छेँयात जोन्छेँ धाइ । जम्बुकछेँया ब लोप जुयाः जम्कछेँ जुल, अनंलि क दुसुनाः जम्छेँ, अनंलि स्वरवृद्धि व पश्चकरण जुयाः जोम्छेँ । अनंलि नासिक्यवर्ण वर्सस्यीकरणकथं जोन्छेँ जुल । थुकिया प्रक्रया तते खनेदु– जम्बुकछेँ -जमुकछेँ [ब क्षये] – जमूछेँ [क्षतिपूरक दीर्घतो] -जोमूछेँ [पश्चकरण व स्वर वृद्धिे] -जोम्छेँ [अक्षर क्षये] -जोन्छेँ [वर्त्स्यकरणे] ।
तःखाछेँ (१११), तःखागु छेँ व तजाःछेँ (११२) तजाःगु छेँय् च्वनीम्हेसित धाइ । पुखुसि इकारान्त खँग्वःलिसे –इ लितँसा स्वानाः पुखुसि जुल । थुकिया अर्थ पुखू सिथय् च्वनीम्ह पुखुसि (११३) जुल । छेँया पिने च्वंम्ह मनू पिखा (११४) जुल । पि या अर्थ ‘पिने’, खा या अर्थ ‘छेँ नीगु क्वटीकार’ खः । थथे पिखाया अर्थ ‘छेँया पिने लाःम्ह’ वा ‘च्वनीम्ह मनू’ खत । तजाछेँ लिसे तपोल नं स्वाःगु खनेदु ।
पुलांछेँ (११५) ख्वपया वासिन्दा खः । थ्व कुनां स्यस्यः व ज्यापु नितां दु (स्वयादिसँ, पुलांछेँ)। थुपिं बन्दीपुरय् रणजीत मल्लया प्रवासलिसे वंगु खनेदु । बन्दीपुरं नारायणघाटय् वःगु खनेदु । बलम्पु (११६) त्वाःयात ब्रह्मपुर धाइ । यलं सक्वय् च्वंवंपिं जुजु बाज्यापिं च्वनीगु त्वाःयात बलम्पु धाइ । थन छेँ दुम्ह स्यस्यःयात बलम्पु नां छुत । बलम्पुइ कय्तापुजा याइपिं स्यस्यःत धौबजि (११७) व मेपिं १२ खलः ति दु । थुकिया व्युत्पत्ति थथे खनेदु– ब्रह्मपुर-बरह्मपुर [आगमे] -बरमपुर [अल्पप्राणिभवने] -बलमपुर [लकारीभवने] -बलमपू- [अन्तीमवर्ण क्षये] बलम्पु [क्षतिपूरक दीर्घतो] -बलम्पु [दीर्घता क्षये] । भूटानं वःम्ह जुयाः भुतां धाल ।
बिजुक्छेँ (११८) या व्युत्पत्तिया सूत्र थथे खनेदु– बि जूगु चुकछेँया आक्षरिक अर्थ बि ‘सर्प’, जू ‘कुतुंवंगु’ चुक, ‘चुक’ छेँ ‘बास’ या प्रायोगिक अर्थ ताहाः कुतुं वयाः लाःगु चुकया छेँ जुइ । थ्व प्यंगू वर्णया खँग्वः बिजुचुकछेँ -बिजूकछेँ – [अघोषलुप्ते बिजूक्छेँ] -[मध्यस्वरक्षये] बिजूछेँ -[कण्ठ्य लुप्ते बिजछेँ] – [स्वरक्षये बिज्छेँ]- [अक्षरलुप्ते बिछेँ]- [व्यञ्जन क्षये] जुयाः निगः वर्ण जक जुल । थुकिया वर्णन पःमाः दुने जूगु दु ।
मनाछेँ (११९) मना तइगु छेँयात धाइ । थ्वँ थुइत जाकि हाया मना माः । अथे मना तयेत छेँ छखां हे त्वःता तइ । उकियात मनाछेँ धाइ । अनया भूतयात मनाछेँ भूत (१२०) धाइ । मातंछेँ (१२१) पन्तिया स्यस्यः खः । थुमि छेँ मातं जक दुगुलिं थुमित मातंछेँ धाल ।
लँया क्वय् लाःगु छेँयात लँक्व धाइ । अनया मनूयात लँक्वमि धाइ । व लँ ख्वप भाषाया जूगुलिं लाँ जुइ । वहे लाँया क्वय्या मनू जूगुलिं लाँक्वमि जुल । लाँक्वमि खँग्वःया मिया न्हासं थ्वः सलं लाँयात क्वत्यलाः ला जक जुल । उकी क्वमि लितँसा च्वनाः लाक्वमि (१२२) जुल ।
लाक्वलाछेँ (१२३) या वर्णन जूगु दु (स्वयादिसँ तिमिला) । सिंधुलिं सँक्वय् वःम्ह मनू जूगुलिं सिंधु (१२४) जुल । सांगाछेँया (१२५) अर्थ सांगाया मनू च्वनीगु थाय् खः । थुकियात सांगामि (१२६) नं धाइ ।

नसाज्वलं
कय्गू (१२७) व कःसू कय्गूया निगू भेद खः । कय्गू खलः यलया भिंद्यः त्वालय् दु । थुमिसं कय्गूयात अन्नया जुजु माने याइ । उकिं थुमित न्ह्याग्गुं भिंगु मभिंगु ज्याखँय् चिग्वः कय्गू मा हे माः । कय्गू मखुसा कःसु, व नं मखुसा कंघासा तयाः ततःधंगु गुथिइ माः । उकिं थुपिं नं मदयेक मगाःपिं हे जुइमाः, तर थन थुमिगु ज्या सीके मफुनि । काउले (१२८) कुनां दुपिं स्यस्यःतय्गु ज्या सीमदये धुंकल । बकःसिं (१२९) लुँभुया द्यःननि त्वाःया दुवाः खः । थ्व बँकःछेँया रूपध्वनि परिवर्तन खः। बँकःछेँ धैगु बँय् सःगु कःछे खः । न्हापा न्हापा २०२५÷२६ सालपाखे लँजुवाःतय्संं नय्मा, धर्म लाय्मा धैगु मनसुवाः तयाः चिग्वः कय्गू ह्वली । भतिभति कय्गूमा (कः) थहां वय्वं मनुखं कःचु वँइ । अनंलि कःछेँ सइ । व बँय् हे सइगु कःछे जूगुलिं उकियात बँकःछेँ धाइ । चिग्वः कय्गू नेवाः संस्कार भिंगु मभिंगु दक्व ज्याखँय् माः। थुज्वःगु समर्पण दुम्ह चीधिकःम्ह दुवाःयात बःकःछेँ धाल । बःकःछेँया बँकःसेँ जुल । व बँकःसेँया एकार इकारय् हिलाः बकःसिँ जुल । थुकियात सुत्रकथं थथे क्यनेछिं– बःकःछेँश्रबँकःसेँ ृसंघर्षीभवने श्र बँकःसेँश्रबकःसिँ ृस्वर बृद्धिे ।
क्वय्नः (१३०) खलः खास यानाः यलया लुँभुइ दु । थ्व थाय् महालक्ष्मी नगरपालिकाया वडा नं ८ य् लाः । थुमिसं थःत कुँ नइपिं धाइ । महालक्ष्मी देगलय् भ्वय् नयेबलय् भुतूया च्वसं लाःगुलिं कुँ नय् माःगुलिं कुँनः धाःगु खः । लिपा कुँनः धाधां क्वय्नः जूवन धैगु लूभुया क्वय्नः खलःया धापू दु । थ्व धापू लेहेंपूगु खनेदु । क्वय्नः धकाः मनूयात धाइ । थ्व खँग्वः क्वँय्न्ह जुइफु । न्हया अर्थ प्याःगु, न्हसि, लः जुइ । थुकथं स्वय्बलय् वय्कःपिं लःलिसे स्वापू दुपिं मनूत खनेदत । थ्व खँ लुँभुइ क्वय्न खलकं निर्वाह यानाच्वंगु भूमिका स्वयेबलय् यच्चुक्क सीदु । लुँभुइ आषाढशुक्ल एकादशी (तुलसी पीगु हरिशयनी एकादशी) कुन्हुतक नं वा मवल धाःसा सिन्हाज्या यायेत तसकं तःधंगु ग्वसाः ग्वयाः लः फ्वनेमाः । थ्व विधियात यल मंगःया मनक्वाः वनेगु, येँ स्वयम्भूया शान्तिपूरया सफू पाय्गु लिसे दानाः स्वइ । थ्व ज्याय् क्वय्नः खलःया म्ह्याय्मस्त (बियाछ्वये धुंकूसां) मदयेक मगाः । थुमिसं वासुकी आजु (नागराज) याके लः फ्वन कि वय् हे माः धैगु विश्वास दु । थिमिइ नं क्वय्नः दु तर उकिया अर्थ क्वःनेया गनेद्यः जुइ (स्वयादिसँ, थिमिया कुनां क्वय्नः)।
खोसिं (१३१) न्ह्यपु बल्लाकीगु चिकं दुगु सि खः । थुपिं यलया पटक्व त्वालय् दु । ख्यें (१३२) खेँच खँग्वलं वःगु खनेदु । थुपिं यलया इखालखु त्वालय् दु । चाकु (१३३) तय्संं चाकु मीगु ज्या याइ । चिपालु (१३४) चि व पालु नेवाःत मसानय् सी उइ सिधयेकाः छेँय् लिहां वयेकथं नकी । नेपाःमित हिन्दू बौद्ध न्ह्याम्ह जूसां सी उइगु चलन दु । थ्व सीम्हसिया मृत्युसंस्कारया प्रारम्भ खः । मसानय् वनीपिंत सनाः वंपिं, खय्भासं मलामी धाइ । वय्कःपिं तसकं त्यानुयाः सने मफयेकी । पालु नल कि मनूयात सर्दी जुइमखु, अले त्यानु लनी धैगु विश्वास दु ।
सँक्व दुरू, घ्यः यक्व उत्पादन जुइगु थाय् खः । दुरूया धौ घ्यः दयेकी । घ्यःया कारोबार याइपिं घ्यः (१३५) जुल । छुचुं (१३५), तुकं (१३६), दुसि (१३७) स्यस्यःया भेद खः ।
चाकु (१३८), चाकुबजि (१३९) नेवाः समाजय् नकेगु चलन दु । धौबजि सांस्कृतिक प्रसाद खःसा घ्यःबजि मिसामचाया मचा बुइधुंकाः नकी । अथे हे चाकुबजि तसकं लोकंह्वाःगु पाहां ब्वनेगु नसा खः । मेमेथाय् साखःबजि नकीसा ख्वपय् चाकुबजि नकेगु चलन दु । व इलय् चिनीया चलन मवःनि । थथे चाकु दुपिंसं चाकु व चाकुबजि नके फुपिंत चाकु वा चाकुबजि नां छुनाबिल । चाकुबजि व भोछिभोय् (स्वयादिसँ, भोछिभोय्) छगू हे खः । गुलिसिनं खाछिभोय् (१४०) नं धाइ ।
धौगोरा (१४१) या अर्थ धौग्वः जुइ । ततःधंगु भोजय् यक्व धौ माः । अन धौ ग्वःग्वः निनाः काइ । थथे धौ ग्वः तया बीपिंत धौगोरा धाइ । ख्वपया भैरवनाथया देगः दयेकूबलय् धौ गजुलिं कुतुंवलं नं धौ ग्वः हे चिनाच्वन । अले धौगोरा नां च्वन धैगु न्यने दु । थनया गोरा येँ–यलय् ग्वारा जुइ । गोरा व मुलेपति (१४२) छगू हे धाइ । धौभारीं (१४३) लाय्कूयात माःगु धौया ल्याःचाः तइ । धौबञ्जा (१४४) लं लाय्कुली धौ थ्यंकी ।
धौबजि (१४५) सँक्वया स्यस्यः खः । धौबजि धौ, बजि, हाम्वः, साखः व सिसाबुसा दुगु पवित्र प्रसाद खः । थ्व विशेषतः जन्मन्हि व छगू निगू विशिष्ट पर्वय् जक इनी । थुज्वःगु नसाया कुनां दुपिं सँक्वया धौबजि खलः जुजुबाज्या व स्यस्यःया सन्तान धाइ । थुमि कय्तापुजा बलम्पुया आगंछेँय् याय्माः । उकिं हे थुमित थुज्वःगु तःजिगु नां बियातःगु खनेदु । थुपिं सँक्वया बाफः त्वालय् च्वनी ।
पक्वां (१४६) वा पकवान (१४७) छता हे खः । थुपिं नसा बांलाक दयेके सःपिं खः । पःमाः (१४८) या अर्थ ह्याउँमाय् खः । थुकियात प्रधान (१४९) नं धाइ । हाकुमाय् व ह्याउँमाय् माय्या भेद खः । पःमाः प्रमाण खँग्वलं वःगु खनेदु । प्रमाणश्रपरमाण [अ मध्यागमे] -परमान -वर्त्स्यीकरणे – पलमान [लकारीभवने] – पलमां [नासिक्यभवने] – पःमां [ल लोपे] जूगु खनेदु । यलय् लुँहिति, धालाछेँ, सौगः, नुगः, पुवाछेँय् पःमाःत ख्वातुक्क हे दु । थुमित त्वाःकथं हे धालाछेँ पःमाः (१५०), सौगः पःमाः (१५१), नुगः पःमाः (१५२), पुवाछेँ पःमाः (१५३) धाइ । येँय्मुन्सि पःमाः (१५४), न्हुछेँप्रधान (१५५), थँबही पःमाः (१५६), व दुगंबही पःमाः (१५७) दु । थँबही पःमाः ख्वपया कचा खः । बिछेँपःमाः (१५८) ख्वपया हे कचा खः । ख्वपय् हाडा (१५९), बिजुक्छे, उझान्थाछेँतय्सं पःमाः च्वइ (स्वयादिसँ, हाडा) । येँ मरूया न्हुछेँप्रधानतय्गु वंशज नं ख्वप हे खनेदु । थुपिं प्यूठानय् ख्वातुक्क हे खनेदु । थुमिसं प्रधान व प्रजु (१६०) नितां च्वःगु खनेदु । निसन्तान पःमाःयात निसान्न पःमाः (१६१) धाइ ।
पाँय्बजि (१६२) या अर्थ ततं हे फ्वसा वयाः पाँय् चिनावंगु बजि जुइ, गुगु नय् मजिउ । थुपिं नं अथे हे ज्या मवःगु ल्याखं धाःगु खनेदु । पुलांगु अभिलेखय् थुकियात पाँचबजि (१६३) च्वयातःगु दु । पाउँक्वाः (१६४), फसि (१६५) भोजय् छ्यलीगु घासा खः । फसिक्वाः (१६६) फसिया घासा खः । बाला (१६७) बांलाःगु अर्थय् छ्यलातःगु खनेदु । मलेकु (१६८) यलया पुल्चोक अक्षेश्वर महाविहार लिक्क दु । पाल्पाय् मलेगो (१६९) दु । थुमिसं कुतिइ बजि ल्हुइ । मल्ताया ज्याखँ याइपिंत मल्ता (१६४) धाइ ।
फकं (१७०) याताप्याता वंगु तरकारी खः । थ्व तरकारी नल कि कथु चासुइ । कथु चासुल कि मनय् खँ थाइ मखु धाइ । थथे खँ मथाःपिंत फकं धाइ । फ्वँसि (१७१) निताजि दु, छता फ्वँसि मेगु बँय् सइगु रसदार फल भुँइकटहर । फ्वँसि तसकं चाकुइ । कचिबलय् थ्व फलयात तरकारी दयेकी । थ्व शाकाहारी भोजय् तःजिक न्ह्यचिकी । थुज्वःगु फलया मू मथुयाः माकलं स्यंकाः वांछ्वइ । थथे हे छुं वस्तुया मू मथूपिंत फ्वँसि धकाः नां छुगु नं जुइफु । बझां (१७२) धैगु सुर्तीया हःयात चाकुइ दायेकाः दयेकीगु अम्ल नसा खः । थुकिया ब्यापारीयात बझां कुनां तयातःगु खनेदु ।
बजिमय (१७३) खलः खोटाङया दिक्तेलय् ख्वातुक खनेदु । बजि नय् मयःम्ह जुयाः बजिमयः धाइ । बजिमयया मेगु भेद बैजु (१७४) नं धाइ । बजिमयःया बजि जक कयाः जु लितँसा छुनाः बजिजु जुल । वहे बजिया अन्तिम व्यञ्जन लुप्त जुयाः बइ जुल । थुकी जु लितँसा तनाः बइजु वा बैजु जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु– बजिमयश्रबजि [अन्तिम पद लोपे] -बइ [अन्तिम व्यञ्जन लोपे] -बइजु [जु लितँसो] -बैजु [द्वीस्वरीकरणे] । बजिमय पूर्व खोटाङ, दिक्तेलया वासिन्दा खःसा बैजु पश्चिम पाल्पा, तानसेनया वासिन्दा खः ।
बसि (१७५) ख्वपं सँक्वय् वंपिं नं खनेदु । थुमिगु हैसियत सँक्वय् बां हे लाः । थ्वयात येँय् बःसि धाइ । बःसि बर्खां सइगु फल खः । थुकिया पुयात बस्पति धाइ । बस्पतिया पु चथाःबलय् सियाः हलिमलिइ तयाः गनेद्यःयात पुजा याइ । थ्व सि थ्व ईया विशेष फल खः । गुलिनं बसिया अर्थ पखुइगु बंसि नं धाः । सामान्यतः नेवाः कुनां थुज्वःगु वास्तुया कुचाय् मलूनि ।
भोछिभोय् (१७६) खलः ख्वपयापिं खःसा थुपिं आपाः भोँतय् खनेदु । थुकिया अर्थ छगू भुतू याइपिं छखलःया भोय् । थ्व खँग्वः भोछि व भोय् मुनाः वःगु खनेदु । थन न्हापां भोछियात दुवाले । भो खँग्वः भुतुलया चिहाः रूप खः । भुतुल खँग्वःया अन्तिम वर्ण ल दुसुनाः भुतू जुल । थन क्षतिपूर्ति स्वरूप दीर्घता वयाः भुतू जूगु दु । भुतूया अन्तिम वर्ण दुसुनाः उकिया क्षतिपूर्तिकथं भू जुइ । थुकी ल्याःग्वः छि तनाः भूछि जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे दु– भुतुलछि-भुतूछि [ल दुसुनाः क्षतिपूर्तिे]-भूछि [त दुसुनाः क्षतिपूर्तिे]। उकी भोय् खँग्वः तँसा वयालि भुछिभोय् जुल । थ्व नं स्वरक्षय जुयाः भोछिभोय् जुल । भ्वँतय् वनाः ला थ्व भोछिभोया (१७७) जुल । थन अन्तिम स्वरय् श्रुतिकरण जुयाः या जूगु खः । थुकिया प्रक्रिया थुकथं खनेदु– भुछिभो-भोछिभोय्- [स्वरक्षये] -भोछिभोया [श्रुतिकरणे] (श्रेष्ठ ओ., २०७३, पृ. १९)। भोछिभोय् खलः गोरखा, आरुघाटय् भोँतं वंगु खनेदु । गोरखा व भोँतया ब्याहाया ज्याखँ बांलाक हे जूगु खनेदु ।
मधिकःमि (१७८) मरिकःमि स्यस्यः खः । थ्व पुलांगु मथा व संस्कृतकर्मिया व्युत्पादन खः । मथाकर्मि या था स्वसन जुयाः मधाकर्मि जुल । मधाकर्मिया धा स्वर वृद्धि जुयाः मध्य अग्र स्वर जुयाः मधेकर्मि जुल । मधेकर्मिया धे या स्वर वृद्धि जुयाः उच्च पश्च स्वर जुयाः मधिकर्मि जुल । मधिकर्मिया र दुसुनाः मधिकमि जुल । थुकिया क्षतिपुर्ती जूबलय् मधिकःमि जुल । स्यस्यःतय् लाखा बीबलय् तइगु छता लाखामरि थ्व हे मथाया पूर्वज मरि खः । नेवाःत लिक्क लाःपिं डुकुछापया दनुवार भासं मरियात मथे धाइ ।
मनापु (१७९) मीपिंत सँक्वय् मनापु धाइ । नेवाः समाजय् भिंगु मभिंगु ज्याखँय् अय्लाः, थ्वँ माः । थुकियात मनापु नं माः । नेवाः समाजय् मनापु दयेकीपिं व मीपिं राजथला (१८०) वा थौला (१८१) बिस्कं हे जात दु । थुपिं स्यस्यः मखु । थुपिं ख्वप, च्वःपू, गाम्चा व लुँभुइ दु (स्वयादिसँ, राजथला)। मल्ताया ज्या याइपिंत मल्ता (१८२) धाइ ।
माय्केँ (१८३) हाकुमाय् खः (स्वयादिसँ पःमाः) ।थ्वयात औपचारिककथं मास्के (१८४) धाइ । मास्केँ खँग्वलं वःगु माय्केँ खँग्वः एक्रोनिम (Acronym) प्रक्रियां वःगु खनेदु। महा ‘तःधंगु’ – समर ‘युद्ध’ – भास्कर ‘सुद्र्यः’ मुनाः थ्व खँग्वः दुगु खनेदु । थुकिया प्रायोगिक अर्थ ‘झलल्ल थीगु सुद्र्यः वा तःधंम्ह महा’ जुइ । तर बोलिचालीया नेवाः भासं माय्केँ धाइ। थुपिं १४ गूगु शदी नेवाः जूगु विश्वास दु । थुपिं येँ, यल, ख्वपय् दु । थुमिगु मूल थाय् फुत (फुतुङ) खः । थुमिसं वैशाख शुक्ल पञ्चमी खुन्हु खिउँलँ मास्के, असं मास्के, फुटुङया मास्केत मुनाः पुजा यानाच्वंगु दु (मास्के, वि.सं. २०८०, पृ. १०१) । तामाङ दुने मास्की थर दु, व नेवाः मखु ।
लाभाक्वाः (१८५) धैम्ह लाभाया तरकारी जक नइपिं यलया स्यस्यः खः धाइ । बोकी (१८६) यात बोगी (१८७) नं धाइ । बो या अर्थ बोनेगु, सःतेगु जुइ । गीया अर्थ गेय्गु (ष्लपष्लन) खः । थुकथं स्वयेबलय् थुपिं दुगेय्क सःतीपिं खत । यलय् थुमिसं गुंपुन्हि कुन्हु चान्हय् बाजं थानाः भगवान द्यः सःती धाइ । येँय् यँयाःबलय् ज्यापु व तबःतय्सं हैम्ह दागिं व बोगिया सम्बन्धय् छकः वाले माली । थुकिया अर्थ आःतक क्वःमज्यूनि । – गि या अर्थ गेय्कीगु वा लँ चिँ तयेगु खनेदु । यँयाःया शुरूइ पितृगणयात सन्तानं सम्मानसाथ बोनी, सःती । थुकियात श्राद्ध धाइ । दागिं, मिसाम्ह दैत्य वा दंकिनियात यंकी दहलय् मानव शरीरया प्रतीककथं पिण्ड छायेत यनी । उकथं हे यलया स्यस्यः बोगीतय्सं गुंलाया चतुर्दशी कुन्हु पितृ सःती । मनूतय्सं थुकियात बोकी वा बोगी धाइ । न्हापान्हापा दापा थाइपिं उच्च घरानाया स्यस्यःत जक खः । उकी मध्ये मृदंग जुजु बाज्यां (राजोपाध्याय) थाइ । बोगी उच्च घरानाया स्यस्यः मध्ये छखलः खः । थौकन्हय् बोगीयात बौद्धमार्गीतय्संं बोधि धायेगु यानाहःगु खनेदु । उकिया अर्थ ‘प्रकाशित गीत’ खः। गीत कयेकुनाः गी जुल ।
वःनः (१८८) कुनांया खँ थथे दु– न्हूम्ह भौमचा ब्याहा याना वल। सिथिनखः कुन्हु वः छुत । मस्तय्सं वः फ्वनाः नल । मस्तय्सं फ्वनावं च्वन । भौमचा वः छुछुं त्यानुचाल । वः भुतुली मदुगुलिं भौमचा मछाल । भुतुली हे क्वछुनाः स्वल । उबलय् हे भौमचा मन्त । मनूतय्संं छु जुल ? छु जुल ? धकाः न्यन । छेँया हामां भौमचां वः नः धकाः धाल । उबलय्निसे व खलःया नां वः नः खलः जुल ।
सिंकेँ (१८९) लैं फिनाः दयेकीगु सनाः खः । थ्व परम्परागत भ्वजय्, खास यानाः दुखंबलय् चि नयेमजिउ । व चिया थासय् सिंके छुनाः नइ । उकिं थ्व भ्वजय् मदयेक मगाः। थौंकन्हय् थुकिया छ्यलाबुला मन्त । मनुखं सि नं मसिल । पवित्रताया अर्थय् थ्व कुनां छ्यलातःगु खनेदु । थुपिं यलया छाःबहालय् दु । थुपिं ९० सालया भुखाय् ब्वःबलय् सानेपाया डोखाडोलय् ख्वातुक बाय् ल्ह्ययावंगु दु ।
स्वाथ्रा (१९०) यात भातख्वाइ (१९१) नं धाइ । स्वाथ्राया अर्थ सुतिं च्वंम्ह, म्हय् स्यः हे मदुम्ह मनू धैगु अर्थ वइ । थुपिं सँक्वया महाद्यः ध्वाखां पिने खः । थुमिगु ज्या सँक्व लिक्क लाःगु गांगामय् वनाः जाकिया ज्या याइपिं खः । अनयापिं मनूतय्संं थुमित जा नयेखंपिं धैगु ल्याखय् खँय्भासं भातख्वाइ धाइगु खः । थुमिगु लिपा नां हे भातख्वाइ जूवन ।
हाम्वः (१९२) चिकंया स्रोत खः । हाम्वःयात संस्कृत भासं तैल धाइ । हाम्वः तिसिनाः पिकाइगु जूगुलिं चिकंयात तैलम धाइ । खँय्भासं तेल धाल । थ्व हाम्वः भिंगु ज्याखँय् माः । यलया हे जल देसय् हामोल कुनां दुपिं ज्यापुत दु । उमिगु ज्या गुथिया सः न्यंकेगु खः । सँक्वया सुन्टोलया स्यस्यःतय् छेँय् भचा जिउपिं, नये–त्वने गाःपिंत हेँय्लाः (१९३) धाइ ।

पशु
इमूयात ख्वपय् याइँचा (१९४) धाइ । थथे पुचः पुचः मुनाः मदिक्क ज्या याइपिंत सँक्वय् याइँचा धाइगु खः । सँक्व थौकन्हय्या राजनैतिक विभाजनय् येँ जिल्लाय् लाःसां नेपालभाषाया भाषिक नक्साय् ख्वप दुने लाः। उकिं थन याइँचा वःगु खः । मेमेगु ध्वनि, रुप, खँग्वः नं थाय्थासय् ख्वपया किचः लाःगु खँ प्रसंगकथं अन अन हे वर्णन जूगु दु ।
किसि (१९५) ल्ह्वंम्ह व शान्त प्राणी खः । खास यानाः ल्ह्वंम्ह मनूयात किसि थे ल्ह्वं धाइ । सँक्वय् तलेजुया ज्याखँय् थुपिं माः । ख्वपय् थुपिं बालाखु त्वालय् दु । गैंडा (१९६) छ्यंगू ख्वातुम्ह पशु खः । तसकं खँ न्यंके थाकुम्ह स्यस्यःयात लाक्षणिक अर्थय् गैँडा धाःगु खनेदु । थुकियात गनं गनं धिर्मे नं धाइ । लुभुया छुँन्याः, धुँन्याः, भालु, माकः दक्व हे दुवाःया भेद खः। द्यनाच्वंबलय् छुं न्यानाः ग्वालि प्वाः गन । उबलय्निसें व दुवाःया नां छुँन्याः (१९७) जुल । दुवाः व छुन्याः छगू हे खः । थुपि लुँभुया च्वय्धःसि त्वालय् दु । गुथियात जंगलय् सिंकाः वंबलय् छम्ह दुवाःयात धुं न्यात । लिपा वय्कःया कुनां धुँन्याः (१९८) जुल । थुपिं लुँभुया कुलां त्वालय् दु । वहे गुथियात सिंकाः वंबलय् भालुं न्याःम्ह दुवाःयात भालु (१९९) धाल । गुलिसिनं वय्कःपिंत भालुं न्याः (२००) नं धाइ । थुपिं लुँभुया न्याथ त्वालय् दु । माकःया ख्वाः वःम्ह दुवाःयात माकः (२०१) धाल । वय्कःपिं नासः त्वालय् दु । थुमित म्हसीकेत “कुलांया धुंन्याः, ध्वाखासिया छुंन्याः नासःया माकः आन्दन च्वन रे राम” धकाः स्थानीय मनूतय्संं मे हालीगु खँ थ्व च्वमिं बांलाक सिउ ।
तत्तु (२०२) सलया मचा धाइ । थ्व पशुं फयांफक्व कु क्वबुइ । थथे हे भारी क्वबुइम्ह मनूयात तत्तु धाइ । दों (१९६) यलया लुँखुसि त्वाः व सँक्वया पुखुलाछि त्वाःया कलघर दुपिं नं खः । धों (२०३) तसकं चलाख । थथे चलाखम्ह मनूयात यलय् धों धाइ । थुपिं चाकबहालिइ दु । नेपाःखाचा (२०४) यलया इखालखुइ दु । थुपिं चीधिकः जुइ । थुज्वःम्ह मनूयात नेपाःखाचा धाइ । न्याछ्यं (२०५) व मुल्मि (२०६) दाजुकिजा धाइ । थुमिगु आगं यलया पुन्चली खः । न्या (२०७) लखय् म्हितीम्ह चुलुम्ह प्राणी खः । चुलुपिं मनूतय्त न्या धायेगु चलन दु । न्याउरि (२०८) खय्भाय्या खँग्वः खः, थुकिया अर्थ नवःचा खः । थ्वं ताहा (सर्प) यात स्याइ । मेगु थ्व क्यबय् प्वाकः प्वाकः म्हुइ । थुज्वःपिंत न्याउरी धाइ । न्याया कपाः सिक्क चिग्वः जुइ । थथे कपाः चिग्वःपिंत न्याकपाः (२०९) धाइ । अथे हे चुलुपिं, लाय् थाकुपिंत न्या वा न्याचा (२१०) धाइ । चीधिकःम्ह न्हिंप्यं ताहाःम्ह फैयात सँक्वय् बरुवा धाइ ।
फै एकोहोराम्ह पशु खः । थथे एकोहोराम्ह मनूयात फै धाइ । थुपिं लुँखुसि त्वालय् दु । ख्वपय् फैजु (२१२) धाइ । भौ (२१३) महाजुया छगू भेद खः थुपिं यलया सौगः त्वलय् च्वनी । ख्वपय् भौकाजी (२१४) नां दुम्ह भारदार दु । थुपिं खौमा त्वालं सिन्धुली वंगु धाइ । भौकाजी भौ व भति खँग्वलं वःगु खनेदु । नेपालभाषाय् खँग्वःया अन्तिम आखः इकारान्त जूसा व खँग्वःया रूपध्वनि परिवर्तन जुयाः औकार जुइ । दसुकथं सलिया सौ, सतिगलया सौगल, खलिया खौ, नलिया नौ, धलिया धौ जुइ । वहे भौयात आदरार्थी तँसा खँग्वः काजी छुनाः भौकाजी जुल । भौजु (२१५) जक नं दु । थुकी भौयात हनेबहःगु लितँसा भौजु जुल । सिंन्याः (२१६) यल नुगःत्वाःया स्यस्यः खः ।

पदप्रतिष्ठा
कायस्थ (२१७) वा कसः (२१८) या कचा कुनां कँय्लः (२१९), कचिंगः (२२०), कवय् (२२१), कर्याङकुरुङ (२२२), दुगु (२२३), माकः (२२४) खः । कायस्थ धैम्ह लेखनदास खः । लेखनदास जुइपिं मनूत तसकं चंख, जाली, ल्वापुखिचा जुइयः, कचवं पिथना च्वनेयः, कवय् नं जुइ यः। उलि जक मखु दुगुचा थें येय्चाःम्ह जुइयः । थौंकन्हय् ख्वपय् ज्यापु पुचलय् दुगु कुनां छ्यलीपिं नं दु । ख्वपया कायस्थतय्त ङाबु – कस (न्या बुइगु बुँ दुथाय् च्वंपिं कसः (२२५), भेपु – कस (भेपुया कसः २२६), इनाच्व–कस (इनाच्वया कसः (२२७), भारवाच्व, भाजु कस (भारवाच्वया कसः (२२८), चिलं – कस (चिलंया कसः(२२९) व क्वाछेँ – कस–क्वाछेँया कसः (२३)) यानाः खुथिकय् ब्वथलातःगु दु (श्रेष्ठ ओ. , २०७३, पृ. २७) । कवय् कायस्थया छगू कुनां खः । थुकिया अर्थ नुगःस्याःम्ह खः । कवय्यात देवनागरी वर्णया सन्धि जुयाः कवे (२३१) जुल । वहे खँग्वः मध्य स्वरक्षय जुयाः क्वे जुलसा उकी हानं नासिकीकरण जुयाः क्वें जूगु खनेदु । थुमित हनाबना तयाः धाइबलय् कसःजु (२३२) धाइ ।
कोपुं (२३३) तय्सं सँक्वया तलेजुइ नलास्वां तइ । नलास्वां तइबलय् भेगतं कोपुइपिं जूगुलिं थुमित कोपु धाल । कोपु नासिकीकरण जुयाः कोपुं जुल । थुपिलिसे द्वारे, किसि, पंडित व कोजोशी नं तलेजुया पुजाबलय् माः । कोजोशीयात खचरा जोशी नं धाइ । थुमिगु छेँ क्वाथय् दु । सँक्वया जोशीयात कोजोशी (२३४) धाइ । थुमित खचरा जोशी (२३५) नं धाइ । थुपिं सँक्वया तलेजुया पुजारी खः । थुमिसं मोहनिबलय् तलेजुइ नःलास्वां तइ । थुपिंलिसे आलुद्वारे (२३६), किसि (२३७), द्वारे (२३८), पंडित (२३९), पन्याजु (२४०) पिं नं तलेजुलिसे स्वाःपिं खः । द्वारे व आलुद्वारे दाजुकिजा धाइ । थुपिं क्वाथ त्वालय् च्वनी ।
खिनःकसाः (२४१) कसाः ज्या याइपिं स्यस्यःतय्त धाइ । उराय् समाजय् कसाः वा कंसकारं याः थें थुमिसँ न कँय्भु दयेकी । स्यस्यः समाजया कसाःयात मुलमि धाइ । मुल्मि खँग्वः जय शक्तिदेवया इलय् ने.सं. ४२७ पाखे हे अभिलेखय् वःगु दु । भारो ला शिवदेव तृतीयया पालय् ने.सं. २१९ निसें दुगु खनेदु (न्याछ्यों, ने.सं. ११४०, पृ. ५–७) । मुलमि (२४२) खँग्वः मुल व मि मुनाः वःगु खः । थुकिया अर्थ ‘मूल’ व मनू खः अर्थात मूख्यम्ह मनू जुइ । मुलमि व न्याछ्यं (२४३) ‘न्याया छ्यं’ छगू हे आगंया निम्ह दाजुकिजा धाइ । दाजुकिजा ब्यागलं जूबलय् आगंद्यः व दिगुद्यः गोला तयाः इनाकाःगु खः । गोलाकथं पूर्वय् छेँ लाःपिंत आगंद्यः लात, उपिं न्याछ्योँ खलः जुल । पश्चिमय् छेँ लाःपिंत दिगुद्यः लात, उमित मुल्मि धाल (न्याछ्योँ, ने.सं. ११४०, पृ. ३) । गुलिगुलिसिनं न्याछ्यं खँग्वः ‘न्यायया छेँ’ धाइपिं नं दु । थुकिया अर्थ न्याय बीगु छेँ वा न्यायालयया मनू धैगु थुइकी । थुकिया अनुसन्धान लिपा जुइ हे तिनि । ख्वपया मूल (२४४) व मुलेपति (२४५) नं थथे हे विशेष पात्र खः । थुपिं नवदुर्गा द्यःलिसे स्वाःगु खनेदु ।
खयरगुलि (२४६), खय्गुलि (२४७) वा खैगुलि (२४८) छता हे खः । खय्गुलि स्यस्यः वा साय्मि निखलकय् नं दु । ज्या नं छता हे । थुपिं ल्हासाया ब्यापारी खः । ल्हासा वनेबलय् लँय् ख्वाउँफसं ख्वाः पतपत तज्याइ । उकिं व ख्वाउँ धाकुफसं ख्वाः व ल्हाःतुति तमज्याकेत ख्वालय् खयः पाइ । खयः पाःगुलिं उमिगु ख्वाः ह्याउँसे च्वनी । लिपा उमिसं ल्हासां मेमेगु साधन लिसें खयःया गुलिगुलि चिनाः धुकू हे जायेकल । थुकथं थुमिगु नां हे खयःगुलि वा खयरगुलि वा खैगुलि जुल ।
जोशीया (२४९) यलय् स्वनिम्ह जोशी (२५०), तंगःजोशी (२५१), नेउत जोशी (बखुम्बहा जोशी (२५२)), व इखालखु (इल्हननि) जोशी (२५३) यानाः प्यखलः दु । स्वनिम्ह खलःया दुने महापाल जोशी (२५४), नाय्लखु जोशी (२५५), चल्खु जोशी (२५६), पुन्चली (पूर्णचण्डी) जोशी (२५७), नेउत, लोहलँ जोशी (२५८), धलाय्चा जोशी (२५९), क्वालखु जोशी (२६०), स्वथ, धुम्बाः जोशी (२६१) दु ।
ख्वपय् तलेजु जोशी (२६१), नासमना जोशी (२६२), स्वामलाः जोशी (२६३) दु । थीथी कुनां मध्ये ख्वपय् दुपिं छता सुलुप्या जोशी (२६४) खः। ख्वपया नासमना त्वालय् स्वामलाः जोशी व तल्जु जोशी दु । शोमराज शर्मा नांयाम्ह ब्राह्मणया सन्तान हे सोमलाः वा स्वामलाः जोशी धाइ । थुमिसं थःगु नां च्वइबलय् विलाश जोशी च्वइ । जयस्थिति मल्लया ६४ ता जाति धलखय् दुथ्याःपिं दैवज्ञ जोशीं (पत्र ज्याक (२६५)) जातः च्वइ, भविष्य स्वइ । गणिक जोशीं (नगुमा जोशी (२६६)) पात्रो दयेकी । वास्तुजोशीं (ज्योतिषि दशा फल ज्याक (२६७)) दशाफल, वास्तुया खँ कनी । गृहचिन्तक जोशीं (गृह ज्याक जोशी (२६८)) मनूया भविष्यफल कनी (त. श्रेष्ठ २०६६, २२७ )) । होरा जोशीं (२६९) ज्योतिषि स्वइ ।
येँया मरुजोशी (२७०), यलया न्हाय्ताः जोशी (२७१) व ख्वपया तलेजु जोशी छगू हे परिवारया दाजुकिजा धाइ । थुपिं तलेजु नेपाः गालय् हःबलय् वःपिं धाइ । मरू जोशी कुमारी द्यः व तलेजुइ पुजारी जुइ । थुमिसं थःगु नामय् विक्रमध्वज जोशी दथुया नां च्वइ ।
दुवाः (२७२) खँग्वः दुवार ‘लुखाद्वार’ – पाल ‘पिवाः’ मंकाः खँग्वलं पिदंगु खनेदु । दुवाः खँग्वःया रूपसन्धि परिवर्तन थुकथं खनेदु ः दुवार – पाल श्र दुवाः – पाल ृअन्तिम व्यञ्जन लुप्ते श्र दुवाः – वाल ृश्रुतिकरणे श्र दुवावाल (सन्धि) श्र दुवाल (श्रेष्ठ इ.,२००९, पृ. ३३५–३४०) दुवाः लुभु, पांगा, भोँतय् स्यस्यः खः । ख्वप व बलम्बुइ थ्व ज्यापु कुनां खः । दुवाः दुने नं मेमेगु कचा दु ।
बखाः (२७३) या आक्षरिक अर्थ त्वाः खाः जुइ । थन त्वाः या अर्थ म्हुतु खःसा खाः या अर्थ सनीगु खः । थुपिं फूफाः याइपिं वैद्य जूगुलिं म्हुतु संकाः मन्त्र ब्वनीपिं खः । उकिं थुमिगु कुनां बःखाः जुजुं बखा जक जुल । थुपिं लुँभुया द्यःननि त्वाःया दुवाः खः । बागःम्ह दुवाःयात बाः (२७४) धाइ । थुकी गः दुसुनाः बाः जक ल्यन । थुपिं लुँभुया न्हुछेँ फलय् च्वनी । थन दुपिं कलकल, च्यासिं, ज्यः, झ्यापा, दुवाः, प्वः, ब्यं, सकलें हे लुँभुया दुवाः खलः खः । कलकल (२७५) हालीम्हेसित कलकल धाइ । थुपिं क्वःनेलाछि त्वाःया दुवाः खः । च्यासिं (२७६) खलःया तःभ्वजय् च्यागू सी कायेमाः धाइ । च्यागू सी धायेबलय् त्वाः, जवगु मिखा, खवगु मिखा, जवगु
न्हाय्पं, खवगु न्हाय्पं, जवगु वाकुधी, खवगु वाकुधी व मेच (मे) खः । थुपिं चिबहाः त्वालय् दु । अजूचायापुगु खँ न्यनाः पक्क जूम्हेसित ज्यः (२७७) धाइ । तःधिकःम्ह सँ ताःहाःम्ह लिबिछेँया दुवाः खलःयात झ्यापा धाइ । दुवाःत बाकुननि त्वालय् ख्वातुक्क दु । नेवाः यलया कोबहालं वःपिं खः । उकिं थुमित यलय् धाइ । थुपिं क्वःनेलाछि त्वालय् च्वनी । प्याखनय् प्वः जुयाः म्हितूम्ह दुवाः जूगुलिं प्वः (२७८) तग्वःतुं त्वालय् च्वनी । गुथियात माःगु सिँ कुबिया वइम्ह दुवाः जूगुलिं ब्यं (२७९) जुल, थुपि तग्वःतुं त्वालय् च्वनी ।
नमाय् (२८०) दुवाःया हे भेद खः, थुकिया अर्थ मांबुके थाकुगु वा नँ थें छाःगु माय् खः । थुमित न्ह्यये थाकु धाइ । लुँभुया तःखाछेँ त्वालय् च्वनीपिं थुपिं लुँभुया पुलांपिं बसिन्दा मध्ये छखलः खः । वादेसय् नं नमाय् कुनां दुपिं स्यस्यःत दु । बंसिधः (२८१) वंसिधर खँग्वलं वःगु खः । वंशिधर कृष्णया नां खः । प्याखनय् कृष्ण जुयाः म्हितूम्ह प्याखंम्वः क्वःनेचुकय् च्वनी । बकुला (२८२) छम्ह मनमौजिम्ह दुवाः जूगुलिं थुमित बहुलाकाजी नं धाइ । थुपि तग्वःतुं त्वालय् च्वनी । दबूछेँया महाजु (२८३) दाफाया गुरुखलः खः । तखाछेँया नमाय्, दबूछेँया महाजु, लिबिछेँया झ्यापायात लुँभुया न्ह्यागु ज्याखँय् नं मूल भूमिका दइ । शिवमार्गी (२८४) च्वय्धःसि त्वालय् च्वनी । थुमिसं महाद्यःया सेवा याइ ।
ताप्के (२८५) वा ताप्क्या वा ताक्यात फम्पि देसं वादेसय् वःगु धाइ । च्याङ्ग्रा, तुकं, दबूछेँमि, वा देसय् दु । थुमिगु ज्या मूलतः कृषि हे खनेदु । ध्वाकासिप्वः (२८६) खँग्वलय् खनेदुगु प्वःया अर्थ नेवाःतय्सं सामान्यतः ‘द्यःपाःलाः’ मनूकथं काइ । तर थन प्वःया अर्थ देशया पिवाः वा रक्षक जुयाः अर्थोत्कर्ष जूगु खनेदु । पिवाःयात पाल नं धाइ, पालया लिउनेया आखः दुसुनाः पाः जक जूगु खनेदु । देवया रक्षक पाःया स्वरवृद्धि जुयाः प्वः जूगु खनेदु । नेपालभाषाय् लुखां सामान्य छेँया प्रवेशद्वार थुइकीसा शहरया प्रवेशद्वार ध्वाका वा ध्वाखा वा द्वार ‘भिंगु ज्याखँय् छ्यलीगु संस्कृत खँग्वः’ वा द्वाः (अन्तिम अक्षर लोप) जुइ । थ्व पर्याय खँग्वः खः। ध्वाकासिप्वः या अर्थ थ्व ल्याखं देशया पिवाः जुइ । धोका (पश्च मध्यस्वर) यात ध्वका (निम्न मध्यस्वर) जूगु दु । ध्वाकासिप्वः धाइबलय् निम्न स्वरया जूगु खनेदु । थुपिं यलया बंगलामुखी व शंखमुल दथुइ ध्वाकासि त्वालय् दु । नेवाः (२८७) खलः यलया कोन्ति लागाय् कोबहालय् ख्वातुक्क हे खनेदु । छखलः लुँभुइ दु ।
पलिखेल (२८८) ख्वपया भारदार खः । आः दुगु ख्वपया ५५ पाः झ्याः दुगु लाय्कू दयेकेत अन च्वंपिं मनूत थनाछ्वःबलय् छम्ह भारदारया नं लात । उबलय् ख्वाखलि नांयाम्ह भारदारं जजुयात मासेंलि मबिसे गाइ ला धकाः प्रतिवाद यात । जुजुं बुँ काल, बुँ मरुम्ह भारदारयात पलेसा कथं आःया नःपुखू लिक्क बिल । वयात पलि बिउगु जुया पलिखेल नां छुत । अन च्वंवंम्ह भारदारया नां पलिखेल जुल । लिपा भाषाय् वःगु परिवर्तनकथं प या पा जुयाः पालिखेल जुल । पोखराया पलिखेल खलकं थःत पालिखेल (२८९) धाइ । निखलः नं पलिख्यःमि हे खः ।
बिसेत (२९०) पशुपति महाद्यःया बाली म्हइपिं वा कर म्हइपिं कर अधिकारी खः । थ्वलिसे ज्वःलाःगु खस थर राउत वा कार्की नं खः । सँक्वया धुँलाः त्वालय् कार्की (२९१) कुनां दुपिं स्यस्यः नं दु । थुमिसं किसानी व व्यापार याइ । विसेत खलः खास ख्वपय् दुसा पाल्पा तानसेनय् ख्वातुक हे खनेदु । थुमित बोलीचालीया नेवाः भासं बिस्यः (२९२) धाइ । थनथाय् छगू प्रासङ्गिक खँ स्यस्यःयात यलया ज्यापुतय्संं सेतिं जक नं धाइ । संस्कृतया श्रेष्ठ नेवाः जनबोलिं स्यस्यः जू थें बिसेतया बिस्यः जूगु दु । थुपिं ख्वपं पाल्पा व रिदीइ वंपिं थुमित अन बैस्यत धाइ । गुम्ह गुम्हसिनं विसेतयात सँक्वय् बेसः (२९३) जक नं धाः ।
बैद्य (२९४) वासः याइम्ह चिकित्सक खः । शल्य चिकित्सा व काय चिकित्सा नितां न्हापा वैद्यं हे याइ । ख्वपय् दक्षिण भारतं वःपिं भारदार मध्ये छम्ह वैद्य खः । वैद्य, राजवैद्य, सुकुवैद्य थुकिया भेद खः । सामान्य मनूया वासः याइम्ह वैद्य खःसा, जुजुया वासः याइम्ह राजवैद्य खः । वैद्य ज्या त्वःतावंम्हेसित सुकुवैद्य धाइ । सुकुवैद्य वीरगञ्जय् दु । यलय् वैद्य खलः लामुला त्वाः व स्वथ त्वालय् त्वालय् ख्वातुक दु । लामुला त्वाः यल देशया उत्तरपूर्वी त्वाः खः । थनं पिहां वन कि आःया चक्रपथ लिक्क बालकुमारी द्यःयाथाय् थ्यनी । येँया न्यत, भिंद्यःया वैद्यखलः नं यलयापिं हे धाइ । ख्वपय् स्वगः ल्वहँतय् नं नादंम्ह वैद्य दु । येँय् भोताहिति, महाबौद्धया वैद्य खलः ख्वपयापिं धाइ । लुँभु क्वनेलाछिया वैद्य येँया भिन्द्यःत्वालं वःगु खः ।
भडिल (२९५), धौभडेल (२९६), धौभारी (२९७), चोखाभडेल (चांगु ,२९८), ताल्चाभडेल (बोलाछेँ (२९९)), तालचाभण्डारी (३००), भनि (३०१) कवःया दुजः खः । भनि खँग्वः संस्कृत भण्डारीं ‘धुकूपिवाः’ वःगु खनेदु । भण्डारी खँग्वःया रुपसन्धि परिवर्तन थुकथं खनेदु – भण्डारी श्र भणारी ृप्रगत समीभवने श्र भँरि श्र भनि श्र भलिं ृविपर्यासे । थ्व भनिया उपसर्ग कथं ताःचा, धौ, च्वखा, नःघः च्वनाः ताःचाभनि, च्वखाभनि, नघःभनि, धौभनि जूगु खनेदु ।
येँया नःघः त्वाःया राजभण्डारीयात नःघःभनिं (३०२) धाइ । थुमि ज्या जुजुया धुकू पिवाः खः । थौंकन्हय् थुपि असंया न्हाय्कंतलाय् दु । यल देशय् क्वालखु त्वालय् ख्वातुक्क मुनाच्वंगु दु । उपिं वादेशं (बज्रबाराही) यल देशय् बाय् हिलावःपिं धाइ । वादे यल देशं ८ किलोमिटर दक्षिण तापाः । ख्वपया राजभण्डारीत बोलाछेँ त्वालय् ख्वातुक्क खनेदु । सँक्वया राजभण्डारीयात क्वः धाइ । पूर्वया दिक्तेल व पश्चिमया बागलुङय् थुपिं ख्वातुक्क दु ।
सँक्वय् ताल्चाभडेल (ताचाभरिं (३०३)) या छखलःयात माकः धाइ । सक्वय् तःझ्याःमाकः (३०४) ‘तप्पागु झ्याः दुगु छेँया माकः’, याकःमाकः (३०५) ‘याकःचाम्ह माकः’, तुसि न्हाय् माकः (३०६) ‘तुसिथेँ सुलुक्क च्वंगु न्हाय् दुम्ह माकः’ व संझ्याःमाकः (३०७) ‘सँझ्याः दुगु छेँया माकः’ यानाः प्यखलः माकः दु । थ्व खलःलिसे पाःपिं माकः (३०८) जक नं दु । ख्वाः छपातिं तःकै कू दुम्हसित छ्याकःमाकः (३०९) धाइ । थुमिगु त्वाः चलाखु खः । ग्वाःग्वाः मुनाः जुइपिं इपा त्वाःया मनूतय्त ग्वाःमाकः (३१०) धाइ । माकः ख्वपय् ज्यापु कुनां नं दु (स्वयादिसँ; माकः) ।
भासिमा (३११) भ्वासिमहा खँग्वःया व्युत्पादन खः । थुकिया अर्थ भ्वासिचाःम्ह महां जुइ । भ्वाया श्रुति दुसुनाः भा जुल, अथे हे महाया अन्तिम महाप्राण वर्ण हा या महाप्राण तनाः आ जक ल्यनाः मआ जुइ । थन दीर्घसन्धि जुयाः मा जुल । थुकथं भ्वासिमहाया भासिमा जुल । थ्व भासिमा ख्वप व थिमि निथासं दु । थुकिया प्रक्रिया थुकथं खनेदु– भ्वासिमाहा – भासिमहा – [श्रुतिक्षये] – भासिमआ [अल्पप्राणिकरणे] – भासिमा [दीर्घसन्धिे] ।
मल्ल (३११) नेपाःगाःया स्वंगू प्रमुख शहर – येँ, यल, ख्वप देशय् खनेदु । थुमित जुजु खलः वा थकूजु (३१२) नं धाइ । अनं वनाः पनौति, खोपासी, फम्पि, भोँत, सक्वय् नं भतिभति खनेदु । फम्पि, किपू, भोँतय् थकू जुजु धाइ । सँक्वय् खचरा मल्ल (३१३) धाइ (क्जचभकतजब द्य। न्।, द्दण्ज्ञघ, उ। ज्ञछण्) । मिजं मल्ल वा मिसा ज्यापुनीपाखें दुम्ह जूगुलिं सँक्वमितय्सं खचरा धाइ । येँ देशय् थःने लागा व क्वःने लागाय् नं थकूजु खलः खनेदु । क्वःनेयापिं जुजु खलकं कुथु (३१४) जक नं च्वःगु खनेदु । ख्वप लागाया नकदेशय् नं ख्वातुक्क खनेदु । पनौतिया ख्वाउँजु (३१५), खोपासिया पाउँजु (३१६) यात थकू जुजुकथं कयातःगु दु । ख्वपया खौमा त्वाःया ख्वापाद्यः (३१७) खलः नं मल्लया सन्तान धाइ । थुमिगु ज्या तलेजुया पायः पिथनेगु खः । ख्वापाद्यःयात वालाः स्वयेबलय् थ्व खँग्वः ख्वपद्यःया ख्व स्वरक्षय जुयाः ख्वा जूगु दु । अले प प्रगतसमीभवन जुयाः पाः जूगु दु । थुकथं ख्वपया ख्वप, ख्वापा जुल, थुकी द्यः खँग्वः लितँसा च्वनाः ख्वापाद्यः जुल । थुपिं नरेन्द्रदेव मल्लया सन्तान धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – ख्वपद्यः श्र ख्वापद्यः ृस्वरक्षये श्र ख्वापाद्यः ृप्रगत समीभवने । मल्लयात ख्वपय् लाय्लवः (३१८) नं धाइ । थुकिया अर्थ लाय्कूया लवः अर्थात जुजुया सन्तान जुइ । थुमिसं राजलवत (३१९), लाय्लः जक नं च्वः । गुम्हगुम्हसिनं प्रधानाङ् (३२०) च्वइपिं नं दु । ख्वपया लाय्लः खलः इलाम वन । अनं सःबासः दँ लिपा लुँभुया क्वःने टोलय् च्वंवल । वय्कःपिंत भक्तराजलवत धाल । लिपा व नं ज्यलाः भक्तराज (३२१) जक ल्यन । दाङ, प्यूठानया खेँधौमाकु (३२२) खलः नं मल्लया सन्तान हे धाइ । नामं (खेँधौमाकु) हे सी दु खें व धौ माकु । थुकिया अर्थ छेँय् साक्क भिंक नयेदुपिनि खलः जुल ।
लाकोलाछेँ (३२३) व तिमिला (३२४) मल्लया भेद खः । मिलाया निथी स्वरूप दु – तिमिला व खिमिला । तिमिलाया अर्थ तुयुमिला वा त्वःमिला खः । त्वःया महाप्राण जुयाः थ्वः जुइ । नेपालभाषां शुक्लपक्षयात थ्वः धाइ । खिमिलाया अर्थ खिउँमिला खः । खिमिला धैगु कृष्ण पक्ष खः । थुकियात नेपालभाषां गाः धाइ । तिमिलायात तानसेन, पोखराय् तुमला धाइ । थन तिमिलाया व्युत्पत्ति थुकथ दुवालेछिं– तिमिला ति व मिला मुनाः पिदंगु खँग्वः खः । तिमिलाया व्युत्पत्ति थुकथं खनेदु –तोयु – तोयि [पश्चकरणे] – तुयि [स्वरवृद्धिे] – तुइ [अश्रुतिकरणे] । तुइ लिसे मिला खँग्वः स्वानाः तुइमिला वइ । तुइमिलाया मध्यस्वर इ दुसुनाः तुमला जुइ । तुमलाया मध्याक्षर लुप्त जुयाः तुम्ला जुइ । तुइ–मिला – तुइमिला – तुमला [मध्य स्वर लोपे] – तुम्ला [मध्याक्षर लोपे] ।
महाजु (३२५) व अमात्य (३२६) समानान्तरकथं हे छ्यलाच्वंगु दु । अमात्य संस्कृतकरण खः। थुपिं मल्ल राज्यय् मन्त्री जुयाः ज्या याःपिं खः । यलय् महाजुया जःखःया कुनां भौ व बकुलाः नं छ्यलाच्वंगु दु । भौ (३२७) खँग्वः भाजु ‘हनेबहम्ह’ खँग्वलं रूपसन्धि परिवर्तन जुयाः पिहांवःगु खनेदु । थ्व महाजु वा अमात्यया छगू भेद खः । मेगु भेद बकुलाः (३२८) खः । भौया रूपसन्धि परिवर्तन थथे खः – भाजु श्र भाउ ृअघोषीकरणे श्र भौ ृस्वरवृद्धि । भौ यल देशय् नःबहिली व बकुलाः छाय्बहालय् दु । येँया किलागलय् बकुला कुनां दुपिं ज्यापु नं दु । यलय् स्वथ महाजु (३२९), पटको महाजु (३३०), सौगः महाजु (३३१), इलाछेँ महाजु (३३२), इखाछेँ महाजु (३३३) व छाय्बहा महाजु (३३४) यानाः खुखलः महाजु खनेदु । लुँभुया दबूछेँ महाजु (३३५) यात दाफा संगीतया गुरूखलः (३३६) धाइ । थुमिगु संगीत घराना न्यागू दु । ख्वपय् दबूछेँ राजोपाध्यायया छगू कूल खः । थुमिसं नं दाफा संगीतया गुरू जुयाः ज्या याइ । यलय् कात्तिप्याखंया नरसिंह पिहां वइबलय् खिं थाइम्ह पुञ्चलीया राजोपाध्याय जुइ । ख्वप दबूछेँया राजोपाध्याय थौंकन्हय् येँया न्हैकंतलाय् च्वंवःगु दु । थुमिगु छेँया नां नं दबूछेँ हे खः । ख्वपय् महाजुत खौमा त्वालय् खनेदु । महाभु (३३७) या अर्थ महाभोजन खः । मखंया वज्राचार्यतय्संं कार्तिक शुक्ल एकादशी (हरिबोधिनी) खुन्हु महाभु न्यायेकीगु खः । स्यस्यः समाजया कुनां च्वंगु खँ तिफ्याये मफुनि । थौंकन्हय् थ्व कुनां
छ्यलाच्वंपिं मनूत खनेमदु ।
मल्लि (३३८) तराइया छगू जात खः । महेन्द्र मल्लया ध्यबा कालबिल याइपिंत मल्ली वा मल्लिक (३३९) धाइ । शाहकालया ध्यबायात शाही धाइ । भारतीय कम्पनी सरकारया ध्यबायात कम्पनी धाइ । सक्वया मल्लि खलः मल्लकालया ध्यबा कालबिल याइपिं खनेदु ।
भन्सारी (३४०) गुथिया तालुकवाला खः । न्हापा थुपिं भन्सारया तालुकवाला धाइ । आः थुमिगु आदेश मदयेक कोतया सांस्कृतिक ज्याखँ न्ह्याइमखु । किपूया भंसारीं किपू भेकया न्हय्गां व थक्वाः तकया तमाम कर म्हइ । लुँभुया भंसारीं श्रीमहालक्ष्मी महाभैरवया दच्छियंकंया सांस्कृतिक ज्याखँ न्ह्याकी । कोतया खड्ग यात्राया कजि जुइ । आर्थिक ज्याखँ जुइगु थासय् भंसार नं दु भंसारी नं दु ।
माथेमा (३४१) स्यस्यः व तिब्बर्मी परिवारया मिसाया पाखें बूम्ह मचा खः (शाक्य ल., ने.सं. ११२२, पृ. ८) । थुपिं फंपिया दक्षिणकालीं यलया इखालखुइ वल । अनं येँया ग्वाछेमुगः गल्लि, पोडगल्लि, ओमबहाल कोतलाछी च्वंवल । थुपिं प्रशासनय् यक्व खनेदु । माथेमाया व्युत्पत्ति मथ्याःम्ह खँग्वलं जूगु खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु– मथ्याःम्ह – मथ्यम्ह – [स्वर] बृद्धि मथेम्ह [श्रुति क्षये] – मथेमा [अ आगमे] – माथेमा [प्रगत समीभवने] ।
मुनकःमि (३४२) या ज्या तलेजु द्यःया लं सुइगु खः । थ्व खँग्वः नेपालभाषाया मुल व संस्कृत भाषाया कर्मि मुनाः वःगु खः । मुलया अर्थ लं मुलेगु वा सुइगु खः । कर्मिया अर्थ ज्या याइम्ह खः । थ्व हे मुलकर्मिया ल न जूगु दु । थुकथं मुलकर्मि मुनकर्मि जुल । थुकियात मुनकःमि जक नं धाइ । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – मुलकर्मि – मुनकर्मि [नकारीभवने] – मुनकःमि [र क्षये ]। येँ यलया ल ख्वपय् न जुइ, लिसें अ आ जुइ । उकिं येँ–यलय् लः धाःसा ख्वपय् नाः धाइगु खः ।
वासिँ (३४३) वाःवाः पतिकं सेवा याइपिं वासीं खः । थ्व सेवा सामान्यतः बुंगद्यःया जुइ । तर नेपाः राजतन्त्र दुगु देस जूगुलिं जुजुया सेवा याइपिं नं खयेमाः। साइ (३४४) च्वइपिं स्यस्यःत यलया चलाखु त्वालय् दु । उमिगु ज्या राणाकालय् किसि ख्याः वनेमाः । किसि ख्याः वनेबलय् सल बिचाः यायेगु जिम्मा उमिगु जुइ । सल बिचाः याइम्ह सइसयात हे साइ धाःगु धैगु उमि धापू दु । आलुद्वारे व द्वारे दाजुकिजा धाइ । चस्मा तइम्ह द्वारेयात चस्मावाल (३४५) धाइ । थुमिसं तलेजुइ नलास्वां तइ । किसि, पण्डित, पन्याजु सकलें तलेजुलिसे स्वानाच्वंगु खनेदु । आलु मीम्ह बाज्यायात आलुबाज्या धाल । ज्या हे मवःम्ह मनूयात कोपाराखि (३४६) धाइ । पुलां सम्पत्ति यक्व दुम्ह साहुयात यथासाहु वा जथासाहु (३४७) धाइ । थन य व ज मुक्त विभेद खनेदत । थनया प्रधानतय्त थकालि (३४८) धाइ । माहांया (३४९) अर्थ सिपाही जुल ।
हाडा (३५०) भूपतिन्द्र मल्लया पालय् दक्षिण भारतं वःपिं भारदारमध्ये छम्ह खः । हाडाया पर्याय उझान्थाछेँ, ओझा, खित्याः, प्रधान, बिजुक्छेँ, लोहोरा खः । थुमिगु वर्णन सम्बन्धित थासय् जुइधुंकल (स्वयादिसँः उझान्थाछेँ, बिजुक्छेँ) । तलेजु द्यःया ज्याखँया थुवाः जूगुलिं हामा (३५१) जुल ।
नां
कूलया विशेष मनूया नामं कुनां वःगु खनेदु । खँय्ब्रम्हू समाजय् थुज्वःगु कुनां वा उपथरयात प्रवर धाइ । नेवाः समाजय् थथे मजू । कालसिं नांयाम्ह मनूया सन्तान कालसिं (३५२) जुल । धन्चानसिं (३५३) धननरसिंया सन्तान जुइमाः । बुरसिंह (३५४) बुद्धसिमह या सन्तान जुइमाः । सिद्धिनरसिंहया सन्तान सिनर्सि (३५५) जूगु खनेदु ।

म्हबां
ऐया (३५६) धाइगु स्याःबलय् धाइगु खँग्वः खः । थुपिं सँक्वया दथुननि व दुगाहितिया दथुइ दु । थुमिगु कूल बाह्रबिसे धाइ । थुपिं यक्व हे जग्गाजमीन दुपिं किसान खः । ककुमदु (३५७) गःपः चीहाकःम्ह मनूयात धाइ । ल्हातिइ खुपतिं दुम्हसित खुपा (३५८) धाल । थुपिं दुगाहिति त्वालय् दु । सँक्वया धोंलाः त्वाःया नादंपिं ब्यापारी खलः खः ।
साहुजिं यक्व नयाः खि पी मफयाः खि वःगुलिं खिचुलु (३५९) धाल जुइ । ग्वारा (३६०) खलः धोंलाःया फिसः त्वालय् च्वनी । म्हय् चासुकै वयाः छ्यंगू घों थाःपिंत घोरी (३६१) धाइ । थुपिं पुखुलाछि व दथुननिया दथुइ दु । द्यनेबलय् साः घुरुघुरु ल्हाइपिं घुरूघुरू (३६२) वा घ्वारा (३६३) खः । छ्यं तग्वःपिंत ताउक्या (३६४) धाइ । थ्व खँय्भाय्या टाउको खँग्वलय् य् लितँसा छुनाः ज्यानातःगु खँग्वः खः । दलि (३६५) तय्संं तलेजुया पायः न्ह्याकी । थुपिं नं धोंला त्वालय् च्वनी । दलि खँग्वः दोयपाखें वःगु खनेदु । धुसि लूम्ह मनूयात धुसि (३६६) धाइ । न्हाय् फ्याफःम्हसित
न्हाय्मदु (३६७) धाइ । न्हासं न्हि मदिक्क वयाच्वनीम्हसित न्हिसुतु (३६८) वा न्हिसुलु (३६९) धाइ ।
न हे मवाइम्ह मनूयात पाकः (३७०) धाइ । तुति धःपायाः जुइम्हेसित पारखुट्टे (३७१) धाइ । म्हय् प्वःप्वः वःम्हसित प्वःथाः (३७२) धाइ । निकू क्वँय् स्वाइगु याग्ला प्याग्ला च्वंगु लायात प्याथः धाइ । थथे हे फुर्ति मदुम्ह, गंसिम्ह मनूयात प्याथः (३७१) धाइ । भकु (३७३) खास यानाः भैरवयात धाइ । थ्व खँग्वः हिस्यानाः नं धाइ । थुकिया शाब्दिक अर्थ ज्याथीम्ह मिसाया च्वफाइगु अंग खः ।
महांकाः (३७४) महाकालया चिहाःगु रूप खः । मनू तंचाइबलय् ग्यानापुसे च्वंगु रूपयात महांकाः वा मांकाः (३७५) धाइ । मिखा तःग्वःम्हसित मिखातग्वः (३७६) धाइ । ग्वाय् सियूम्हसित सिग्वाय् (३७७) धाइ । थुपिं दक्व हे सँक्वया कुनां खः । थुपिं सकलसिनं बुँज्या याइ । मिखा स्यानाः चिग्वःम्हसित स्यापु (३७८) धाइ । येँ यलय् थुकियात सिम्पु धाइ । जू म्हितीबलय् ह्वाइम्ह व पाइम्हसित ह्वापा (३७९) धाइ ।

संस्कृत नां
मध्यकालय् वयाः नेवाः कुनां संस्कृत भासं तःगु दु । थुकिया दसु कथं अमात्य (३८०), आचार्य (३८१), कर्माचार्य (३८२), कक्षपति (३८३), कायस्थ (३८४), कोलाक्षपति (३८५), जोशी (३८६), दैवज्ञ (३८७), देवप्रधान (३८८), प्रधान (३८९), भद्रा (३९०), भारद्वाज (३९१), मल्ल (३९२), राठोर (३९३), राजपुत (३९४), राजलवत (३९५), राय (३९६) कायेछिं । अमात्यया वर्णन महाजु दुने जूगु दु । आचार्य, कर्माचार्यया वर्णन आचाजु दुने जूगु दु । कायस्थया वर्णन कसःजु दुने जूगु दु । जोशी, दैवज्ञ, भारद्वाज, मल्ल, राठोर, राजपुत, राजलवत, रायया वर्णन प्रतिष्ठा कवलय् जूगु दु । कक्षपतिया अर्थ थःगु चाकःया थुवाः खः। थुपिं ख्वपय् गोमारी त्वालय् दु ।

सामाजिक अवस्था
याकःमिसा (३९७) या सन्तानयात याकःमिसा कुनां छुत । तसकं भाग्य बल्लाःम्हसित लोहंकपाः (३९८) धाइ । सकि थें माय्केँलिसे याताक्क नाया वनीम्ह, मनूत लिसे भ्यलेपुनीम्ह मनूयात सकित्वाय् (३९९) धाइ ।

लबःकबः
मनुखं छ्यलीगु लबःकबःया नामं न कुनां छुनातःगु खनेदु । मुलुया प्वाःयात कँय्प्वाः (४००) धाइ । थन गुलिगुलिसिनं क्वँय्प्वाः (४०१) नं धाःगु खनेदु । क्वँय्प्वाः धायेबलय् खापा चायेकेत क्वँय् छुइगु प्वाः लुमंकेमाः । थौंकन्हय् क्वँय्या थाय् हान्डल छुनाः याइगु जुइधुंकल । कँय्प्वाः खलः दुगाहिति त्वालय् च्वनी । थुपिं मूलतः जाकिबन्जाः खः । तुंथिइ कुतुंवंगु थलबल लिकायेत काकः छ्यली, उकियात सँक्वय् कोलांचा धाइ । थ्व कोलांचा बीम्हसित कोलांचा (४०२) धाइ । थुमित कोलानसिं (४०३) नं धाइ । खुखुचा झंगः तसकं गतिशील । थन खंम्ह मनू तुरुन्त हे मेथाय् वनेधुंकी, थुज्वःम्ह मनूयात खुखुचा (४०४) धाइ । थुज्वःगु पहयात खुखुनसिं (४०५) धाइ । पुलांगु नेवाः छेँया विशेषता धैगु मूलुखा पुलाः दुहां वनेधुंकाः नं स्वाहाने थहां वनाः तःखा चायेकेमाः । थ्व स्वाहानेया च्वसं दैगु खापा खः । थ्व हे तःखा लिक्क वा सिथय् दुगु तःखासि (४०६) खः । पांग्रा धैगु तुला वनीगु रथ वा गाडाया घःचाः खः । थथे हे गतिशील व रथ फैगु तुलीगु वस्तु पांग्रा (४०७) खः । मरि छुइगु चाया थल भाजं खः । थ्व मि व कुं भुनाः हाकुसे च्वनी । थथे हाकुम्हसित भाजं (४०८) धाइ । थुमित खँय्भासं हाँडी (४०९) धाइपिं नं दु । खिपःया ताजि ल्याःखायेबलय् सनपाट पिकाइगु केतुकीया पाःखिपः, सु निलातःगु सुखिपः, सःखिया सःखिपः दइ । उकी मध्ये सुया खिपःयात सुखि (४१०) धाइ । सुखि बुँज्या, छेँज्या याइपिं नेवाःतय्त मदयेक मगाः ।
श्रेष्ठ
श्रेष्ठ (४११) प्रत्यय नेवाः समाजय् तसकं प्रचलनय् दुगु स्यस्यः कुनां खः । थ्व छगू कुनां जक मखु, थ्व ला तःचाकः कःघाइगु कपं खँग्वः (समष्टी खँग्वः, गmदचभििब तभचm) खः । थ्व खँग्वः न्ह्याम्ह स्यस्यः व मेमेपिंसं नं छ्यलाहःगुलिं थुकिया खास मूल्य मदयेधुंकल । विभाषीया न्ह्यःने नेवाः धकाः अःपुक थुइकेगु कुनां जुयाबिउगु दु । थ्व चलन खास यानाः ख्वपय् वि.सं. २०१७ या राजनैतिक परिवर्तन लिपा थ्व खँग्वःया छ्यलाबुला जूगु खनेदु । थुकिया सामाजिक स्वयाः राजनैतिक महत्व खनेदु । ख्वपय् जक थुज्वःगु कुनां लिसे थःगु पुलांगु कुनां नं छ्यलीपिं २५ गलं मयाक दु । थन उकिया छुं भति दुवालेगु जुइ
कासिश्रेष्ठ (४१२) कसि व श्रेष्ठया मंकाः खँग्वः खः। कसिया अर्थ थल व छेँया कःसि खः । कःसिया दीर्घता नं क्षय जुयाः कसि जुइ । कसि ख्वपया रूपध्वनि कथं कासि जुइ । थन कासि खँग्वःया निगू अर्थ पिदनी– थल व कःसि । कःसि दुगु छेँयाम्ह मनू वा कसि ज्वनावःम्ह मनू प्रसंगकथं हे थुइकेमाः । थ्व द्विविधा थुइकेत श्रेष्ठ लितँसा बः काःगु खनेदु ।
किसिश्रेष्ठ (४१३) कुनां दुपिं नेवाःत बालाखु त्वालय् दु । कुन्छेँश्रेष्ठ (४१४) या अर्थ कुनय् छेँ दुम्ह श्रेष्ठ जुल । खत्रीश्रेष्ठ (४१५) नेवाः व क्षेत्रीया मचायात धाइ । खोजुश्रेष्ठ (४१६) खोजु व श्रेष्ठ मुनाः वःगु खः । खोजु व श्रेष्ठया वर्णन जुइधुंकल । चनहिखश्रेष्ठ (४१७)या अर्थ चंगु खतय् च्वनीम्ह मनू जुइ । चोछेँश्रेष्ठ (४१८) च्वय् छेँ दुम्ह श्रेष्ठ जुइ । च्वमुश्रेष्ठ (४१९) च्वाम्वः गायेकीम्ह श्रेष्ठ खः । थन च्वाया स्वर वृद्धि जुयाः च्व जुल । म्वःया स्वर वृद्धि जुयाः मु जुल । थुकिया प्रक्रिया थुकथं खनेदु– च्वाम्वल – च्वम्वल [स्वरवृद्धिे] – च्वम्वः [क्षतिपुरक दीर्घतो] – च्वमू [स्वर वृद्धिे] – च्वमु [दीर्घता क्षये] ।
जोशीश्रेष्ठ (४२०) खँग्वलं सीदु जोशी व श्रेष्ठ मुनाः वःगु खः । जोश्रेष्ठ (४२१) जोन्छेँ व श्रेष्ठया मंकाः खँग्वः खः। जोन्छेँया छेँ तनाः जोन् (जों) जक ल्यनी । जोंया अनुनासिक तनाः जो जक ल्यन । थुकिया प्रक्रिया थुकथ जुइ– जोन्छेँ – जोन्‌ [छेँ लोपे] – जों [नासिकीकरणे] – जो [अनुनासिक क्षये] । थकुश्रेष्ठ (४२२) थकू व श्रेष्ठया मंकाः खँग्वः खः । थकू थाकुर खँग्वलं वःगु खनेदु । थाकुरया अर्थ थकाली, तःधंम्ह, भगवान खः । थाकुर श्र थकुर ृस्वरवृद्धिे श्र थकू ृअन्तिम वर्ण क्षय, क्षतिपूरक दीर्घतो ।
थापाश्रेष्ठ (४२३) व थाश्रेष्ठ (४२४) छगः हे खँग्वःया भेद खः । थाश्रेष्ठ लिपांगु भेद खनेदु । थापा सामान्यतः क्षेत्रीया खँग्वः खः । आपाः मनूतय्सं थुकियात खय् (खस) हे धाइ, तर अथे मखु । थ्व थासपाल खँग्वःया व्युत्पादन खः । थासया अर्थ ‘थाय्’, पालया अर्थ ‘पाःलाः’ अले थुकिया प्रायौगिक अर्थ ‘थाय्, गुथि वा देगःया थकालि वा पाःलाः वा हामा’ खः । थासपालया अन्तिम वर्ण तनाः थासपाः जुल । थासपाःया स वर्णया व्यञ्जन दुसनाः थाय्पाः जुल । थाय्पाःया मध्य स्वर दुसुनाः थापाः जुल । थापाःया अन्तिम दीर्घता तनाः थापा जुल । थापाया अन्तिम पद तनाः था जक ल्यन । थ्व हे थाया लिउने श्रेष्ठ तँसा वयाः थाश्रेष्ठ जुल । थुकिया प्रक्रिया थुकथं खनेदु – थासपाल – थासपाः [अन्तिम पद क्षये] – थाय्पाः [पदान्त व्यञ्जन क्षये] – थापाः [क्षतिपूरक दीर्घतो] – थापा [दीर्घता क्षये] – था [अन्तिम पद क्षये] । थिकेश्रेष्ठ (४२५) थिकेम्ह श्रेष्ठ खनेदु । थुकिया मतलब व्यापारी खनेदु ।
दुश्रेष्ठ (४२६) दुवाल व श्रेष्ठया मंकाः व्युत्पादन खनेदु । दुवालया अन्तिम वर्ण तनाः क्षतिपुरक दीर्घता वयाः दुवाः जुल । दुवाःया दीर्घता तनाः दुवा जुल । दुवाया अन्तिम पद वा तनाः दु जक ल्यन । थुकी श्रेष्ठ पद तँसा वयाः दुश्रेष्ठ जुल । थुकिया प्रक्रिया थुकथं खनेदु – दुवाल श्र दुवाः [अन्तिम पद क्षय, क्षतिपूरक दीर्घतो] – दुवा [दीर्घता क्षये] – दु [अन्तिमपद क्षये] ।
धुश्रेष्ठ (४२७) धुँ व श्रेष्ठया मंकाः खँग्वः खः । ध्याकोश्रेष्ठ (४२८) ध्याक्वय् छेँ दुम्हेसित ध्याक्व धाल । थुकी श्रेष्ठ तँसा छुनाः ध्याकोश्रेष्ठ जुल । बागश्रेष्ठ (४२९) स्यस्यः समाजय् पाँचथरी स्यस्यःयात बागः स्यस्यः धायेगु चलन दु । थुकियात हे बागश्रेष्ठ धाइ । बादेश्रेष्ठ (४३०) थुपिं खास यानाः भोँतया स्यस्यः खः । थुपिं भ्वं देसया बच्छि जाः धाइ, उकिं थुमित बादेश्रेष्ठ
धाःगु धाइ ।
बालाश्रेष्ठ (४३१) मिखा बालाबाला च्वंम्ह जुयाः बाला धाल । उकी श्रेष्ठ तँसा वयाः बालाश्रेष्ठ जुल । बिश्रेष्ठ (४३२) विद्याधरी व श्रेष्ठया मंकाः नां खः । विद्याधरी ज्यलाः विद्या जुल, अनंलि वि जक ल्यन । उकियात श्रेष्ठ तँसा तयाः विश्रेष्ठ जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – विद्याधरी – विद्या [अन्तिम पद क्षये] – वि [अन्तिम अक्षर क्षये] । थुपिं नामं धाः थें हे तसकं आखः सःपिं धाइ । बोश्रेष्ठ (४३३) बोहजु (४३४) बोहल झंगःया नामं दुगु कुनांयात श्रेष्ठ तँसा छुनाः पिदंगु खँग्वः खः । ब्वहल ब्वह जुल व न ज्यलाः ब्व जक ल्यन । उकी श्रेष्ठ तँसा च्वनाः बोश्रेष्ठ जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – ब्वहल – ब्वहः
[अन्तिम वर्ण लोपे] – ब्वः [अन्तिम अक्षर क्षये] – ब्व/बो [दीर्घता क्षये] ।
माकःश्रेष्ठ (४३५) माकल व श्रेष्ठ मुनाः वःगु खँग्वः खः । माकलया ल तनाः माकः जुल । थुकी श्रेष्ठ तँसा वयाः माकःश्रेष्ठ जुल । लवश्रेष्ठ (४३६) बागःश्रेष्ठया नेवाः नां खः । लवः धैगु व्यापार यानाः वइगु लवः (उचयाष्त, कगचउगिक) खः । थथे मां व बौया सामाजिक स्तर पाःपिं तिपूया मचायात लवः धाइ । थ्व खँग्वः ज्यलाः लव जक जुल । थुकी श्रेष्ठ तँसा वयाः लवश्रेष्ठ (४३७) जुल । लामाश्रेष्ठ (४३८) सँय् लामा व श्रेष्ठ मुनाः वःगु खँग्वः खनेदु । सिश्रेष्ठ (४३९) म्हय् न्याइम्ह सि हे मचीकुसे जुइम्ह अल्सियात सि धाइ । उकी श्रेष्ठ तँसा वल कि सिश्रेष्ठ जुल ।

स्वभाव
कय्मि झंगः खुइम्हेसित कमिचाखुँ (४४०) धाइ । येँ–यलय् थ्वयात कय्मिख्याः (४४१) धाइ । किपालुं लीम्ह मनूयात किपारां (४४२) धाइ । तसकं लोभीम्ह मनूयात खय् भासं खोट्टी (४४३) धाइ । झ्याबा (४४४) तामाङ भाषाया खँग्वः खः थुकिया अर्थ बांलाः ख । धेके (४४५) पुलांगु भ्वाथःगु लं फिना जुइम्ह खः। न्ह्याक्व नःसां म्हय् तिलय् मग्यंम्ह नगुलु मनूयात नसिं (४४६) धाइ । न्यासि (४४७) चाइम्ह वा यक्व न्यासि जुइम्ह मनूयात न्यासि धाइ । रसिकम्ह मनूयात नौरंगि (४४८) धाइ । ज्या मदुम्ह तांगाःया हाथा थें यांथ्यां जुइम्हेसित हाथा धाइ, सँक्वय् हांथां (४४९) धाइ । तसकं हाले यःम्ह मनू जुयाः हालेयो (४५०) धाल । हुखा लिनाः जुइम्ह बजांगुलुयात हुखासिं (४५१) धाइ । ग्यानापुम्ह ख्याःयात हुख्याः (४५२) धाइ ।
कतिला (४५३) वा कातिला (४५४) भोँतया स्यस्यः खः । कतिला कतिलाक खँग्वलं वःगु खनेदु । थ्व खँग्वः भोँतय् थ्यनाःलि कातिला जूगु दु । छाय्धाःसा भोँदे ख्वपया भाषिक नक्सा दुने लाःगु पुलांगु शहर खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– कतिलाक – कतिलाः [क्षतिपुरक दीर्घतो] – कतिला [दीर्घता क्षये] -कातिला [स्वरक्षये] ।
ख्वाउँ (४५५), ख्वाउँजु (४५६), खोंजु (४५८) वहे खः । ख्व धैगु लःया स्थुल अवस्था खः, उकियात नेपालभाषां ख्वप धाइ । थ्वहे ख्व विशेषण जुइबलय् ख्वउँ जुइ । ख्वउँ ख्वप देसय् थ्यनकि ख्वाउँ जुइ । थुकी – जु हनाबना तयाः छ्यलीगु तँसा (आदरार्थी प्रत्यय – आद), नेवाः भाषाय् प्रतिष्ठाया खँग्वः जुइ । थुकियात सुत्रकथं थथे क्यनेछिं – ख्व – ख्वउँ [वैशेषनिक प्रत्यये] – ख्वाउँ [स्वरक्षये] । ख्वाउँ – जु खँग्वलं ‘ख्वाउँम्ह जुजु’ वा ‘ख्वाउँ थासय् च्वंम्ह जुजु खलः’ धैगु थुइकी । थुकिया हे ज्वःलाःगु खँग्वः पाउँ – जु खः । थुकिया प्रायोगिक अर्थ ‘न्ह्याये मदुम्ह जुजु खलः’ वा ‘पाउँ यक्व दुथाय् च्वंम्ह जुजु खलः’ जुइ । ख्वाउँजु खास यानाः पनौतिइ दइ ।
पनौति पूण्यमाता व रोशी खुसिया दोभानय् च्वंगु प्राचीन शहर ख । आमलि यक्व दैगु थाय् खोपासिइ पाउँजु दु ।