कुम्हाःतय्सं परापूर्व कालंनिसें दैनिक ब्यवहारय् चले यायेगु निंतिं व थःगु जीवनयात सहज यायेगु निंतिं थीथी कथंया चाया थलबल दयेकेगु याना वयाच्वंगु दु । उकी मध्यय् झीगु जीवनय् न्हिया न्हिथं छ्यलाबुलाय् वयाच्वंगु छुं छुं चाया थलबलया नां जक थन न्ह्यथने ।

अथः
अथः धइगु वसः हियेगु प्रयोजनया निंतिं दयेकातःगु चाया तःपागु भारा खः । थुगु भारा दयेकेत तसकं ख्वातुक दयेके माःगु जुयाः निभालय् पायेवं तज्याइ धकाः निभालय् मपासें तःन्हु छेदिइ तयाः अथें गंके माःगुलिं छेदिइ तयाः दयेकी । थ्व चाखतय् छीगु मखुसें काँथलय्सं चा व फि नापं द्वनौ ल्वाक्व–छ््यानाः तःफिक दयेकी । थुकियात तमज्याक उनाः वसः हियेगु ज्याया निंतिं छ्यलीगु खः । आः धाःसा प्लास्तिक व धातु वल ।

अन्ति
अय्लाः त्वनेत तयार यानातःगु चाया भारा अन्ति खः । लुखा तयाः अय्लाः चिधला जुइक वइगु यानाः क्वछुकेबलय् जक वइगु कथं अःखुं तयाः प्वाः तयाः थ्व तयार यानातःगु जुइ । थुकियात निक्वः उनाः ह्याउँ भारायात हाकनं हाकुकेगु चलन दु । थ्व बुट्टेदार यानाः छिनातइ । लुखा चिप्वाः यानाः अय्लाः स्वथना तइबलय् थुकी द्यःने कापः न्वकाः अय्लाः बास उडे मजुइ कथं सुरक्षित यानातयेत अन्तिइ अय्लाः तयेगु चलन दु ।

आयस्त्रे
आयस्त्रे आधुनिक जमानाय् टि टेबुल न्ह्यःने च्वनाः सुरोस सालेगु इलय् व होटेल रेष्टुरेण्टय् टेबुलय् च्वनाः चुरोस सालीगु इलय् उगु टेबुल नापं जःखः फोहर मजुइक चुरोसया नौ (खरानी) सुरक्षित याना तयेत तयार यानातःगु चाया थलं खः । थ्व चाकलाक, सी ग्वःमुंक, बुट्टेदार यानाः छिनातःगु जुइ । थौंकन्हय् धातु वा ल्वहंया नं आयस्त्रे छ्यलाबुलाय् वये धुंकूगु दु । खास यानाः चुरोस स्यायेत वा चुरोस सालाःलि वःगु धू पिने लाइ धकाः सुरक्षित अवतरण यायेत आयस्त्रे छ्यलेगु चलन दु ।

कला भ्यगः
कला धायेवं हे धौ फियेगु प्रयोजनया लागिं तयार यानातःगु भारा थुइकेमाः । कला चकनी । चिग्वः जूसां ब्वयेत ल्वयेक तयार यानातःगु धौ फियेगु भारा हे कला खः । चाया थलबल मध्यय् भ्यगः प्रयोग अप्वः जुइगु भारा खः । उकिसनं कला सलिं छी थें थसाले म्वायेक छक्वलं चकंक तयार याइ । थ्व भाराया दुने निमनानिसें प्यमना तक जक दुरु तयाः धौ फीगु खः । थ्व सामान्य सगं बियेत तयार यानातःगु धौ तयेत दयेकी ।
कुलिंचा
दुने प्वाः खाकाः च्वय् लुखा मतःसें ल्हाः दुत छ्वयाः जक छुं चीज कायेगु कथं ग्वःमुंक छिनातःगु चाया भारा कुलिंचा खः । कुलिंचाय् पिनं छु तयातल धइगु सी दइ मखु । गोप्य चीजत ध्यबा, लुँ, तिसा, सिखः आदि थें बहुमूल्य सामान स्वथनाः गाः म्हुयाः ल्हाका तयेत थ्व छ्यली । कुलिंचां दानाः वा, छ्वः, कःनि, दुसि सतही यायेगु चलन दु । थ्व छगू उत्थें ग्यंक छमाना, निमाना, स्वमाना न्ह्यंक तयार यानातःगु भारा खः । धनसम्पत्ति चना मवंक सुरक्षित यायेत ध्वमगिकेत गाः म्हुयाः स्वथना तयेमाःगु जुयाः नं थ्व कुलिंचा प्रयोग जुयाच्वंगु लूगु दु । किरातकालीन बस्ती धयातःगु ख्वपया तुमच्व दुगुरे लागाय् थज्याःगु हे कुलिंचाय् बहुमूल्य रत्न लुयावःगु दु ।

केँसि
केँसि जा नापं नयेगु केँ वा तिउन दयेकेत छ्यलीगु भारा खः । न्हापा न्हापा कसौरी, कराई, प्रेसर कुकर मवःनिबलय् केँ खुनेत चायागु केँसि हे छ्यलेगु यानाच्वंगु खः । थुकी केँ खुनेगु इलय् धलौट वा स्टिलया सामानय् थें याकनं क्वपुनी धइगु नं मदु । कराई वा मेमेगु दाल दयेकेगु भारा लिपा जक वःगु खः । न्हापा कुम्हाःतय्सं छिनातःगु केँसिचाय् हे माय्केँ, फाकंकेँ, पाछैकेँ, आलुकेँ व मेमेगु केँ नापं ला दायेकाः नयेगु याइ ।

क्वंचा
क्वंचा धम्प स्वयां तग्वःगु प्वाः खाःगु भारा खः । थुकी वा, छ्व, लं, वसः नापं थीथी अन्नया पुसा सुरक्षित याना तयेगु चलन दु । न्हापा सेप, दराज वा कन्तुरया प्रयोग मजूबलय् पाँय्म्वहः (ध्यबा) सुरक्षित याना तयेगु निंतिं नं ग्वम्पनिसें क्वंचाया प्रयोग जुयाच्वंगु खनेदु । पिचाय् द्यःने दनीगु कथं प्यं माथं वंकाः प्वाः भचा तग्वः यानाः फुसा जँय् स्वां वा हः बुट्टा कियाः क्वंचा तयार याइ । क्वंचायात तयार यायेत लुखा भचा तःचाः यानाः लिपा प्यनय् प्वाः तीगु यानाः छिनातइ । क्वंचा व त्यप भचा पाः ।

क्वपं
क्वपं छुं नं थलबलय् द्यःने छुं दुहां मवनेमा धकाः त्वपुयेत ज्वनेगु चु छुनाः तयार यानातःगु चकंगु भारा खः । थुकिया प्रयोग मेगु थलभाराय् पुयाः तयेगु खः । जा थुयेगु इलय्, केँ खुनेगु इलय् धू मवंक त्वपुयेगु प्रयोजनया निंतिं थ्व छ्यली । अथेंतुं चतांमरि वा वः छुयेगु इलय् हां भाजनय् छुयातःगु च्वपुंया मरि वा माय्वः, मूवः बुकेत द्यःने त्वपुयेगु ज्या थज्याःगु क्वपनं याइगु खः । थुकिं मेमेगु सामानय् नं त्वपुयेगु याः ।

चाया कन्तुरचा
चाया कन्तुरचा न्हापा न्हापा पाँय्म्वहः स्वथनाः मुंकेगु प्रयोजनं तयार याइगु खः । आः वयाः चाया थ्व खुत्रुकेय् दुने नोट नं स्वथनेगु चलन सुरु जूगु दु । थःगु सीमित आम्दानीयात छगः निगः यानाः चिचीधंगु दांयात छथाय् स्वथनाः वा फजुल खर्च जोगे यानाः उकी मुंकाः कन्हय् ततःधंगु ज्या वइबलय् वा आपत जुइबलय् छ्यलेत थ्व खुत्रुके ब्वास्यानाः तछ्याइ ।
प्वाःचा खाकाः च्वय् च्वामुकाः ज्वने जीक छगः ग्वथ नं तयाः थ्व तयार याइगु खः । खुत्रुके तग्वःगु व चिग्वःगु यानाः निथी तयार यानातइ ।

बाग्ला (गमला)
स्वां पीगु प्रयोजनया निंतिं च्वय् भचा तःचाः व क्वँय् प्यं भचा चिचाः चक्का यानाः गाःवंकाः दयेकातःगु भारा गमला खः । गः तसकं लाःगुया थासय् गः नं अप्वः मवंक क्वय् चाय् बीगु लः स्वांमायात माक्व स्वयां अप्वः जुल धाःसा बाः वंकेगु कथं प्वाः तयाः छीगु थ्व भारा गः मलाःगु कारणं गमला धाःगु भाषाबिद्तय् धारणा दु ।

ग्वम्प
ग्वम्प नं धम्प थें हे लः तयेगु प्रयोजनया निंतिं छ्यलीगु खः । थुकिं तुंथी लः तुया कायेत ग्वम्पया ककुइ लाखासिं हिनाः वा चिनाः तुंथिइ क्वफ्वाइ । थ्व गथे छीगु खः, अथे हे तयार जुइगु जुयाः भचा धम्प स्वयां ख्वातुइ । उकिं थुकियात लखय् दुबिंकेत वा लुकुंबिकेत नं अःपुइ । लः साला हयेगुया अलावा थुकिया प्रयोजन नीलः तयाः धुकुतिइ लः (जलप्रसाद) हाः यानाः चोख यायेत नं छ्यली । थज्याःगु ग्वम्प धाःसा भचा चिग्वःगु जुइ । वा पुसा स्वथनेत, तू, कःनि वा अन्नया भण्डारण यायेत म्ह्व जक अन्न तयेत नं ग्वम्पचाय् तयाः छुँ, की वा अन्य वस्तुपाखें सुरक्षित याः ।

चादेवा
द्यःयाथाय् आरतिकथं मत च्याकेत घ्यः तयाः ताः ईतक प्रार्थना याये थें मत च्याकेगु प्रयोजनया निंतिं दयेकातःगु चाया देवा (घ्यःदेवा) खः । न्हापा न्हापा चाया हे जक देवा दयेकेगु यानाच्वंगुली आः धाःसा मनूतय्सं उकियात विकसित रुप बियाः लीयागु स्थायी प्रकारया देवा नं दयेकेगु यानाहःगु दु । लीयागु जूसा हुयाः हाकनं छ्यली । तर चायागु देवा छक्वः छ्यलाः उकियात वांछ्वइगु जुयाः थुकिया प्रयोग बुलुहुं म्हो जुजुं वनाच्वंगु दु ।
चकां कला
तःचाः यानाः ज्यूसा कुछि हे ब्यास दयेकाः चकंक तर जाः तसकं म्ह्व जक तयाः सी ख्वातुक छिनाः तयार यानातःगु धौ फियेगु कला हे चकां कला खः । चकंक स्वये हे मिखा वनीगु कथं थ्व कला इहिपाः भ्वय्, लिकु तका वनीगु इलय् व विशेष विशेष कथंया लसता भ्वजय् नैंक्याः, छोहरा, काजु आदि तयाः तसकं श्रृगार यानाः व मनूतय् नां तकं च्वयाः वा रंगीन चखुंबखुंया किपा च्वयाः तयार याइगु प्रयोजनया धौत तयार यायेत दयेकीगु खः । धौ म्ह्व जक न्ह्यंसां स्वयेबलय् तःचाः खने दइ कथं सी तःफिक तर प्यं छप्तिं हे मदयेक तयार याइपिं ख्वपया छगू कुम्हाः प्रजापति जाति दुने कला छीपिं धइगु कुनां नं दु । उमिसं थ्व कला छी ।

चिलं
थ्व बजां सालेत हुक्काय् द्यःने तयेगु थलकथं छ्यली । थुकिया मू प्रयोजन धइगु हे बजां सालेगु इलय् मि च्याकेगु खः । हुक्का सुमियात मिले यानाः पाय्छिकथं क्वय् प्वाः तयाः बजां कुतुं मवनी कथं च्वय् भचा तःचाः यानाः, क्वय् हुक्कानलीइ च्वनीथाय् चिचाः धंक तयार यानातइ । बजां सालेगु अम्मलीतय्सं हुक्काय् लः तयाः बजां फिल्टर यानाः सालेगु प्रयोजनया निंतिं चिलं छ्यली । थ्व कलात्मक रुपं बुट्टा तयाः दयेकी । चिलमय् बजां तयाः न्वकथिं बजां सालीबलय् कुँ फिल्टर जुयावइ ।

जासिचा
जा थुयेगु जासि सकसिनं खंगु हे चीज खः । न्हापा सिलाबर, धलौत वा धातुया सामानया प्रयोग तसकं म्ह्व जुयाच्वंगु इलय् छेँय् छेँय् सकसियां चाया थलाय् हे जा थुइगु खः । थुकी जा थुइगु इलय् जा नं तसकं साइ । जासिया बासनां हे जा नस्वाइ । चाया थलाय् जा नये नंपिसं हाल प्रयोगय् वःगु प्रेसर कुकर वा मेमेगु थलभाराय् जा मसाःगु अनुभव याः । उकिं पिज्वःगु नस्वालं झीगु शारीरिक स्वास्थ्ययात नं भिं याः धाइ ।

तग्वः मकः
तग्वः मकः खास यानाः शिवरात्री वा सिलाचःह्रे माने यायेबलय् चाकःलिं च्वनाः मि पनेत छ्यली । तग्वः मकः मचा बूम्ह मिसां तप्वाः यानाः मि च्याकाः मचायात चिकं बुकीगु इलय् नं छ्यलीगु खः । थ्व सिँ च्याकाः वा छ्वाली च्याकाः सुरक्षित नक्सां मि पनेत छ्यली । उकी जःखः मनूत च्वनाः वा मिस्तय् मचायात मि पंकेत छ्यलीगु जुयाः थ्व बुट्टा तयाः मखुसें अथें चाकलाक तर तःजाः यानाः प्यनय् मिजः सरे मजुइ कथं चाकलाक फः दयेकाः च्वय् नं चकंक चाकलाक प्वाः खाकाः दयेकी । थुकियात खास यानाः ल्वःचाः याइबलय् मि च्याकेत छ्यलीगु खः ।

त्यप
त्यप तःग्वःगु चाया भारा खः । थुकी प्रायः वा तइ । गुलिं यक्व वसः तयेमाःपिनि त्यपय् नं वसः तयेगु चलन दु । त्यप अप्वः धइ थें लुखाया ब्यास कुछि तयाः तयार याइ । त्यपः छिये सःपिं कुम्हाःतय्त शिपालु कथं काइ ।
ख्वपया थःनेपाखे भैलः त्यप कुनां दुपिं कुम्हाःतय्सं अति तग्वः यानाः म्ह दुहां वनाः वा तुये जीक तग्वयेक त्यप छीसः । उमित भैलः त्यप छीपिं धाइ । भैलः प्याखंया वसः तयेत व वा तयेत तकं जीगु यानाः अति हे तग्वयेक दुहां वनाः दुने च्वंगु वा लिकायेगु भकारीया ज्या थुकिं याः ।

थाप्यंचा
थाप्यंचाया प्रयोग हलूचुं, मल्ताचुं व जीचुं सुरक्षित याना तयेत खः । खास यानाः भुतुलिइ मरमसला तयेत थाप्यंचा छ्यली । मोहनिया इलय् धाःसा थ्व थाप्यंचाय् कचिगु ला स्वथनाः उकी चिग्वःगु सलिंचां त्वपुयाः कचिगु लायात छुयाः मोहनिं सातिकुन्हु वा चालंकुन्हु सिन्हः तिनाः ब्रम्हायणी पीठय् वनेन्ह्यः नयाः वनेगु चलन दु । थाप्यंचाय् सुरक्षित यानातःगु थ्व ला मेपिन्त नके मज्यू । थः जहान परिवार दुने जक भिंmनिक्वः भिंmनिक्वः तयाः नयेमाः धइगु चलन दु । धार्मिक प्रयोजनया निंतिं आपालं हे ज्या वःगु थ्व थाप्यंचा प्वाः दुकयाः प्वाथय् सिलिं लुइक छिनातइगु दइ ।

दलू
दलू खास यानाः नेवाः समाजय् सुथय् व बहनी मत बीत झ्यालं पिने यखानातःगु दइ । धार्मिक रुपं बहनी बहनी मत बीवं द्यः दुहां वयाः परिवार व छेँजःपिन्त सुख शान्ति कायम जुइ धइगु पौराणिक धारणाकथं झ्यालं पिने मत बीत थ्व छ्यलीगु खः । नेवाः समाजय् जक थुकिया प्रयोग खने दुगुलिं नेवाःतय् छेँ खः धइगु सीकेगु थ्व छगू बांलाःगु उपाय नं खः । गन दलू दइ, उगु छेँ नेवाःतय्गु खः धइगु सीदइ ।

द्वब
द्वब धइगु अय्लाः कायेबलय् हाँसिया दुने तयाः अय्लाः मुंकेत छ्यलीगु भारा खः । क्वय् फ्वसिइ कः तयाः दायेकाः उकिया द्यःने हासि द्यछुनाः हासिया प्यनय् दयेकातःगु प्वालं दुहां वःगु कःया रसया बाफ हायात च्वय् बाताय् च्वंगु ख्वाउँगु लखं तरलय् परिणत यानाः कुहां वंगु धाः लः थें हायाः उगु द्वबय् लानाः हे अय्लाः तयार जुइगु खः । अय्लाः कायेत वा अय्लाः मुंकेत हे जक द्वबया प्रयोग जुइ । थुकी छखे यंके छिंक लुखा दयेकातःगु दइ ।

धम्प
धम्प लः तयेगु थल खः । चाया धम्पय् लः तयेवं लः ख्वाउँसे च्वनाच्वनी । उकिं लः त्वनेगु इलय् सितल जुयाः लः त्वनेमालीगु ई जुइवं लः त्वनाः प्याःचाः लंकेत धम्पया प्रयोग जुयाच्वंगु खः । लः तयेत व तुंथी वा बुंगालय् वनाः वा शहर बजारय् जूसा ल्वहंहितिइ वनाः लः कायेत नं थ्व हे धम्प छ्यलीगु खः । धम्पय् लः तयाः हयेत तुंथिइ जूसा ग्वम्पचा छ्यलाः ग्वम्पय् लाखाखिं चिनाः लखय् दुबिंकाः लः सालाहइ । छेँय् धम्प सुरक्षित याना तयेत पिचा दयेकाः धम्पयात बँ स्वयां थथ्याकाः दिकातइ ।

धुफोगर
धुं धुपाँय् च्याकेगु ल्याखं थ्व धुफोगर प्रयोग जुइ । थुकी सि चकंकाः तःफिक चु छगू नं दयेकाः तयार यानातइ । नवदुर्गा द्यः वा मेमेपिं द्यःयात गुंगू थनेगु प्रयोजनया निंतिं व छेँय् धुकुतिइ भैलः द्यः वा लक्ष्मी द्यःयात नस्वाः थंकेगु ल्याखं थ्व छ्यलाबुलाय् हयातःगु दइ । थुकी गुंगू तयाः वा धुपाँय् च्याकाः नं च्यानाच्वंगु ह्यंग्वालय् तइसा चिकं कुँ थनेत नं थ्व धुफोगर छ्यलीपिं दु । धार्मिक व लौकिक प्रयोगय् धुफोगर छ्यली ।

धौ गिलास
धौ फियेगु जक प्रयोजनया निंतिं आधुनिक गिलास थें च्वंक थसालाः छिनातःगु भचा तस्वाःगु भारा धौ गिलास खः । धौ गिलासय् धौ फियेबलय् धौ टक्क च्वनाः बांलासे च्वनीगुया नापं लः सालीगु जूगुलिं थ्व धौ तसकं सा नं साइ । ब्यापारीक रुपं नं छगः छगः धौ मीत व छम्हेसित गाक्कं सितल यानाः धौ नयेत थ्व खःमुलिइ तयाः मीत छ्यली ।

धौपति
अमय् ज्वलं वा मुस्या, पालु, खेँय् मतःसें द्यइके वने मालीबलय् दुरु वा धौ तयाः पूजा वनेत धौपति छ्यली । खास यानाः एकादशि ब्रत च्वनीबलय् नारायण द्यःथाय् द्यइके वनेत धौपति छ्यलेगु चलन दु । अथे हे श्राद्धया इलय् शुद्ध यानाः म्हासु सिन्हः तीत नं धौपतिइ धौ तयाः उकियात हे म्हासुगु पाउदर सिन्हः ल्वाक्वछ्यानाः सिन्हः तीगु खः । श्राद्ध, ल्हाः पनेगु, दकिलाया तिथि नापं थीथी अशुभ ज्याय् थ्व धौपति छ्यली ।

धौभ्यगः
धौ फियेगु प्रयोजनया निंतिं दयेकीगु भ्यगः हे धौभ्यगः खः । सामान्यतया धौ फीत कलःचा हे छ्यली । तर कलःचाय् म्ह्व जक धौ न्ह्यनीगु जुयाः तःधंगु भ्वय् वा यक्व पाहां दुगु भ्वय् नके मालीबलय् थ्व धौभ्यगः तयार यानाः उकी धौ फीगु खः । चाया भाराय् धौ फियेगु इलय् मेमेगु थल स्वयां लः सालीगु कारणं नं धौ बांलाइ । ख्वपय् जुजु धौ फीगु इलय् थज्याःगु हे धौ भ्यगः छ्यलेगु चलन दु । थुकी निफा निफात्या दुरु न्ह्यनी । थुलि तःग्वयेक धौ फिये जीक भ्यगः तयार यायेत नं अःपु धाःसा मजू । नाइगु चां थज्याःगु भ्यगः छीगु इलय् लुखा चल्हाना वनाः भारा छिछिउँ हे नं आपालं भारात स्यनी । भचा चा छ्वालुसां जी मखु । कडा चां नं थुलि अःपुक थासालाः थ्व तयार याये फइ मखु । उकिं धौ भ्यगः छीत अलग्ग हे शीप कौशल दुपिं कुम्हाःत माः । धौ फीपिन्सं थ्व न्यानाः धौ फी ।

ध्वंगःचा
ध्वंगःचा धइगु चाया भारा सालुक त्वायेत वा सिँया फनः छ्यलाः सालुक सालुक दायेत ज्वने जीक दयेकातःगु चायागु धीचागु ज्याभः खः । ल्हातं ज्वने जीक व भचा क्वय् प्यनय् तःचाः यानाः माथंवंक दयेकातःगु कुम्हाःतय् जक छ्यलीगु बस्तु खः । थुकिं त्वानाः भारा सालुक तयार याइ । थुगु बस्तु कुम्हाःतय्सं थःपिनि भारा त्वायेत वा भारा दायेत हे जक छ्यली ।

नःलास्वां भ्यः
मोहनिया इलय् नःला स्वां सालेगु प्रयोजनया निंतिं तयार याइगु तःग्वःगु भ्यगःयात नलास्वां भ्य धाइ । थ्व लुखा नं तःचाः, प्यं नं तःचाकः जुयाः प्वाः खाकातःगु भ्य खः । नला स्वने धुंकाः लिपा थुकी हे प्वक तयाः थ्वँ तयार यायेत नं छ्यली । नेवाः समाजय् थ्वँ दयेकीगु थ्व भारा नःलास्वां सालेगु इलय् नःलास्वां भाराकथं छ्यला वयाच्वंगु दु ।

न्याँ धाला
न्याँ धाला नामं हे न्याँ अर्थात् अय्लाः तयेत छ्यलीगु चाया भारा खः । द्यइके वनेगु इलय् अय्लाः चले जूपिं, अमे ज्वलं चले जूपिं द्यःयात पूजा यायेत उगु थलय् भचा न्याँ (अय्लाः) तयाः ज्वना वनीगु खः । पूजाभुइ वा अलग्ग नं अथें लखायाः ज्वना वनेज्यूगु थ्व थल ककू भचा ताःहाकः ज्वने जीक सि तकं मतःसें दुने अय्लाः तयाः द्यःयात लुके जीक दयेकातःगु जुइ । थुकिं बहांयात नं मू हायेकेगु याइ ।

पतु
पतु सिन्हः तयेत वा बजि तयाः छायेत नं छ्यली । थ्व ख्वातुक सलिं थें चकं नं मजुइक चिग्वः यानाः तयार याइ । पुजाभुइ थ्व तयाः द्यइके वनीबलय् उकिसं तयाः बजि छाइगु खः । पतुया प्रयोग शुद्धरुपं द्यइके वनीबलय् जक जुइगुलिं थुकियात मेबलय् छ्यली मखु ।
पाःचा
पाःचा प्रायः गथांमुगः चःह्रे वा छेँय् बौ बियेगु इलय् बौ तयाः बौ छाये यंकेत छ्यलीगु खः । कचिकं नं पाःचाय् बौ तयाः यंकी । नापं छेँय् मभिं जुल धाःसा उकी खा स्यानाः ग्वंगः स्यानाः वा आकाझाकां माखा नं ग्वंगः थें हाल धाःसा मभिं मजुइकेत दसां फायेकेत लुखाखरुइ उम्ह माखा स्यानाः वयागु छ्यं बलिइ तयाः वाये यंकेत व भूतप्रेतयात बौ तयेत नं पाःचाया प्रयोग जुयाच्वंगु दु । थ्व तःग्वः सलिं वा दुगं सलिं थें च्वंक तःग्वः यानाः भचा चकंक छिनातःगु सलिंचा थें ज्याःगु भारा खः ।

पाता
पाता बजां सालेत बजां चिनाः चिलमय् तयेन्ह्यः उगु बजां हुक्काया प्वालय् दुहां मवनेमाः धकाः सूर्तिं दयेकातःगु बजां पाचिंकाः ह्यंग्वाः च्याइबलय् च्यानाः सवाः कायेत छ्यलीगु खः । खास यानाः ह्यंग्वाः ख्वानाः बजां सालीगु इलय् जक थ्व चाया पाता छ्यली । नैंक्याः हुक्का वा तःग्वः हुक्का हे जूसां नौया मिइ धाःसा पाता छ्यलीमखु । थ्व भचा गाः वंकाः वा सिथय् किचा किचा यानाः बुट्टेदार कथं नं दयेकी ।

पालाचा
पालाचा चिकं तयाः मत च्याकेगु निंतिं दयेकी । खास यानाः लक्ष्मीपूजाबलय् झ्याः, लुखा व कःसिइ मत च्याकेत पालाचा छ्यलीगु खः । द्यःथाय् मत च्याकेत, पिखालखुइ मत च्याकेत व आः वयाः थीथी कथं उत्सब महोत्सबय् दिपाबली धकाः बहनीपाखे मत च्याकेगु ज्या नं थज्याःगु हे कुम्हाःतय्सं छिनातःगु कचिगु पालाचा वा उनातःगु पालाचाय् याइगु खः । न्हापा न्हापा लक्ष्मी पूजाकुन्हु चाखतय् छिनातःगु पालाचाय् स्वयां कचिगु चां ल्हातं हे दुंगाचा यानाः दयेकातःगु पालाचाय् चिकं तयाः झ्याः, लुखा व पिखालखुइ यंकाः पालाचा च्याकेगु चलन नं दुगु खः ।

प्वतासि
प्वतासिया प्रयोग खास यानाः प्वः हायेगु निंतिं खः । प्वः हायेगु धइगु थ्वँ थुयेत जाकि प्याकाः उकी प्यचाः लायाः मज्वयेक क्वय् लः क्वाकाः हां जक जाकिया जा थें यानाः हायेगु खः ।
थुकी हे यःमरि, मुतुमरि, ग्वःमरि, म्हुचामरि नापं थीथी कथंया कलात्मक प्वचुंया द्यःत नं मःमः छुइ थें छुइत दयेकातःगु तग्वःगु भारा खः । थुकी प्यं प्वाःप्वाः तयाः दयेका तइ ।

बौ कला
बौ तयाः द्वकाय् तये यंकेगु ज्याया निंतिं थुगु कलाचा छ्यली । ख्वातुक भचा ग्वःमुंक छिनातइगु थ्व भारा मेमेगु ज्याया निंतिं छ्यली मखु । मभिंगु ज्या वा बौ तयेत थुकियात छ्यली ।
न्हापा न्हापा ल्वय् लंकेत बैद्य क्यंवनीबलय् फलानाया दोष जुल, थुम्ह द्यवं पुना हल धकाः धयाहइगु इलय् थज्याःगु थलभाराया प्रयोग आपालं जुइगु खः ।

भाजं
भाजं धार्मिक, सांस्कृतिक व दैनिक प्रयोग जुइगु चाया थल खः । कःनि, मुस्या, छुस्या वा बकुल्ला सियाः नयेत थ्व छ्यली ।
थुकी नसा ज्वलं तयाः मि च्याकाः च्वं वाःतां संकाः माःकथं चीज सीगु खः । मनू सीगु इलय् अन्तिम संस्कार यायेत नं भाजंया प्रयोग जुइ । भाजनय् बौ तयाः कुसा लप्तेय् स्वबौ बौ तयाःलिं जक काय्पिन्सं मृतकयात मि तइ ।

मकः
ख्वाउँगु इलय् मि कुनेगु निंतिं मकः छ्यलीगु खः । थ्व प्रायः प्यख्वः ख्वः तयाः दयेकातःगु जुइ । द्यःने नं चाकलाक वा कुं कुं वंकाः बुट्टा तयाः दयेकातःगु मकलय् ह्यंग्वाः ख्वानाः बजां सालेगु चलन दु । थ्व गुंगू थनेगु निंतिं नं छ्यः । ख्वपय् नवदुर्गा द्यःयात द्यःछेँय् लित तःवनीगु इलय् थज्याःगु मकलय् गुंगू तयाः जय महाकाली, जय बाराही धाधां उकी कुँ वयेकाः गुंगू थनाः नस्वाः छ्यलाः यात्रा याइगु खः । मकः मि पनेत व बजां सालेत ह्यंग्वाः ख्वायेगु प्रयोजनया निंति छ्यलीगु खः ।

मरिभाजं
मरि छुइगु प्रयोजनया निंतिं तयार यानातःगु चाया थल मरिभाजं खः । थुकी मरि छुइबलय् मरि तसकं साइ । चायागु थासय् आः नँयागु मरिभाजं वःगुलिं मरि नँया भाजनय् छुइगु यानाहःगु खः । न्हापा न्हापा सी ग्वःमुंक तःपाक मरि न्ह्यनीगु यानाः थ्व भारा तयार याइ ।

मरिक्यसा
मरिक्यसा धइगु छुचुंमरि क्यलाः छुयेत क्यलीगु चायागु दयेकातःगु चीज खः । तःफिक, पाचालाक दयेकातःगु थ्व वस्तुइ मरि छुइन्ह्यः मरि क्यलीगु खः । थुकी मरि तःपाक क्यले जीगुलिं थ्व न्हापा न्हापा ज्यापु समुदायं आपालं छ्यलेगु याः । थौंकन्हय् धाःसा म्ह्व मनूतय्सं जक मरिक्यसाय् मरि क्यलाः मरि छुनाः नयेगु चलन याःनि ।

लाभ्यगः
ला तयेगु प्रयोजनया लागिं तयार यानातःगु भ्यगः जूगु कारणं थुकियात लाभ्यगः धाःगु खः । थुकी निफानिसें स्वफा तक तयेजीक सी चकंकाः छिनातइ । प्वाः धाःसा खाकी मखु । ततःधंगु भ्वजय् धौ फीत नं थ्व लाभ्यगः छ्यलेगु चलन दु । खास थुकिया ज्या धइगु ख्वाँला वा तःखाः खुनेगु, भ्वजय् ला तयाः भलिंतय्सं पाहांतय्त ब्वय् ला तयेकेगु व उगुं थुगुं झोल पदार्थ तयाः सुरक्षित यायेत नं खः । थ्व कुम्हाःतय्सं छ्यला हयाच्वंगु भारा खः । थौंकन्हय् प्लाष्टिक व धातुया सामानं थ्व बिस्थापित जुजुं वनाच्वंगु दु । अथे खःसां छकः छ्यलाः वांछ्वइगु जुयाः थ्व अस्थायी ।

वःलाः भ्यगः
वःलाःभ्यगः वा लाभ्यगः दायेकातःगु ला ख्वाँला वा तःखाः खुनेगु प्रयोजनया निंतिं तयार याइ । थुकी ततःधंगु भ्वय् जुइगु इलय् ला तयाः भलिंतय्सं ला तये यंकेगु ज्या याइ । मेबलय् ल्यं दनिगु दायेका ला थुकी अथें प्वंका बिल धाःसा ख्वाउँयाः लां लां लिपाथ्यंक नये जीक धी चिनाच्वनी । वःलाःभ्यगः तःधंगु भ्वजय् छुयाला वालेत नं छ्यलेगु चलन दु । थ्व भचा तग्वःगु ग्वःमुंगु भ्यगः खः । भचा ग्वःमुंक प्वाः खाकाः छियातःगु भ्यगः वःलाःभ्यगः खः ।

सलाँभ्यगः
सलाँभ्यगः धइगु गाः वंकाः सी चकंक छिनातःगु मिसामचायात इही याइगु इलय् बारां छुकेत छ्यलीगु चाया थल खः । ब्याः वा बेल नं उकी हे तयाः सुरक्षित याइ । न्हापां जग्य स्थलय् व वयां लिपा छेँय् दुकायेत नं वाकिजाकि तयाः बारां छुकेगु नेवाः समाजया पुलांगु चलन खः । थुकिं नेवाः समाजय् मिस्त अबला वा मिजं मदयेक च्वने म्वालीगु क्यनी ।
सलिं
सलिं भ्वजय् थ्वँ त्वनेगु प्रयोजनया निंतिं छ्यली । थ्व चकंछिति न्ह्यंक तयार यानातःगु जुइ । सलिंचा प्रायः स्वताजि दइ । तग्वः सलिखय् थ्वँ तयाः त्वनीगु खः । चिग्वः सलिं धाःसा अय्लाः त्वनेत छ्यली । अले दातिचा वा माइला सलिं धकाः तःग्वः नं मजुइक चिग्वः नं मजुइक नं सलिंचा छीगुु चलन दु । थुकी धाःसा पाउँक्वाः, सिम्पु वा लाया ति तयाः त्वनी । नेवाः समाजय् अय्लाः म्ह्व त्वनेमाःगु, थ्वँ थः यस्सें त्वने ज्यूगु व पाउँक्वाः वा मेमेगु गर्मी चीजया प्रयोग पाय्छि कथं जक त्वनेगु खँ सलिंचां स्यनी ।

सिन्हःमू
सिन्हःम्हू सुख्खा वा पाउदर सिन्हःयात लः वा अय्लाः तयाः छ्वालुक सिन्हः तिकेगु निंतिं छ्यलीगु खः । न्हापा धातुया थासय् थुगु सिन्हःमू हे चले यानातःगु खःसा आः धातुया थीथी बांलूगु सिन्हःमू छ्यलेगु नं यानाच्वंगु दु । मोहनी सलिंचाय् मोहनी फःसां सिन्हः धाःसा थज्याःगु चाया सिन्हःमूयात हे छ्यलेगु चलन न्हापा न्हापा दुगु खः ।

सुराइ
सुराइ प्वाः खाकाः ककु ताःहाकाः लः तयेत दयेकातःगु थल खः । उकिं लः त्वनेगु इलय् ग्वम्प व धम्पं थें ह्वाराक्क लः प्वनी मखु । उकिं लः त्वनेगु निंतिं सरल जुइ । प्वाः व ककु ज्वनाः नं थुकिं लः त्वनेजी । थुकी लः स्वथनाः पिने खुल्ला यानातःसां चखुं बखुं वा सुनानं लः चिपः वा अशुद्ध याये मफइगु हुनिं थुकिं लः त्वनीगु खः । थ्व बुट्टेदार यानाः छिनाः मियातइ । सुराइया लः ताःई तकं निभालय् अथें तयातःसां सितल जुइ ।

स्वंमा
स्वंमा खास यानाः थ्वँ त्वनेत, थ्वँ तयेत छ्यलीगु खः । बुँइ थ्वँ ज्वनाः वनेत वा भ्वय् जुइबलय् थ्वँ लुकेत स्वंमा छ्यली । थ्वँ थाये जीक थुकिया लुखा भचा तचाः जुइ । स्वंमा नं दोहोरो उनातःगु हाकु भारा वा ह्याउँगु नं छ्यलाच्वंगु दु । स्वंमां थ्वँ लुकीबलय् अय्लाःया धला स्वयां भचा तःधाः जुइक थ्वँ वइकथं थुकी अःखुंचा छुनातःगु दइ ।

हाँसि
अय्लाः कायेत दुने दोब तयाः कःया ति सालीकथं प्वाः प्वाः तयाः दयेकातःगु तःग्वःगु अय्लाः कायेगु भारा हाँसि खः । गुकिया छ्यलाबुला अय्लाः कायेगु निंतिं हे जक जुइ । फ्वसिइ द्यःने तयाः फ्वसी च्वंगु कः मिइ दायेकाः उकिया रसयात प्वाः प्वाः खनातःगु ह्वतं दुकयाः च्वय् ख्वाउँलः द्यछुनाः पुनः बास्पिकरण यानाः लः हाइ थें अय्लाः हायेकी । थुकी दोब दुने तइगु जुयाः थुकियात मां व दोबयात मचा नं धायेगु
चलन दु ।

हालिचा
हालिचा खास यानाः सामान सुरक्षित याना तयेत वा क्वपनं पुयाः सुरक्षित याना तयेत तयार याइगु चाया भारा खः । लिपांगु इलय् थ्व धौ फियेत नं छ्यलाहःगु खनेदु । कृष्णं धौ खुयानइगु थज्याःगु हे हालिंचाय् जूगु हुनिं मतका वा कुलिंचाय् धौ फियेगु नं चलन सुरु जुया वःगु दु । नेवाः समाजय् न्हापा थुज्याःगु भाराय् धौ मफ्यू । आः भारतीय प्रभाव अप्वः जुया वःलिसें थुकी बिरयानी धकाः ला, हलूजा व नैंक्याः छोहरा दुगु जा तयाः सप्लाइ यायेगु व धौ फिनाः मियेगु चलन सुरु जूगु दु । धौ कला स्वयां थ्व ग्वःमुनाः यक्वः न्ह्यनीगु कारणं नं थुकी धौ फिनाः मीपिं न्हिया न्हिथं अप्वया वनाच्वंगु दु ।