नेपाली भाषाय् टुक्का, अंग्रेजी Idioms यात नेपालभाषाय् खँत्वाः, खँभाय् धाइसा नेपाली भाषाय् उखान, अङ्ग्रेजीं proverb यात नेपालभाषाय् छुनाखँ धायेगु चलन दु । खँत्वाः, खँभाय् व छुनाखँया दृष्टिं नेपालभाषा आपालं तःमि । थुपिं नेवाःभाषाय् स्वाभाविक वाक् चेष्ठाया रुपय् खँ ल्हाक्वपतिकं छ्यलेगु यानाच्वंगु दु । थज्याःगु खँत्वाः, खँभाय्÷छुनाखँ’या प्रयोग धयागु म्हो खँग्वलं आपालं अर्थ पिब्वयेगु जक मजुसे अनुभवसिद्ध ज्ञानया निधि नं खः । गुलिखे थज्याःगु खँत्वाः, खँभाय्÷छुनाखँ ई व परिस्थितिया हिउपाः नापं तनावनीसा गुलिखय् न्हून्हूगु सिर्जना नं जुजुं वइ ।

खँत्वाः, खँभाय् व छुनाखँया मू आशय छगू हे जुयाः नं थुपिं निगूया अर्थात् खँत्वाः, खँभाय् व छुनाखँया दथुइ छुं भिन्नता धाःसा अवश्य दु ।

छुनाखँय् लक्षणाया अर्थ जक मजुसे व्यञ्जनाया अर्थ समेत स्वानाच्वंगु दइ । खँत्वाः, खँभाय्‌लय् केवल लक्षणाया अर्थ जक दइ । नेपालभाषाया खँत्वाः खँभाय् व छुनाखँयात विषयगत रुपं थुकथं वर्गिकरण यायेछिं ।

खँत्वाः खँभाय्‌या वर्गिकरण :

–     पुराण तथा धर्मया आधारय्— भिंद्यः दुहांवःगु (फलिफाप जुइगु )

–     संस्कार संस्कृतिया आधारय्— बाजं थायेगु (फुक्कस्यां सीकेबीगु)

–     नीतिया आधारय् – मनू लनेगु (मनू म्हसीकेगु),

–     प्रकृति व शरीरया अंगप्रत्यंगया आधारय् —ग्वाय् पियाः नयेगु (मोजं च्वनेगु),

–     आर्थिक स्थितिया लिधंसाय्— लुँहिति वहःहिति हाः (आपालं आम्दानि जू)

–     सामाजिक स्थितिया लिधंसाय्— अंगः गयेगु (खुँ जुइगु)

–     पेशाया लिधंसाय्— गजू छुइगु (जस कायेगु) आदि

छुनाखँया वर्गिकरण

–     सामाजिक व्यवहारया आधारय् — धम्प न्यानां गोम्प फ्वसा (मचा दुम्ह कलाः हयेगु)

–     सांस्कृतिक स्थितिया आधारय् — छ्वासय् देपुजा वनेगु (आवश्यक मजूथाय् बांलाकाः वनेगु)

–     धार्मिक परिवेशया आधारय्— द्यःलां द्यः पित्यन (थुवाः छखे लाकाः पिवाः नं मोज याइगु)

–     राजनीतिक परिवेशया आधारय्— खि क्वबियाः लाय्कूया च्यूताः (थःगु औकातं मचाःगु ज्याया आशा यायेगु)

–     ऐतिहासिक घटना सम्बन्धी— क्वय्ना खुसीइ बसी तायेगु (असम्भवगु ज्या यायेगु)

–     प्रकृति व शरीरया अंगप्रत्यंगया आधारय्— नन्याः वा मगाः (खँ जक अप्वः ल्हानाः ज्या धाःसा मयाइगु)

–     अर्ति–उपदेश तथा हास्यव्यङ्ग्यया आधारय्— हासा दायाः भौ ख्यायेगु (छम्हेसित ख्यायेगु निंतिं मेम्हेसित ख्यायेगु भाय् यायेगु) आदि ।

नेपालभाषा खँत्वाः खँभाय् / छुनाखँया प्रयोगया ल्याखं आपालं तःमि खयां नं थज्याःगु खँत्वाःखँभाय् व छुनाखँया संकलन एवम् प्रकाशनया ज्या धाःसा आपालं लिपा हे जक न्ह्याःगु दु । सत्यमोहन जोशीया सङ्कलनय् पिदंगु छुनाखँ (ने.सं.१०७८) खँत्वाः व खँभाय् (ने.सं १०८२) व शंकरबहादुर मल्लया धापू खँ (ने.सं १११०) आदि नेपालभाषां प्रकाशित जूगु थ्व विषयया सफू खः । थुपिं फुक्क सफूया नापं मेगु नं खँत्वाः खँभाय् व छुनाखँ मुनाः सत्यमोहन जोशीया सम्पादनय् ने.सं. ११३९ य् नेवाः उखान बखान व खँत्वाः खँभाय् नांगु २८६८ कू खँत्वाः, खँभाय्÷छुनाखँ दुथ्याःगु सफू पिदंगु दु ।

प्रचलित छुं खँत्वाः, खँभाय् व छुनाखँ

अगःचा मालां देगःचा लुल

भावार्थ : अपेक्षा याःगु स्वयाः आपाः प्राप्त जूगु

छ्यला : वाः वःगुलिं ध्यबाः अप्वः पुलेमाःसां छेँय् लिहांवनेत ट्याक्सीसां वने धकाः च्वनाबलय् थ्याक्क हे जिगु छेँ जुयाः वनीगु बस थ्यंकः वल, जितः ला अगःचा मालां देगःचा लुल धाःथें जुल।

अगू माय्‌केँ भ्वय् सिंके

भावार्थ : न्हिं न्हिं साक्क नयाः साक्क नयेमाःगु इलय् मसाक्क नयेगु ।

छ्यला : न्हिं न्हिं खसिया ला तयाः जा नयेगु तर थौं मोहनीबलय् ला छकू हे ल्वसा मदु ।

उइम्ह खिचां न्याइमखु

भावार्थ – ख्वालय् न्ह्यःने धाइम्ह मनुखं स्यंकी मखु ।

छ्यला— वयात मनय् मल्वःगु खँ जुलकि

धया हे छ्वइ, सुयां यायेमा वा मयायेमा । सुयां मभिं जुइगु स्वयेमफु वं । उइम्ह खिचां न्याइमखु धकाः थुइकी ।

उगः खुँ मलाः छ्याकं खुँ लाः ।

भावार्थ— मूम्ह मलाइगु साधारणम्ह लाइगु ।

छ्यला— भरियातय्‌त ज्वनातल, उगः खुँ मलाः छ्याकं खुँ लाः का छु याये ।

उखे स्वः थुखे स्वः, थःगु ख्वाः थःम्हं स्वः ।

भावार्थ— थःगु सामर्थ्य कथं जक ज्याखँ यायेगु ।

छ्यला— उखे स्वः थुखे स्वः थःगु ख्वाः थःम्हं स्वः धया तयेक तयेकं छेँ बरः तयाः तःजिक ब्याहाभ्वय् न्यायेकल, आः ख्वयाच्वनाः लाः ला !

ऋण खनाः ग्यायेम्वाः, दिन खनाः ग्यायेमाः ।

भावार्थ— त्यासा कायेत ग्यायेम्वाः, दशा खनाः ग्यायेमाः ।

छ्यला— दां त्यानाः लाय्‌तयाः ज्या याइबलय् जियावःगु खः, लिपा छु दशा लात थें फुकं स्वाहा जुल । ऋण खनाः ग्यायेम्वाः, दिन खनाः ग्यायेमाः धाःगु उकिं जुइका ।

एक मनं पशु फुइ, दोमनं मनू फुइ ।

भावार्थ— आपाः दोमन यानाच्वने मज्यू ।

छ्यला— साहुया काय्‌यात म्ह्याय् बी ला, इन्जीनियरयात बी ला धकाः दोमन याना च्वँच्वं

म्ह्याय्‌म्ह छम्ह ज्यामिनाप पय्‌नं वनाबिल । एक मनं पशु फुइ, दोमनं मनू फुइ धाःगु थ्व हे का ।

औसर छकः, औकार तःकः

भावार्थ— अवसर धयागु छकः जक वइ ।

छ्यला— बांलाःगु ज्या चूलाःबलय् त्वःतेमते, औसर छकः, औकार तःकः धयातःगु ल्वःमंके मते ।

छपाः न्हाय्‌पनं न्यनाः मेगु न्हाय्‌पनं पितछ्वयेगु ।

भावार्थ— ज्याख्यलय् मदुगु खँय् च्यूताः मतयेगु ।

छ्यला— मेपिनिगु छेँया ल्वापुयागु खँ झीसं छाय् न्यनेमाःगु ! छपाः न्हाय्‌पनं न्यनाः मेगु न्हाय्‌पनं पितछ्वयेगु का ।

छपा ल्हातं लापा थाये मज्यू

भावार्थ— याकःचां ज्या सफल याये फइमखु ।

छ्यला— छपा ल्हातं लापा थाये मज्यू धैगु

मस्यूम्ह तःधंछु जुइमाःम्ह भौमचा ब्या यानाः दच्छि मदुनिबलय् छखे च्वन, मचा छम्ह दुबलय् जागिर त्वःताः छेँय् मचा कःघानाः च्वनेमाल ।

छुँ प्वालय् भ्वं तिकां गुबाय्‌त च्वनी ?

भावार्थ— महंक यानागु उपाय ज्या ख्यलय् दइमखु ।

छ्यला— वा ज्वःगु पलिइ प्लास्टिकं त्वपुयातःगु, फसं पुइका यन । ‘छुँ प्वालय् भ्वं तिकां गुबाय्‌त च्वनी’ धाःथें जुल ।

छुँया वा मस्याः

भावार्थ— थःत फाइदा मदुसां कर्कियागु स्यंकीम्ह, फुकीम्ह ।

छ्यला— पासायात मोटर साइकल छकः माल धकाः मोटरसाइकल बियां जिं अपाय्सकं बिचाः यानातयागु मोटरसाइकल भज्यंक स्यंकाः लितबीहल ‘छुँया वा मस्याः’ धाःथें जुल ।

छ्वः मिइ घ्यः लुइगु

भावार्थ— तं वयाच्वंम्हेसित झन तं वइगु खँ ल्हायेगु ।

छ्यला— थम्हं जक अप्वः ज्या यायेमाल धकाः तं वयेकाच्वंम्ह भौयात माजुम्हेस्यां ‘‘छु तालं ज्या याःगु, भारा सिलातःगु छतिं यचु मजू” धाःबलय् ‘छ्वः मिइ घ्यः लुइ’ थें भौम्हं झन् तं वयेकल ।

चखुचां कुति कुति क्वखं त्वाक्क

भावार्थ— थः सिबें बल्लाःम्हनाप त्वह मालाच्वने मत्यः वा मज्यू ।

छ्यला— वं साहुयात कुखिनाः खँल्हाना जुल, साहुं ज्यां लिकया हल । ‘चखुचां कुति कुति क्वखं त्वाक्क’ धाःगु सीकेमाःगु वं ।

चाकु क्यनाः भुजिं लायेगु

भावार्थ— लोभ क्यनाः भंmगः लायेगु वा लोभ क्यनाः बसय् लाकेगु ।

छ्यला— थौंकन्हय् सहकारीं ब्याज अप्वः बियाच्वन धकाः दां तये यंकेमते न्हां । यक्वस्यां ‘चाकु क्यनाः भुजिं लायेगु’ यानाच्वंगु दु ।

चान्हय् निभाः त्वयेकेगु

भावार्थ— थःत माल धायेवं असम्भव ज्या सम्भव जुइमखु ।

छ्यला— धोब्याया वसः याकनं गंकेमाल धायेवं चान्हय निभाः त्वइला ?

चिइ नं मग्यं, चिकनय् नं मग्यं

भावार्थ— ज्या ख्यलय् मदुगु, छुं अर्थ मदुगु वा फाइदा मजुइगु ।

छ्यला— कन्हय् जाँच जुइ धुंकल, आखः ब्वनाच्वन जुइ धकाः च्वनाः मोबाइलय् गेम का म्हिताच्वंगु । आमथे चिइ नं मग्यंगु चिकनय् नं मग्यंगु ज्या यानाः गतिलाइ मखु न्हां ।

चुपिया ल्वःमनां त्वाकःया ल्वःमनी ला ?

भावार्थ— अन्याः याःम्हेस्यां ल्वःमंकूसां अन्याः सह याःम्हेसिया ल्वःमनी मखु ।

छ्यला— अय्लाः त्वनेमते धाल धकाः ल्हाः वाःगु गुबलें ल्वःमंके फइमखु, चुपिया ल्वःमनां त्वाकःया ल्वःमनी ला ?

क्षपुं ताहाः ज्वं, ब्यांनं ङा मज्वं ।

भावार्थ— थःथःगु शक्ति कथं जक ज्या याइ ।

छ्यला— छं पि.एच.डि. यात धायेवं वं नं याये फइला?  ‘क्षपुं ताहाः ज्वं, ब्यांनं ङा मज्वं’ धयागु मस्यूला !

त्रासं सास वं, आशं ज्यू वं

भावार्थ— अप्वः ग्यात धायेवं व अप्वः आश यात धायेवं बांलाइ मखु ।

छ्यला— वयागु क्यान्सर, न्हापांगु स्टेजय् तिनिसां क्यान्सर जूगु सिइवं ग्या जक ग्यानाः वयागु ज्यान हे

वन । ‘त्रासं सास वं, आशं ज्यू वं ं’ धया थें जुल ।

ज्ञान ध्यान मस्यू, जुइ दयेवं गाः जोगि

भावार्थ— विषयया ज्ञान मदुसां विशेषज्ञया ढोंग याना जुइगु, मसः मस्यूसां सःस्यूम्ह थें पह क्यनीगु ।

छ्यला— व सावित्रीचा छुं ज्याजि सःम्ह मखुसां खँ जक सयेकाः सिरपाः तकं काये धुंकल । ‘ज्ञान ध्यान मस्यू, जुइ दयेवं गाः जोगि..’ थजाःपिंत हे धाइगु ।

अंगलं नवाइ मखु, धलिमं कुर्का हइमखु

भावार्थ : थःम्हं छुं मेहनत मयायेकं छुं प्रतिफल वइमखु ।

छ्यला : नयेमखन धकाः ल्हाः प्वःचिनाःच्वनां अंगलं नवाइ मखु, धलिमं कुर्का हइमखु धाःथें सुना नं छंत अथें नकःवइमखु ।

लोकसाहित्य लोकं लोकया लागि रचना याःगु साहित्य खः गुगु मौखिकरूपं छगू पुस्तां मेगु पुस्तायात लःल्हाल्हां न्ह्यानावनी । नेवाःतय्‌गु व्यवसाय मूलतः बुँज्या जूगु व सामूहिक जीवन हनेगु उमिगु जीवन पद्दति जूगु कारणं थ्व समुदायया भाषाय् आपालं तःजिगु लोकसाहित्य निर्माण जूगु दु । नेवाः भाय्‌यागु अस्तित्वं निसें लोकसाहित्यया अस्तित्व दयेमाःगु खयां नं प्रमाणित रुपं दावी यायेछिंगु लोकसाहित्य धाःसा मल्लकालं निसेंयागु जक लूगु दु ।

झिंखुगूगु शदिंनिसें वा मल्लकालया उदयनिसें तत्कालीन लोकजीवनया घात प्रतिघात प्रतिविम्वत जूगु नेपालभाषाया लोकम्ये खनेदत । विशेषत लोकम्येय् तत्कालीन शासकपिनिगु नां नं न्ह्यथनातइगु जूगुलिं थज्याःगु रचना जूगु ई सीकेत थाकु मजू । ‘जि वया ला लाछि मदुनि’, ‘संसारया कारण’ आदि लोकम्ये थुकिया दसु खः । मल्लकालया अन्त अर्थात् पृथ्वीनारायण शाहया उपत्यका विजय लिपा नेपालभाषा न्हापा थें राजकाजया भाय् मजुल । तर थ्व प्रतिकूल वातावरणं झन तत्कालीन लोकयात थःपिंसं भोगे यायेमाःगु दुःख–सुखयात म्ये, बाखं प्याखं आदिया रुपय् निसंकोच रुपं प्वंकेबिल । ‘मते मते भिमराज’, ‘रानी विजयालक्ष्मी’, ‘शितलामाजु’, ‘सिलुतीर्थ’ आदि थज्याःगु हे लोक अभिव्यक्तिया दसु खः । राणा शासनया अन्त व प्रजातन्त्रया प्रार्दुभाव लिपा नेवाः लोकसाहित्ययात नं मौखिक परम्पराय् जक लिकुंका तयेगु मयासे लिखितरुपय् तयेगुया नापं थ्वया चर्चा परिचर्चा यायेगु नं ज्या जुल । थज्याःगु ज्याय् न्हापां न्ह्यचिलादीपिं विद्वानपिं खः— मानदास तुलाधर, करुणाकर वैद्य, प्रेमवहादुर कंसाकार, केशरलाल श्रेष्ठ, सत्यमोहन जोशी, ठाकुरलाल मानन्धर आदि । विधागत वर्गिकरणया आधारय् नेवाः लोकसाहित्ययात क्वय् बियाकथं ब्वथलाः अध्ययन याय्‌छिं ।

१.लोकम्ये, २.लोकबाखं, ३.लोकप्याखं, ४.छुनाखँ, खँत्वाः, खँभाय्, ५.क्वाःकासा आदि नेवाः लोकसाहित्यया महत्वपूर्ण पक्ष जूगु दु । नेपालभाषाय् लोकम्ये अन्तर्गत धार्मिक, संस्कारगत, उत्सव, कार्यगत, सामयिक, कासाम्ये, बाखंम्ये आदि दुसां सिनाज्याया लसय् हनातःगु लोकम्ये हे दकलय् अप्वः दु । गुलिखे थज्याःगु नेवाः लोकम्येय् इतिहासकारं च्वयेमफुगु, साहित्यं ब्वयेमफुगु ऐतिहासिक सत्य तथ्ययात निर्भिक निसंकोचं रुपं ब्वयेगु यानातःगु दु । शितलामाजु थज्याःगु म्येया दसु खः । अथेहे लोकबाखंया ख्यलय् लोकजीवनया नापं बुद्धि, दूरदर्शिता, अर्ती उपदेश नीति, भाग्य, कर्म, अलौकिक गुण, हास्यव्यंग्य, ख्याः कवं, लाखे लसिं, झंगःपंछि आदि सम्बन्धी बाखं दु । थज्याःगु लोकबाखंया उद्देश्य मनोरञ्जन जक बीगु मजुसे तत्कालीन समाजय् विद्यमान मनी मभिंगुयात उलाः क्यनेगुया नापं समाजयात खःगु भिंगु लँय् यंकेगु नितिं अर्ति उपदेश नं बीगु जूगु दु । अथेहे लोकप्याखं नं नेवाःतय्‌गु सांस्कृतिक, सामाजिक जीवनया छगू महत्वपुर्ण पक्ष खः । थज्याःगु लोकनाटकं केवल मनोरञ्जन जक बीगु मयासे तत्कालिन समाजय् विद्यमान असंगति, विसंगतिप्रति आलोचना, व्यंग्य प्रहार यानाः समाजयात सजग–सचेत यायेगु ज्या याःगु दु । यलया काति प्याखंया बाथःप्याखं थज्याःगु लोकप्याखंया दसु खः । अथेहे खँत्वाः खँभाय्, छुनाखं, क्वाः आदि नं नेवाः लोकजीवनया बौद्धिक सजगता तथा सिर्जनशीलताया प्रतिककथं धस्वानाच्वंगु दु । नवाक्वपतिकं हे छगू न छगू स्वभाविक चेष्ठाया रूपय् खँत्वाः, खँभाय्, छुनाखँया प्रयोग जुयाच्वनीगु नेवाः वाकपद्धतिया छगू विशेषता हे जूगु दु । नेवाः लोकसाहित्यया मेगु पक्ष क्वाःकासा खः गुगु बौद्धिक तथा मनोरञ्जनया साधनया रुपय् नेवाः समाजय् ल्यनाच्वंगु दु ।

थुकथं नेवाः लोकसाहित्यं केवल नेवाः जीवनया सामाजिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, आर्थिक आदि थीथी पक्षया जक उद्बोधन यायेगु मयासे देय्‌या तत्कालिन इतिहास तथा सामाजिक, पौराणिक महत्वपूर्ण घटना तकं प्वलेगु याःगु दु ।

लोकम्ये, लोकबाखं, लोकप्याखं, छुनाखँ, खँत्वाः, खँभाय्, क्वाःकासा,