काभ्रे जिल्लाया स्वंगू नगरपालिका बनेपा, धुलिखेल व पनौतीमध्ये धुलिखेल नगरपालिकाया नेवाः नां धौख्यः खः । धौख्यः खँग्वः धरिखेल – धलिखेल [लकारीभवने] – धइखेल [आदिपदान्त व्यञ्जन लोपे] – धउखेल [पश्चकरणे] – धौख्यः [द्वीस्वरीकरण] जुयावःगु खनेदु । धौख्यःया अवस्थिति २७० ३७’ ९९२” उत्तरी अक्षांश व ८५० ३३’ ४३२” पुर्वी देशान्तर, १५५० मिटर च्वय् लाः । धौख्यःया मनूयात धौख्यःमि धाइ । थुपिं २०२१ या जनगणनाकथं ४८८५ म्ह नेवाः दु (CBS, Population by Caste\Ethnic groups and Sex, NPHC 2021, 2021)। धौख्यः येँनिसें ३० किलोमिटर दक्षिण–पूर्वय् अरनिको राजमार्गया जवय् लाःगु नेवाः बस्ती खः ।
नेवाः जाति दुने थन स्यस्यः, नाय्, छिपा, सायमि, शाक्य खनेदु । उकी मध्ये स्यस्यः जातिया प्रधानता (९१%) खनेदु । थनया नेवाःत पूर्वय् सिन्धुपाल्चोकया बाह्रबिसे, सिन्धुली, उदयपुरया कटारी, बेल्टार, खोटाङया हलेसी, दिक्तेल, ओखलढुंगा, सोलु, भोजपुर, धरान, विराटनगर, मधुमल्ला, इटहरि, सुनसरी, चन्द्रनिगाहपुर व मध्यभागय् येँ, पश्चिमय् चित्तवनया टाँडी, गोरखा, लम्जुङया तुरतुरे थ्यंक न्यनाच्वंगु दुसा, देशं पिने दार्जिलिङ, सिक्किम, अष्ट्रेलिया, अमेरिका तक नं थ्यनाच्वंगु दु ।
धौख्यः धाल कि खुगू त्वाः च्वछेँ, दुत्वाः, ईत्वाः, वत्वाः, भीमसेन व सरस्वतीबजार त्वाःयात काइ (तमोट, १०९८, पृ. १५) । उकिसनं भीमसेनथान व सरस्वती बजारयात न्हूगु बजारकथं काइगुलिं खास धौख्यः दुने च्वछेँ, दुत्वाः, इत्वाः, वत्वाः जक खनेदु । थन धुलिखेल नगरपालिकाया वडा नं. ३ या थ्वहे प्यंगू त्वाः पूर्वय् गोखुरेश्वरंनिसें पश्चिमय् च्वछेँ तक, उत्तरय् तिनखेलंनिसें दक्षिणय् सिन्धुली राजमार्ग (इटोल) तकया मनूतय्गु कुनांया अध्ययन जूगु दु ।
च्वछेँ, दुत्वाः, इत्वाः, वत्वाः, धौखेलया मूख्य मूख्य त्वाः खः । च्वछेँया अर्थ थथ्याः थाय्या छेँ खःसा, दुत्वाःया अर्थ दुने अथवा वायव्य दिशाया दुबलय् (दबू दुगु त्वाः) खः । इटोल नैऋत्यदिशा (यैकुलि) य् लाः। यैया अर्थ दक्षिण खः। थ्व यै (यइ) हिलाः इ (आदिवर्ण लोप) जूगु खनेदु । वटोल वंता (पूर्व) पाखें वःगु खनेदु । नेपालभाषाय् दिशाया नां वंता (पूर्व), यंता (उत्तर), यौता (पश्चिम) व यैता (दक्षिण), अथे हे यंकुलि (इसान), योकुलि (वायव्य), यैकुलि (नैऋत्य) व ओंकुलि (आग्नेय) (मानन्धर ठा., ने.सं. १०९६, पृ. पौ १–२) । थ्व ल्याखं धौखेलया केन्द्र लाछित्वाः खनेदत ।
नेवाःतय्सं थौं कुनां मछ्यलेधुंकल । छ्यलाच्वंपिंसं नं उकिया महत्ता मथुइधुंकल, मसीधुंकल । धौख्यः, पनौति व भोंत नेपाःगाःलिसे सुखदुःख हनाः पृथ्वीनारायण शाहलिसे अन्तिम ईतक ल्वानाः थःत नेवाः धायेकाच्वंपिं खः। थुकियात माःगु सामग्री पूर्वय् वटोलंनिसें पश्चिम च्वछेँतक व उत्तरय् दुटोलंनिसें इटोलतक मुंकूगु दु ।

जु
आदरार्थी प्रत्यय–जु दुगु कुनां २५ गू लुयावःगु दु । आचाजु (७१२) यात येँ, यलय् आचाःजु धाइ । संस्कृत भासं कर्माचार्य धाइ । थ्व कर्म–आचार्यया सन्धिरूप खः । थुकी खालि संस्कृत खँग्वः आचार्यया रूपसन्धि परिवर्तन जूगु दु । उकिया प्रक्रिया थथे खः– आचार्य खँग्वःया अन्तिम श्रुति वर्ण य स्पघर्षीकरण जुयाः आचार्ज जुल । व स्पघर्षी अन्तिमवर्ण ज नं लुप्त जुल, र् वर्णया लिउने स्वर (र्–अ=र) च्वंवन, र जुल । हानं र दुसुनाः उकिया क्षतिपूरक दीर्घता विसर्ग [:] वल । विसर्ग नं लुप्त जुयाः आचा ल्यन । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – आचार्य – आचार्ज [स्पघर्षीकरण] – आचार [अन्त्य अक्षर लोप] – आचाः [क्षतिपूर्तिकरण] – आचा [लघुकरण] । थ्व आचा खँग्वलय् आदरार्थी जू तँसा च्वनाः आचाजु जुल । धौखेलय् थौं नं आचाजुतय्सं पुजा यानाच्वंगु दु ।
बरै (७१३) धैगु ग्वाःपसल्यायात थुइकीगु खय् खँग्वः खः । बरहीयात बरै याःगु खः। थुकी बरही – बरइ [अघोषीकरण] – बरै [द्वीस्वरीकरण] जूगु खनेदु । थन ग्वाः व धौखेला धौया स्वापू सगं लिसे खनेदत । उकिं ग्वाःमीम्ह बरै वःगु खनेदु । झट्ट स्वयेबलय् बरेया बरै जूगु ला धैथें च्वंसां धौख्यःया परिस्थितिं ग्वाः मीम्ह धैगु धारणा बल्लाः ।
बुज्याजु (७१४) बुँज्या याइम्ह भाजु खः । पुसावा यक्व दुम्हसित पुवाजु (७१५) धाइसा कुथि वा दुम्हसित कुवाजु (७१६) धाइ । कुवाजु खलः चौकोटय् (चौखाट) दु ।
मास्के (७१७) महासमर भाष्करजुया Acronym जुयाः पिदंगु खनेदु । थुकिया अर्थ तःधंगु युद्धया सूर्य अथवा तसकं प्रतापी जुइ (श्रेष्ठ ओ., २०७३, पृ. १८)। मास्के खँग्वः भाख्सि जुयाः उकी जु लितँसा वःगु खनेदु । थुकिया सुत्र थथे खनेदु –मास्के (म–आ, स्–क–य्) – मास्खे (म–आ, स्–ख–य्) [महाप्राणीकरण] – भास्खि (भ–आ, स्–ख्–इ) [स्वरवृद्धि] – भाख्सि (भ–आ, ख्–स्–इ) [पर्यास] – भाख्सि (भ–आ, ख्–स्–इ)–जु [आदरार्थीकरण] । उकिं मास्केँ व भाख्सिजु (७१८) छगू हे जुल ।
स्वःजु (७१९) अर्थ स्वःम्ह मनू जुइ । सेजु, सय्जु वा सैजुया मेगु रूप खः । थ्व तिब्बत विभागया कर्मचारी खः । सोँजु (७२०) सैजुया विकृत रूप खः वा स्वकं
या प्रयोग खः सीमदु ।
झंगः, पशु
पूर्वीय दर्शन व परम्पराकथं क्वः कोख (७२१), खिचायात मनकुसे छुं हे भिंगु ज्या जुइ मखु । क्वःयात यमराजया सः (सन्देश) बीम्ह झंगःकथं कयातःगु दु । थज्याःम्ह झंगःया नामं कुनां यक्व खनेदु । थुपिं लगं दबुलय् (लगं दबुली) दु ।
काँङो (७२२) काँ व ङा या मंकाः रूप खः। काँ ‘कं’ व ङो ‘न्या’या प्रायोगिक अर्थ कँन्या जुइमाःगु खः । तर येँ यलय् कँय्न्या (सिङेमाछा) धाइ । थन न येँ यलया अकार धौखेलय् आकार जुल । न्या खोपय् ङा जुल । धौखेलय् ओकार जुल । थुकथं कँन्या काँङो जुल । खोपय् थुकियात कोङा धाइ । काङो खलःतय्सं थौंकन्हय् थःत बाकुन्दों (७२३) खलःकथ म्हसीकाच्वंगु दु । थ्व खँग्वः बाकु व द्वँ मुनाः पिदंगु खः । बाकूया अर्थ ‘कुचाकाचागु आपा, ल्वहं’, व द्वँया अर्थ ‘मुना’ अथवा ‘ढिस्को’ अथवा ज्या मवःगु फोहर मुनीगु थाय् जुल । खास यानाः नेवाः बस्तीइ दुगु खुसि, धः लिक्क दुगु चुक, लाछि, लाय्ब चिकंअप्पा सियातःगु थासय् कँय्न्यां स्यंकूगु खनेदु । थज्याःथाय् हे बाकुबिकू मुनेगु चलन दु । थज्याःगु कुनां थुकथं रूप हिलावःगु खनेदु ।
घाली (७२४) या अर्थ तँसा खः (श्रेष्ठाचार्य, वि.सं. २०५४, पृ. ४२६) । घाली धौखेलय् स्वरवृद्धि जुयाः घोलि जुलसा उकी आदरार्थी प्रत्यय जु तनाः घोलिजु जुल । नवदुर्गा जात्रा शुरू जुइबलय् जर्ने धैगु थासय् घोलितय्संं पुजा याइ । थ्व ल्याखं घोलिजु धैगु नवदुर्गायात माःगु छायेपीपिं जुल । घालिया पुलांगु अर्थ घौन्या खः (Malla K. P., 2000 p.99)। कँय्न्याया कुनां दुगु ल्याखं घौन्या जइगु सम्भावना यक्व दु । येँ यलया नेपालभाषाय् सतिया सौ, धलिया धौ जूथें घलिया घौ जुइगु खनेदु । वहे घलि घालि जुइफु ।
तुसुजु (७२५) या अर्थ तू चिकंया ज्या याइम्ह भाजु खनेदु । आखःया ल्याखं अनुवाद तुया अर्थ तु (sugarcane), सुया अर्थ चिकं, जुया अर्थ भाजु जुइ । प्रायोगिक अर्थ ‘तुचिकंया ज्या याइम्ह भाजु’ जुइ । आःतक तुया चिकं पिमकाःनिगुलिं ‘तूया चिकं’ हे ल्वइ । थुकिया अर्थ ‘तुसुक्क फ्यतुइम्ह भाजु’ जुइफु । मानस्वरया हिलाबुलाया नियमकथं नं उ श्र इ जुइ अःपु । थुकथं थुकियात सिसाबुसा दुने लाकेमाः। नेवाःतय् सिसाबुसाया नां तयेगु चलनकथं तुसिजु जुइगु सम्भावना दु ।
धोँजु (७२६) यात खोपय् जोन्छेँ नं धाइ । थ्व जोन्छेँ जम्बुक व छेँ मुनाः पिदंगु खँग्वः खः । जम्बुक धोँयात थुइकीगु संस्कृत खँग्वः खः । थुकिया सुत्रवद्ध प्रक्रिया थथे खः – जम्बुकछेँ – जम्बूछेँ [अन्तिम वर्ण लुप्त] – जमूछेँ [नासिकीकरण] – जमछेँ [स्वरक्षय] – जम्छेँ [अघोषीकरण] – जञ्छेँ [स्पघर्षीकरण] – जोञ्छेँ [स्वर बृद्धि] – जोञ्छेँ । जोञ्छेँया अर्थ धोँया छेँ अथवा हनेबहम्ह धोँ अथवा धोँजु जुल । थुपिं क्वाच्चा त्वालय् च्वनी । कोत–चा पाखें क्वाच्चा वःगु खनेदु । कोत वा लाय्कुली चलाखम्ह धोँ वा जम्बूक मन्त्री च्वनी । धौखेलय् नं थथे हे जुल । धुँजु (७२७) खम्पुइ (श्रीखण्डपुर) जक दु ।
नरसिँहजु (७२८) यात सामान्य बोलिचालीकथं नसिंजु धाइ । नर ‘मनू’ व सिंह ‘पशुराज’ छथासय् मुनाः नरसिंह वःगु खः । थुकिया रूपध्वनि सन्धि थथे खनेदु – नरसिँहजु – नरसिँजु [नासिकीकरण] – नर्सिँजु [अघोषीकरण] – नसिँजु [र्‌ क्षयीकरण] । थुपिं च्वछेँय् दु ।
न्याख्वाजु (७२९) या आक्षरिक अर्थ न्याख्वाजु येँ यलय् खनेदु । तर धौखेलया वर्णविज्ञानकथं नाख्वाजु (७३०) वा ङाख्वाजु (७३१) जुइ । धौख्यःया वर्णविज्ञानकथं नाया अर्थ न (iron) जुइसा ङाया अर्थ न्या जुइ । थुकथं न्याख्वाजुया अर्थ ‘नँ थें छाःगु
ख्वाः दुम्ह’ वा ‘न्याया ख्वाः वःम्ह भाजु’ जुल । थुपिं इत्वालय् दु ।
फात्याङजु (७३२) या अर्थ अनुकरणात्मककथं वःगु खनेदु । थ्व खँग्वः खय्भाय्या फट्यांग्रापाखें वःगु अनुमानसम्म यायेछिं । गुकिया अर्थ बुँइचा (Locust) जुइ । लाक्षणिक अर्थकथं धायेगु खःसा फुत्तफुत्त तिंन्हुया जुइम्ह प्राणीवाचक खँग्वः थुइकी । फत्तजु (७३३) नं थुकिं हे विकसित शब्द थें अनुमान जू ।
ब्याञ्जु (७३४) ब्याङजुया परिवर्तित रूप खः । ब्याङया विकसित रूप ब्यां खः । थुकिया रूपध्वनिसन्धि प्रक्रिया थुकथं खनेदु – कण्ठ्य नासिक्य [ङे वर्त्स्य ने वर्णय् हिल । अनं नासिक्य (घोष स्वर) [न–अ‍] या स्वर तन । वयां लिपा अन्तिम नासिक्यवर्ण न्ह्यःनेया वर्णय् गयाः नासिकीकरण जुल । थुकियात सुत्रय् व्यञ्जन ब्याङ – ब्यान [वर्त्स्यकरण] – ब्यान् [अघोषीकरण] – ब्यां [नासिकीकरण] क्यनेछिं । ब्याञ्जु खलः लाछी त्वालय् दु ।
बिजु (७३५) या अर्थ तहाजु वा नागराज खः । भालु (७३६) जंगली जनावर खः । थुकिया अर्थ भालु थुज्वःम्ह मनू खनेदु । भ्यातनाः व ब्याङ खँग्वः मुनाः भ्यान्नाब्याङ (७३७) पिदंगु खनेदु । थुकिया अर्थ ‘भ्यातनालय् च्वनीम्ह ब्या’ जुइ । भ्यातनाः -भ्याननाः [प्रकट समीभवन] -भ्यान्नाः [नासिकीकरण] -भ्यान्ना जुयाः रुपध्वनिसन्धि प्रक्रिया जुइ । थ्व भ्यान्ना लिसे ब्याङ स्वाना भ्यान्नाब्याङ जूगु खनेदु । थुकिया अभिधा चिकिचाधंगु थासय् लिकुनाच्वंम्ह धैगु अर्थ बोध जुइ । थुकियात किगलें ब्यान्नाब्याङ (७३८) नामं मुनादीगु खः ।
माकःजु (७३९) धौखेलय् दकले आपाः दुगु खलः खः (Quigley, 1985, p.21,44) । माकः संस्कृतया मर्कटपाखें विकसित जूगु खनेदु । उकिया अर्थ माकः खः । मर्कट – मर्क [अन्तिम वर्ण लोप] – मार्क [मध्यागम] – माकर [विपर्यास] – माकः [क्षतिपूरक दीर्घ] जुयाः माकः खँग्वः वःगु खनेदु । माकःयात यःगु अन्नयात मर्कटान्न (मर्कट–अन्न) अथवा कःनि (मकै) धाइ । माकःयात आदरार्थी तनाः माकःजु याःगु खनेदु ।
मैसाजु (७४०) महिषजु खँग्वलं वःगु खनेदु । थुकिया अर्थ थुमिसं मेया ज्या याइगु खनेदु । थुकिया व्युत्पत्ति थथे खनेदु – महिष -मइष [अघोषीकरण] – मैष [द्वीस्वरीकरण] – मैषा [स्वरक्षय] । थन मूर्धन्य ष नेपालभाषाय् मदुगुलिं दन्त्य स जूगु दु । थुकी आदरार्थी तँसा –जु मैसाजु जुल ।

थाय्
छेँ स्वानाः खुगू कुना लूगु दु । खा कुनीगु खागलय् च्वंम्ह अथवा खा स्वइम्ह मनूयात खाछेँजु (७४१) धायेफु । मेगु छेँया कोटिकार खा पदादि जुयावःगु अर्थय् छेँथुवाः जुइफु । थुकिया दसु प्यू (पिउ) ‘पीगु’ खा ‘छेँ’ अर्थात पिवाःछेँयात कायेफु । थ्व त्वाः भोसिको त्वाः लिक्क लाः । भोंसिकोया अर्थ भुवन वा बुँया सिथय् क्वसं अर्थ थुइकी । उकिं थन पिवाःछेँ माःगु खः । अथे हे यलय् नं खाछेँ दु । थन खा कुनीगु छेँया अर्थ छ्याये फैगु आधार मदु, छेँया कोटिकार पदादि वःगु अर्थय् जक कायेछिं । यलया वडा नं. १६ या खाछेँयात खालच्वछे च्वयातःगु दु । थ्व खाल च्वछेँया अर्थ खाल ‘पुखू’, च्व ‘सिथ’ छेँ ‘बाय्’ वा थुकिया प्रायोगिक अर्थ पुखूसिथया छेँ जुल । खालया लिउनेया ल तनाः उकिया क्षतिपूर्तिकथं खाः जुल । खाःया दीर्घमात्रा नं दुसुनाः खा जक ल्यन । थुकिया सुत्र थथे जुइ – खाल – खाः [क्षतिपूरक दीर्घत] – खा [दीर्घता क्षय] । खालिसे छेँ स्वानाः खाछेँ जुल । खाछेँया भाजु खाछेँजु जुल । खाछेँजुतय्संं थौंकन्हय् चुकेजु (७४२) च्वइ । थुकिया अर्थ चुकय् च्वंम्ह जुल । चुके खलः बन्दीपुरय् यक्व हे दु ।
खासिजु (७४३) यात भुखःजु नं धाःगु सीदत । भु ‘बँ’, व खः ‘खाः’ मुनाः भुखः ‘भुखाय्’ जुल । अथे भुखाचं थिउम्ह वा कःम्ह मनू भुखःजु (७४४) जुल । थुपिं खासिइ च्वनीगुलिं खासिजु नं धाइ । थुकियात किग्लेजुं पुक्से (७४५) धकाः मुनादीगु दु । थुकिया अर्थ पुखू सिथय् च्वनीम्ह जुल । खासिजु व पुक्सेजुया छगू हे अर्थ खनेदत । थ्व पुखूसिथ श्र पुखूसी ृअन्तिम आखः लोपे – पुखसि [स्वरक्षय] – पुकसि [अल्पप्राणिकरण] – पुक्से [स्वरक्षय] जुल ।
च्वथय् लाःगु छेँय् च्वनीम्हसित च्वछेँजु (७४६) धाइ । तःखाछेँ (७४७) खलकं थौंकन्हय् जोगाराम (७४८) च्वइ । जोगारामया मतलब खय्भासं यक्व ल्यंकीम्ह खः । यक्व ल्यंकीम्ह जुयाः तःखागु छेँ दनेफु, तःखागु छेँ ल्यंका तयेफुगु खः धैगु तःखाछेँ खलःया विश्वास दु । लः वनीगु धः लाइगु छेँ जुयाः धालाछेँ (ध – धा) जूगु खः। थ्व थाय् धौख्यःया दकले क्वथ्याःगु थासय् लाः । थन छेँ दुम्ह मनूया कुनां हे धालाछेँ (७४९) जुल । पाँचा (७५०) अःपुक हे पँचा ‘बलौटेमाटो’ जुइ फत ।
तुछेँ (७५१) तुलजा भवानीया छेँ अथवा द्यःछेँ जुल । खोपय् थुकियात तुलाछेँ धाइ । पुकुया अर्थ निजी, छेँया अर्थ आश्रय जुल । पुकुछेँया प व छ अघोषया दथुइ च्वंगु अघोष क महिलेमाःगु खः । तर छेँया नासिक्यवर्ण [–‍०] दुगुलिं घोषवर्ण [ग्] य् हिउगु खनेदु । खेलय् आः थ्व कुनां खनेमन्त ।
न्हसि (७५२) या दुने लँदोयात न लाकातःगु दु । न्हसिया अर्थ प्याःगु जुइ । लँदो लँ ‘सतक’ दो ‘दोन’या अर्थ थूसां धौखेलया वर्ण बिचाः यायेबलय् थ्व लाँदोँ जुइमाःगु खः। तर खोपय् लाँकां (लाँ ‘लँपु’ कां ‘मखं’=तुतिइ न्ह्यायेगु) लँकां जुइथें धौखेलय् लाँदोँ (लाँ ‘लँपु’ दोँ ‘मुना’) लँदो जुइफत । वरूण (७५३) लःया द्यःया नां खः । छखा जक छेँ दुम्ह मनूयात याकःछेँ (७५४) धाल, गुलिसिनं चिलाछेँ (७५५) नं धाइ । याकःचा चिलाः च्वनीम्ह भाजुयात चिलाजु (७५६) धाइ ।
योगल (७५७) यँगालं वःगु खनेदु । थुकिया सुत्र थथे खनेदु – यँगाल श्र यँगल ृस्वरवृद्धीे श्र योगोल ृस्वरवृद्धीे योगोल खलकं थःपिं येँया यंगालं वयागु धाइ ।

द्यः, भूत
गनेजु (७५८) गनेद्यःया सेवा याइम्ह खः । देव द्यःया पूर्णरुप खः । नेपालभाषाय् य्कारादि निगः आखः (syllable) दुगु खँग्वःया अन्तिम व्यञ्जन दुसुइवं न्ह्यःनेया य् लिसे अ या सन्धि जुयाः य (श्रुति) जूगु खनेदु । दसु– देव (द् – य्, व् – अ) – [द – य्, ० – अ‍े [उपान्त वर्ण लुप्त] – [द् – य् – अ‍] – द्यः [श्रुतिकरण] । थथे दुसुगु आखः लिथ्वयेधुंकाः तिर्यक (न्हापाया) रूप हे च्वयेमाः । तर अथे मजू । खोपय् देवजुयात द्यःजु धाइ । धौखेलय् पूर्णरूप हे छ्यलाः देवजु (७५१) जूगु दु ।
मानेजु (७५९) मानेश्वर भाजु पदावलीं वःगु खनेदु । मानेश्वर व मानेश्वरी देवीया सेवा याइम्ह भाजुया खलः मानुजु जूगु खनेदु । लाखे (७६०) खलकं थौंकन्हय् टकसारी (७६१) च्वयाच्वंगु खनेदु । टक्सारीया अर्थ ध्यबा चिनीम्ह जुइ । थ्व ल्याखं लाखे व टक्सारीया स्वापू मदु । संस्कृत शब्दकोशकथं तक्षया छगू अर्थ ‘स्यंकेगु’, ‘घाः यायेगु’ खः (आप्टे, १९८१, पृ. ४१५) । थ्व ल्याखं लाखे नं स्यंकीम्ह, ख्याइम्ह, ग्यानापुम्ह जुइ । थुपिं निगू शब्दय् अर्थया ल्याखं लिक्क लाः । वर्णया ल्याखं नं
तक्–ष जुयाः तक्ष जुइगु खः । तक्षयात सरलीकरण यानाः तकस व तकसरी वा टकसारी यायेफुगु खनेदु । थन सहजता खने मदु । थुकथं थ्व खँग्वःया छुं आवेगात्मक निर्माण खनेदु । थुकिया सुत्र थथे जुइ – तक्ष -तक्–ष [विग्रह] – तकस [अ आगम] – तकसारी [रि प्रत्यय] ।
हिफःद्यः येँय् यक्व दु । तर धौखेलय् हिफःजु (७६२) कुनां हे जुयाच्वंगु दु । थुकिया अर्थ व कुनां दुपिंसं बलि बीगु ज्या याःगु जुइमाः । तर धौखेलय् अज्याःगु दसि खनेमदु । थुपिं च्वछेँय् च्वनी ।

स्वभाव
खोजु (७६३) या अर्थ ख्वःम्ह भाजु वा ख्वाउँम्ह भाजु जुइ । ख्वाउँभाजु (ख्वाउँजु) पनौतिया मल्लतय्त धाइगु खः (श्रेष्ठ ओ. , (२०७४), पृ. ५) । थ्व ल्याखं न्हसिजुया अर्थ प्याःम्हभाजु व ख्वःजुया (ख्वाउँजुपाखें वःगु) अर्थ छगू हे खनेदत ।
गज्या (७६४) जु या अर्थ ग्वाज्यः खः । गज्यायात येँ यलया वर्णविचारकथं गाज्यः अःपुक जुइसा उकी दुने श्रुति दुहां वनाः ग्वाज्यः जूगु खनेदत ।
घिनाजु (७६५) व घिनाङजु (७६६) छगू हे खः । घिनाजु खलकं थनिं ४० दँ ति न्ह्यः थःपिनि ब्याहाबलय् बैण्ड बाजा तयाः ब्याहा याःगु धाइ । अबलय्निसें बैण्डबाजायात घिनाबाजा धायेगु यात । थौंकन्हय् नं घिनाजु खलःयात बैण्ड तयाः ब्याहा यायेत विशेष छुट दु धाइ । घिना खँग्वः बाजाया सःलिसे लिक्क लाःसां थ्व हे धायेमफुनि ।
तुतिया त्वानाःक्वँय् ताहाकःपिंत त्वानाः येँ यलय् धाइसा खोप व धौखेलय् त्वान्ना धायेगु चलन दु । त्वानाः ताःहाकःम्ह भाजुयात त्वान्नाजु (७६७) धाःगु खनेदु । द्यनाच्वनीम्ह, न्ह्यलं मस्तम्ह भाजुयात देनाजु (७६८) धायेगु अःपुल । देनाजु खलः च्वछेँया मनू खः । थ्व ख्वपया दन्नेजुया रूपसन्धि परिवर्तित रूप खः । थुपिं द्यःया दण्ड ज्वनीपिं खः।
न्हसिजु (७६९) या अर्थ प्याःम्ह भाजु खः । थुपिं दुत्वालय् च्वनी । थन लःया निकास दुगुलिं थुपिं लःलिसे स्वापू दुपिं खनेदु । थुज्वःपिंत छुं वास्ता मदयाः पाकः जुइगुलिं पाकःभाजु वा पाकःजु (७७०) जुल । थुपिं इत्वालय् च्वनी ।
फसंपु (७७१) या अर्थ फसं हे पुइकीम्ह मनू वा गंसिम्ह जुइ । थुकिया मेगु अर्थ थ्व मनुखं ल्हाःगु खँ विश्वास याये मजिउगु फटाहा खः ।
बखत (७७२) वा ई स्वयाः जुइम्हेसित धाइ । वँय्जु (७७३) या अर्थ वँय् अथवा मन थातय् मलाःम्ह जुइ । धौखेलय् वँय्जु च्वछेँया छगू कुनां खः। च्वछेँ १९५५ सालं १९८२ साल थ्यंबलय् च्वछेँ व वँय्जु (वेँजु) जुल (त्तगष्नभिथ, ज्ञढडछ, उ।द्धद्ध) ।

विविध
धनमानसिं (७७४) खलः सुपारीटारय् दु । धनमानसिंह धैम्ह मनूया नामं थ्व कुनां च्वंवंगु खनेदु । थापामगर (७७५) मगःतय् थापामगर, आलेमगर, बुढामगर, रानामगरमध्ये थापामगर छखलः जुल । थुपिं नेवाः मखुसा नेपाः गालय् जवंखवय् नेवाःतलिसे भ्यलेपुना; नेवाःभाय् ल्हानाः नेवाः हे जुयाच्वंगु खनेदु । तर थौंकन्हय् खय् समाजया प्रभावय् लानाः थःपिनिगु थर थापा, बुढा, आले व राना जक च्वयाः हे खसकरण जुयाः वयाच्वंगु दु । नेपाःमितय्त धर्मपरिवर्तन याकाः इसाइकरण याःथें नेपाःया खसतय्सं थनया अल्पसंख्यक आदिवासीतय्त न्हंकेगु खँ जातीय विनास (Genocide) या पलाः खः ।