अहिल्या
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया उत्तर पूर्व कुंचाय्‌ छगः ल्वहं दु । परापूर्वकालय्‌ देवराज इन्द्रया छलकपटया कारणं गौतम ऋषिया सराः फयाः ल्वहं जूम्ह अहिल्याया प्रतीक खः, थ्व ल्वहं । त्रेतायुगय्‌ भगवान रामया तुतिं थ्वातकि वा थिलकि जक पापं मुक्त जुइ, अबलय्‌तक ल्वहं जुयाच्वनेमा धकाः भाःतम्ह गौतम ऋषिं अहिल्यायात सराः बिउगु खः । भदौ १ गते सायात छ्व नकीगु नखःकुन्हु थ्व मूर्तिइ पुइँ हायाः पुज्याइ । बासुकी नाग च्वंवइगु धार्मिक विश्वास दुगुलिं पुइँ हायाः पुज्याइ ।

इन्द्र मुक्तेश्वर महाद्यः
शितलामाइ दुथासं उत्तरपाखे इन्द्र मुक्तेश्वर महाद्यःया देगः दु । पश्चिम स्वःगु थ्व देगः ल्वहँतं दयेकातःगु दु । पन्तिया पुलांगु देगः– मध्ये छगः थ्व नं खः । देगः दुने निबः जलद्रोणी च्वय्‌ शिबलिङ्ग दु । थ्व देगःया लिकसं गाः छगाः नं दु । गाः लिक्क गं छगः नं यख्खानातःगु दु । थ्व गालय्‌ इन्द्रं पं तिउगु धाइ । लिसें गौतम ऋषिया सराः फयाः व पापं मुक्त जुइत भिंmनिसः दँ तक महाद्यःया शिवलिङ दयेकाः व थासय्‌ तपस्या याःगु जनविश्वास दु । देगः न्ह्यःने त्रिशूल नं धंकातःगु दु । थन इलय्‌ब्यलय्‌ रुद्री पाठ याइ । सिलाचः¥हे कुन्हु थन विशेष पुजा याइ ।

इन्दे्रश्वर महाद्यःया देगः
स्वतँजाःगु थ्व देगः पन्तिया तिसा खः । राष्ट्रिय महत्वं जाःगु आकर्षक प्राचीन सम्पदा खः । थ्व देगःया प्यखेरं पःखाः दनातःगु दु, पूर्व, पश्चिम उत्तर व दक्षिणया प्यंगू दिशाय्‌ प्यंगू हे लुखा दु ।
गोपालराज बंशावलीइ बनेपाया युवराज्ञी वीरमा देवीं सन् १२९४ (वि.सं. १३५१) य्‌ इन्द्रेश्वर महाद्यः (लिङ्ग) पलिस्था याःगु खँ उल्लेख यानातःगु दु ।
थ्व देगः दुने नं ब्यागलं कथंया निगः अंगः दुसा दकलय्‌ दुने सिँयागु थां दु । उकिं इन्द्रेश्वर महाद्यःया मूर्ति (लिङ्ग) पिने खनेदुगु देगः दुने नं स्वंगः देगः दुने दु । नेपालया ६४ लिङ्गमध्ये इन्द्रेश्वर नं छगू खः । परापूर्वकालय्‌ थःत पापं मुक्त यानाबिउगुलिं देवराज इन्द्रं पलिस्था याःम्ह व महाद्यःया नां इन्द्रेश्वर महाद्यः जूगु खः धयागु जनश्रुति दु । द्यःया कलात्मक देगः सुनां, गबलय्‌ दयेकल धयागु दसि आःतक लुइकेमफुनि, तर जुजु आनन्ददेवं भिंmस्वंगूगु शताब्दीइ पन्ति देय्‌ निर्माण यायेगु झ्वलय्‌ इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगः नं निर्माण याःगु जुइमाः धयागु धापू दु ।
इन्द्रेश्वर महाद्यःयात लुं भुनाः देगःया गजूयात नं लुं सियाबिउम्ह व इलय्‌या महामन्त्री जयसिंहरामवद्र्धन खः धकाः देगः दुने ने.सं. ५२१ या छगू पतिइ च्वयातःगु खँ अभिलेखय्‌ दु । बनेपाया व जयसिंहरामं मुस्मांतय्‌गु हःतालं ध्वस्त जूगु पशुपतिनाथया शिवलिङ्ग ने.सं. ४८० पाखे हानं निर्माण यानाः पलिस्था याःगु खँ नं अभिलेखय्‌ उल्लेख दु । इन्द्रेश्वर लागा दुने उन्मत्त भैरव व मेमेपिं द्यःया देगः नं दु । इन्द्रेश्वर द्यःया पुजारि जंगम समुदायया खः । द्यःयात न्हिंन्हिं सुथय्‌ पुज्याइ । सन्ध्याइलय्‌ न्हिंन्हिं आरती याइ । सिलाचः¥हे, अक्षय तृतीया, दशमी व नवमि अले ज्याःपुन्हि जात्राकुन्हु विशेष पुजा यायेगु चलन दु । सिथिनखः छन्हु न्ह्यः देगः दुने बासुकी नागया पुजा यायेगु चलन दु । मकर मेलाय्‌ त्रिवेणीघाटय्‌ म्वःल्हुयाः इन्द्रेश्वर महाद्यःया दर्शन यातकि पापं कर्मं मुक्ति दइगु जनविश्वास दु ।
किंवदन्ती कथं देवराज इन्द्रं पलिस्था याःगु इन्द्रेश्वर महाद्यःया शिवलिङ्ग थीथी कारणं ल्हात । व इलय्‌ पन्ति देय्‌ जंगल तिनि । प्राचीन बस्ती जेंलादेय्‌ च्वंपिं मनूत व जंगलय्‌ वयाः सा जःवइगु जुयाच्वन । छम्ह साजवाःया सां दुरु मबिउगु यक्व दत खनी । छन्हु सा जयेगु इलय्‌ साया नापनाप वन । छथाय्‌ थ्यंकाः व सा तक्क दित, वया दुरुप्वलं दुरु हाल । थ्व घटना खनाः अन छु दु धकाः म्हुयाः स्वःबलय्‌ इन्द्रेश्वर महाद्यःया लिङ्ग लुयावल धयागु जनश्रुति दु ।

उन्मत्त भैरब
महाद्यःया रौद्र रूप उन्मत्त भैरव दुगु देगः (आगंछँे) इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगलं दक्षिणपाखे दु । उत्तर स्वःगु छगू तल्लाया थ्व देगः १६ शताब्दीइ दयेकूगु खः धयागु जनश्रुति दु । देगलय्‌ स्वंगू लुखा दु, तर दुहां वनेत दथुइ लुखा जक छ्यली । दुने देपापाखे पश्चिम स्वयाच्वंम्ह सिँयागु ८ फीट तजाःगु भैरव मूर्ति दु । सिखलं चिनातःम्ह व भैरवया छपा तुति छुँ मेगु तुतिं नागयात न्हुयाच्वंगु दु । जं क्वय्‌या ब्वय्‌ कापतं त्वपुयातःगु दु । वहःया मिखा व म्हुतु दुम्ह भैरवया प्यपा ल्हाः दु । थुखे पूर्व स्वयाच्वंम्ह ५ फीट ति तजाःम्ह लीयाम्ह भैरव मूर्ति दु, गुगु मूर्ति ज्याःपुन्हि जात्राबलय्‌ खतय्‌ तयाः जात्रा याइ । अनया अंगःनाप झ्वःलिक सिँयापिं कुमार, गणेद्यः व अष्टमातृका दु । देगःया दथुइ यज्ञ याइगु गाः दु । देगः व देगः दुनेया द्यःपिं दयेकेत छमा सिमा जक छ्यःगु खः धयागु जनश्रुति दु । थन सुवाल थरया पुजारी दु । नित्यपुजा व इलय्‌ब्यलय्‌ चापुजा व मेमेगु पुजा याइ । देगःया लुखाच्वसं दुगु स्वपाः झ्यालय्‌ भक्तत स्तुति यानाच्वंगु सिँयागु मूर्ति दु ।
किंवदन्तीकथं, परापूर्वकालय्‌ पन्तिया मू जात्रा थ्यंकः वल, तर उन्मत्त भैरव थःगु थासय्‌ मदु । पन्तिया जुजुं भारदारत व तान्त्रिक सःताः सहलह यात । तान्त्रिकं धाल, भैरव सक्वया बज्रयोगीनीयाथाय्‌ च्वंच्वन । अले जुजु, भारदारत व तान्त्रिक सक्वय्‌ वनाः भैरवयात सःतःवन । तर भैरवं लिहांवयेगु खँ मल्हाः । अनं तान्त्रिकं भैरवयात ‘छलपोल पन्तिइ बिज्यातकि च्यापा तुति दुम्ह जीव बलि बी, हासा थें चाकलाःगु बजि छाये’ धकाः ह्ययेकल । थ्व खँ न्यनाः बल्ल भैरव पन्तिइ लिहां वल ।
तान्त्रिकं थःगु तन्त्र बिद्या छ्यलाः भैरवयात पुज्यात, च्यापा तुति दुम्ह जीव धकाः कःलि बलि बिल, हासा थें चाकलाःगु बजि धकाः चतांमरि व वः छात । थ्व खनाः भैरवब जिल्ल जुल, छुं धायेमफुत । थुबलय्‌ तकया दुने तान्त्रिकं तन्त्रमन्त्रया विद्या छ्यलाः भैरवयात गनं वनेमजीक चिनाबीधुंकल । उकिया प्रतीककथं आः नं उन्मत्त भैरवया मू मूर्तिइ सिखलं चिनातःगु दु ।
न्हापा न्हापा मू भैरवयात हे खतय्‌ तयाः जात्रा याइगु खः, लिपा जक जात्रा यायेत मेगु हे मूर्ति दयेकूगु खः धयागु धापू दु ।

कपाः मदुम्ह गणेद्यः
पन्तिया लायकू लागां सतिक पश्चिम स्वःम्ह कपाः मदुम्ह (छ्यं मदुम्ह ) गणेद्यः दु । देगः च्वं खुल्ला, दुहां वनेगु लुखा दु । त्वाःया मनूतय्‌सं न्हिंन्हिं पुज्याइ । मंगलवाः व गणेद्यः चौथीकुन्हु विशेष पुजा जुइ ।

काठंकुमारी गणेद्यः
पन्तिया पश्चिम लागाय्‌ वडा नं. ७ य्‌ काठंकुमारी गणेद्यःया देगः दु । देगलय्‌ ल्वहंया गणेद्यःया मूर्ति दु, लिसें भगवती, कुमार भैरव, भद्रकाली, महाद्यःया प्रतीक ल्वहंया मूर्ति झ्वःलिक दु । थ्व देगःया लिउनेसं भजन छेँ व फल्चा दु । मल्लकालया इलय्‌ क्वाथ (पुलिस ब्यारेक) लिक्कसं लाःम्ह द्यः जूगुलि क्वाथ शब्द अपभ्रंश जुयाः काठंकुमारी गणेद्यः जूवंगु धापू दु । यःमरिपुन्हिबलय्‌ थ्व द्यःया जात्रा याइ ।

काशी विश्वेश्वर
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया उत्तर पश्चिमय्‌ २० फीट ति तजाःगु नितँ पौ दुगु ल्वहंया व गजू दुगु थ्व देगःया प्यखेरं लुखा दु, दथुर शिवलिङ काशी विश्वेश्वर महाद्यःया शिवलिङ्ग दु । लुखाय्‌ तिकिझ्याः तयातःगु दु ।

कुमारी
पन्तिया लाय्‌कू दुने तुलजा भवानीया देगः मदयेधुंकल तर अन मोहनि सुरु जुइवं तुलजा भवानीया प्रतीक म्वाःम्ह देवी कुमारी हयाः तइगु चलन दु । सुवाल जातिया मिसामचा कुमारी याइगु परम्परा दु । पन्तिइ कुमारी प्रथा न्हापा न्हापा दुगु, दथुइ मंत, हानं २०७१ साल चैत १४ गते सुवाल थरनाप सतीगु घुल्लु थरया ओजस्वी कुमारीयात पलिस्था याःगु खः । पन्तिइ सुवाल थरया मिसामचा कुमारी छाय्‌ यात धयागु खँय्‌ जनकथनकथं भारतया सिम्रौनगढय्‌ मुस्मांतय्‌सं हःताः यायेधुंकाः तुलजा भवानी ज्वनावःपिं जुजु हरिसिंहदेव व लानी देवलदेवीपिं नेपालय्‌ वल । हरिसिंहदेव लँय्‌ हे सित, देवलदेवी व भारदारत पन्तिं जुनाः ख्वपय्‌ वन । पन्तिइ छन्हु च्वंबलय्‌ सुवाल मिसामचां तुलजा भवानीया सेवा याःगु जुयाच्वन । मोहनि ज्वःछि कुमारीयात
लाय्‌कुलिइ तयाः पुज्यायेगु चलन दु।

कुशादेवी
भगवतीया तःगू नां मध्ये छगू नां कुशादेवी खः । पन्ति वडा नं. २ या वडा कार्यालय न्ह्यःनेसं कुशादेवीया देगः दु, देगः लिक्कसं तमागु वंगलसिमा दु । देगः दुने देवीया मूर्ति दु । थन यःमरिपुन्हिकुन्हु मेला जुइ । न्हापा थन राणातय्‌गु कुश विर्ता दुगु जुयाच्वन । इमिसं कुमाई जातया बर्मूतय्‌त छुं जग्गा कुश ज्वनाः दान याःगु जुयाच्वन । अले व बर्मूतय्‌सं दानय्‌ वःगु छुं जग्गा पुजा यायेत देवीया नामय्‌ तःगुलिं लिपा देवीया नां हे कुशादेवी जूवंगु खः धइगु जनश्रुति दु ।

कृष्ण देगः
पन्ति वडा नं. ९ जाकिडोल धयागु थासय्‌ नेवाःतय्‌गु बस्ति दु । जाकिया अर्थ नेपालभाषां जा नयेगु जाकि खः । बुँइ वा जक सइ, तर परापूर्वकालय्‌ थनया बुँइ जाकि हे सइगु जूगुलिं थ्व थाय्‌या नां जाकिडोल जूवंगु जनश्रुती दु । थन भगवान कृष्णया देगः दु । देगः दुने धातुया कृष्णमूर्ति दु । मूर्ति नापनापं मेमेगु द्यःया मूर्ति नं दु । देगःया उत्तरपाखे भजन यायेत फल्चा छगू दु । थन नित्यपुजा जुइ । कृष्ण जन्माष्टमीकुन्हु थ्व द्यःयात खटय्‌ तयाः जात्रा याइ ।

केदारनाथ
त्रिवेणीघाटय्‌ दुगु मेगु बांलाःगु देगः खः तुयुगु केदारनाथया देगः । ल्वहँतय्‌ बज्र इलाः दयेकातःगु थ्व देगः दुने नागया आसनय्‌ दुम्ह केदारनाथया ल्वहंमूर्ति दु । शिवलिङ्गया प्यखेरं प्यंगू व च्वय्‌ छगू महाद्यःया प्रतिमूर्ति कियातःगु दु । शिवलिङ्गया च्वय्‌ सिजःया छत्र दु, देगः दुने पश्चिमपाखे सिजःया चिकचाधिकःम्ह द्वं छम्ह नं दु । थन न्हिंन्हिं पुजा जुइ । अक्षय तृतीयाकुन्हु थन विशेष रुद्री पुजा जुइ ।

गुह्येश्वरी
पन्तिया लाय्‌कुलिइ पशुपति देगःया पूर्वय गुह्येश्वरी द्यः दु । द्यःया देगः न्हापा दुगु खःसां आः मदु । ल्वहंया छुं आकृति मलूगु गुह्येश्वरी द्यःयात त्वाःयापिंसं न्हिंन्हिं पुज्याइ,्र मेबलय्‌ नखःबलय्‌ द्यइके वइपिं भक्तजनत यक्व दइ ।

गोरखनाथ
कुन्जगिरी पर्वत अथवा दलिन्चोक पर्वत अथवा गोरखनाथ डाँडाय्‌ त्रिवेणीघाट व ब्रम्हायणी देगःया उत्तरपाखे गोरखनाथ दु । न्हापा न्हापा अन लाय्‌कू दुगु, व लायकू पिने दलानचोक (चुक) नं दुगु खः । लिपा वनाः दलानचोक शब्द अपभ्रंश जुयाः दलिन्चोक जूवंगु धाइ । अनया लायकू व मू देगः आः ल्यं मदयेधुंकल । तर तर अन पःखालं हय्‌भुनातःगु दु । छ्यं जक दुगु म्ह मदुगु गोरखनाथया मूर्ति नापनापं सीताया पलाः धाइगु ल्वहं व मेमेपिं द्यःपिनिगु मूर्ति नं दु । देशय्‌ वा मवलकि ‘वा वयेमा’ धकाः थन वयाः लः फ्वनेगु चलन आः नं दु । थ्व मू देगः दुथासं दक्षिणपाखे छुं दँ न्ह्यः गोरखनाथया न्हूगु मेगु देगः दयेकूगु दु । देगः दुने दुरुल्वहंया कलात्मक प्रतीक गोरखनाथया मूर्ति दु । थन न्हिंन्हिं पुजा जुइ ।
मकर मेलाय्‌ त्रिवेणीघाटय्‌ म्वःल्हुयाः द्यः दर्शन यायेगु झ्वलय्‌ गोरखनाथयात ल्हातय्‌ लुयायंकूगु जल छानाः दर्शन यायेगु चलन दु । थथे यातकि मनया इच्छा पूवनी धयागु धार्मिक विश्वास दु ।
किंवदन्तीकथं त्रेतायुगय्‌ राम व रावणया दथुइ युद्ध जूबलय्‌ इन्द्रजीतया नागपासं लक्ष्मण मूच्र्छा जुल । वैद्यया सल्लाहकथं हनुमान सन्जीवनी बुटी काःवन । तर वं बुटी सयाच्वंगु पर्वत हे ल्ह्वनाहःबलय्‌ लँय्‌ लाःगु पन्तिइ उगु पर्वतया छकूचा अंश कुतुं वन । व हे पर्वतया अंशयात कुन्जगिरी पर्वत (गोरखनाथ डाँडा) धायेगु यात । उकिं व पर्वतय्‌ संजीवनी बुटी दयेफु धइगु जनश्रुती दु । व पर्वतं पन्तिया प्राचीन बस्ती, नमोबुद्ध, फूलचोकी पर्वत व उत्तरपाखे हिमालय बांलाक खनेदु ।

जज्ञ चउर
लड्केश्वर महाद्यःया देगलं सतिक दुगु लड्कु दोभानय्‌ ‘जज्ञ चउर’ धयागु थाय्‌ दु । किंवदन्तीकथं द्वापरयुगया महाभारतकालय्‌ पञ्च पाण्डवत १४ दँ बनवास वःगु इलय्‌ व थासय्‌ यज्ञ याःगु जुयाच्वन, उकिं व थाय्‌या नां ‘यज्ञ चउर’, लिपा वना ‘जज्ञ चउर’ जूवंगु जनश्रुती दु । ख्वपया जुजु भुपतिन्द्र मल्लं ने.सं. ८३१ य्‌ घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु अन वयाः म्वःल्हूगु कारणं व थाय्‌या धार्मिक महत्व अझ च्वन्ह्याःगु खः धयागु नं धापू दु ।

तुलानारायण
पूर्वपाखे स्वःगु थ्व तुलानारायणया देगः पन्तिया नांजाःगु देगः खः । मल्लकालीन पन्तिया स्वतन्त्र महाद्यः (शासक) जयसिंहरामं निर्माण याःगु थ्व देगलय्‌ फीट ति तजाःगु भगवान बिष्णुया ल्वहंमूर्ति दु । छगः ल्वहँतं निर्माण याःगु थ्व मूर्ति पलेस्वां द्यःने दनाच्वंगु दु । शंख, चक्र, गदा व पलेस्वां ज्वनातःगु प्यपा ल्हाः दुम्ह मूर्तिया देपा ल्हातय्‌ दुगु शंखय्‌ छगः तग्वःगु जाकि दु । व जाकिया जा थुलकि पन्ति देय्‌या दक्व जनतायात नकेत गाइ धइगु जनविश्वास दु । देगलय्‌ दुहां वनेत सिँयागु कलात्मक लुखा दु । देगः न्ह्यःनेसं ल्वहँतं सियातःगु दबू दु, दबुलिइ महाथ जयसिंहरामं व इलय्‌ तुलादान यायेत छ्यःगु ल्वहंया तग्वःगु थां दु । जयसिंहरामं थ्व देगः निर्माण याःगु इलय्‌ तुला दान याःगुलिं देगःया नां तुलानारायण जूगु खः धयागु जनश्रुति दु ।

त्रिपुरासुन्दरी
यलाछेँ त्वालय्‌ दुगु लायकू, लाय्‌कूया पूर्वपाखे दुगु अंगःया ग्वाखंचाय्‌ त्रिपुरासुन्दरीया कलात्मक ल्वहंमूर्ति दु । महाकाली नं धाइगु थ्व मूर्ति च्वसं मोहनिबलय्‌ स्वांतकी तयेगु चलन दु ।

थाम्पा भैरव
इन्द्रेश्वर महाद्यः लागां पूर्वय्‌ लाःगु थ्व पुलांगु थाम्पा भैरवया देगः दुने ल्वहंमूर्ति दु । मूर्ति च्वसं स्वबः ल्वहंया तोरण दु । मूर्तिया जवय्‌ छम्ह खवय्‌ छम्ह सिंहया मूर्ति दु । च्वय्‌ गं निगः नं दु । नितँया पश्चिम स्वःगु थ्व देगलय्‌ आँय्‌पा पौ दु, गजू धाःसा धातुया दु । देगलय्‌ दुहांवनेत सिँयागु लुखा दु्, लुखाय्‌ बछि ब्व तिकिझ्याः थेंच्वंगु बार दु, देगःया उत्तर व दक्षिणपाखे खुल्ला तर लुखाया बच्छि ब्व सिँयागु बार तयातःगु दु । लुखाया च्वय्‌ सिँयागु तोरण दु । तोरणया देपापाखे म्येय्‌या न्यकू यख्खानातःगु दु । थ्व देगःया दक्षिणपाखे गणेद्यःया देगः नं दु । ज्याःपुन्हि जात्रां छन्हु न्ह्यः थन म्येय्‌ छम्ह बलि बी । उन्मत्त भैरवयात बलि बीमजिउगुलिं थन बीगु खः ।

द्रौपदा देवी
पन्तिया वडा नं. १० य्‌ लाःगु खोपासीइ महाभारतकालीन द्रौपदी अथवा द्रौपदा देवीया शिलामूर्ति दु । दक्षिण स्वःगु देगलय्‌ वनेत स्वाहाने त्वाथः दयेकातःगु दु । देगः लिक्कसं तमागु वंगलसिमा छमा दु, मेमेपिं द्यःपिं नं अन दु । देगः लिउने चउर दु । अन यःमरिपुन्हिकुन्हु मेला हनी । न्हिंन्हिं अन पुज्याइगु, जप याइगु चलन दु ।
किंवदन्तीकथं खोपासीइ विराट जुजुया दरबार दु । महाभारतकालय्‌ दछि गुप्तवास च्वनेत पाण्डवतय्‌सं द्रौपदीलिसें व हे दरबारय्‌ ज्या यात । छन्हु किचकं द्रौपदीयात बांमलाःगु दृष्टिं स्वल । थ्व खँ न्यनाः तंचायाः भीमसेनं किचकयात स्यानाबिल, थ्व लु द्रौपदीं गुँच्वय्‌ च्वनाः स्वल । लिपा अनया जनतां थ्व खँ सिल, अले गुँच्वय्‌ द्रौपदीया मूर्ति थापना यात ।
धनञ्जय बासुकी नागराजा पन्तियात बासुकी नागया बासस्थान धाइ । उकिं पुण्यमती खुसि सिथय्‌ बासुकी नागया प्रतीक छगः ल्वहं (ताःचाहाकःगु) पलिस्था यानातःगु दु । ज्याःपुन्हि जात्राबलय्‌ थ्व ल्वहंतय्‌ दुरु छायेगु चलन दु । भिंmनिदँया मकर मेला ज्वःछि ल्वहँतय्‌ नागया मतू (मुकुट) पुइकाः पुज्यायेगु चलन दु । बासुकी नागया मतू देउला जातिया मनूतय्‌के दइ । पन्ति नगरयात रक्षा यानाच्वंम्ह बासुकी नागयात यलया तान्त्रिकं तन्त्रविद्या छ्यलाः यलय्‌ यंकूगु किंवदन्ती नं दु । उकिं पन्तिया ततःधंगु जात्रा, मेलाबलय्‌ प्यन्हु न्ह्यः बासुकी नाग पन्तिइ वइगु जनश्रुति दु।

धनेश्वर महाद्यः
पन्तिया वडा नं. ५ य्‌ लाःगु धनेश्वर महाद्यःया देगः दुने गाः दु, व गाःयात चतुर्मुखी शिवलिंगं त्वपुयातःगु दु । देगः लिकसं भजन याइगु फल्चा दु । अनं सतिक शिवालय जलकुण्ड, तमागु वंगलसिमा छमा व मेमेपिं द्यः नं दु । सतीदेवीया जवगु न्हाय्‌पं कुतुंवंगु थ्व थासय्‌ धनेश्वर महाद्यः उत्पन्न जूगु खः धयागु जनश्रुती दु । किंवदन्तीकथं परापूर्वकालय्‌ छम्ह गरिब मनुखं थ्व शिवलिङ्गयात पुज्यानाः तपस्या च्वंबलय्‌ सिलाचः¥हे कुन्हु महाद्यवं दर्शन बिल । व मनुखं थःत धन प्राप्ति जुइमा धकाः फ्वन । महाद्यवं ‘तथास्तु’ धकाः वरदान बिल, उबलय्‌निसें व शिवलिङ्गया नां धनेश्वर जूवन धयागु जनश्रुति दु ।

धर्मधातु महाविहार
पमाडि त्वालय्‌ सोह्रखुट्टे पाटिं सतिक दुगु धर्मधातु चैत्य पन्तिया पुलांगु खः । चैत्यया प्यंगू दिशाय्‌ भगवान द्यःया मूर्ति दु, गजुलिइ नं छम्ह भगवानया मूर्ति दुगुलिं व चैत्ययात पञ्चबुद्ध बिहार नं धायेगु याः । चैत्यय्‌ दुपिं पञ्चबुद्ध अक्षेभ्य, अमिताभ, रत्नसम्भव, अमोघसिद्धि व वैलोचन खः । थ्व चैत्यय्‌ विशेष यानाः शाक्य, बुद्धाचार्य थरया भक्तजनत वयाः पुज्याःवइ, मत च्याकःवइ । भाद्रकृष्ण त्रयोदशीकुन्हु नमोबुद्ध, दीपंकरया जात्रा यानाः थन हइ । थन विशेष पुजा जुइ ।

नरसिंह नारायण
पमाडी त्वालय्‌ दुगु धर्मधातु चैत्यया पश्चिमपाखे नरसिंह नारायणया ल्वहं मूर्ति दु।

नवदुर्गा
पन्ति वडा नं.छ खोपासीइ वि.सं. २०६६ साल चैतय्‌ देगः दुने नवदुर्गा द्यःया प्राणप्रतिस्था याःगु खः । पश्चिम स्वःगु, नितँ जाःगु थ्व देगलय्‌ आँय्‌पा पौ दु, सिजःया गजू दु । देगः दुने ५ फीट तजाःगु ३ फीट ब्या दुगु देवी भगवतीया ल्वहंया मूर्ति दु । धुँ गयाच्वंम्ह भगवतीया च्यापा ल्हाः दु । दुर्गा भवानीया गुंगू रूप नवदुर्गायात आश्विन शुक्लपक्ष प्रतिपदाकुन्हु निसें महानवमी तक नवरात्री ज्वःछि पुज्याइ । नवदुर्गायात पुज्यातकि सुख, बल, यश, मोक्ष, धर्म, सिद्धि दइगु धार्मिक मान्यता दु ।

पंचमुखी महाद्यः
त्रिवेणीघाटया, कृष्ण देगःया पूर्वपाखे पंचमुखी महाद्यः (न्यागः शिवलिङ्ग) दुगु चिकचाग्वःगु देगः दु । थ्व देगःया उत्तरपाखे पुण्यमति खुसि बाःवनाच्वंगु दु, दक्षिणपाखे तुलसीया मठ दु । निगू फीटति तजाःगु पेटि द्यःने दुगु पंचमुखी महाद्यःया देगः प्यखेरं खुल्ला, च्वय्‌ टिनया
पौ दु । पन्तिइ सुं सित धाःसा दछितक थ्व महाद्यःयात जल छायेमाःगु परम्परा दु । शिवलिङ्गया पश्चिमपाखे ल्वहंया द्वहं छम्ह नं दु ।

पशुपति
पन्तिया वडा नं. ७ लाय्‌कुलिइ थ्व पशुपति महाद्यःया देगः दु । देगः दुने शिवलिङ्ग दु । दक्षिण स्वःगु लुखां द्यः दर्शन याइगु चलन दु, प्यखेरं लुखा दुसा लुखानापं बुट्टा कियातःगु निगः निगः थां तयातःगु दु । देगःयात सुरक्षा यायेत तयातःगु थ्व थामं यानाः देगः बांलाः । देगःया गजू ल्वहंयागु दयेकातःगु दु । थन त्वाःयापिंसं न्हिंन्हिं पुज्याइ, अले सोमवाः, सिलाचः¥हे व मेमेगु नखःबलय्‌ भक्तजनत यक्व वइ ।

फड्केश्वर महाद्यः
कल्पेश्वर व जलेश्वर नं धाइगु थ्व महाद्यः सदां जल हायाच्वनीगु थासय्‌ चीधंगु झ्वाला क्वसं खुल्ला थासय्‌ दु । पन्ति वडा नं. १० या खोपासिइ रोशी खुसि सिथय्‌ दुम्ह महाद्यःयाथाय्‌ तःधंगु एकादशी, सिलाचः¥हे, बालाचः¥हे व कात्तिक महिनाय्‌ विशेष मेला जुइ । किंवदन्तीकथं परापूर्वकालय्‌ समुद्र मन्थन याःबलय्‌ पिहांवःगु कालकूट विष त्वंम्ह महाद्यःयात डाहा जुल । डाहा जूगु शान्त यायेत महाद्यः रोशी खुसिं सिलु वन । अथे वंगु इलय्‌ महाद्यवं न्हापांगु पलाः तःथाय्‌ लङ्केश्वर महाद्यः उत्पन्न जू थें वयां लिउ पलाः
तःथाय्‌ फङ्केश्वर महाद्यः उत्पन्न जूगु खः । उकिं व महाद्यःया धार्मिक महत्व च्वन्ह्याः । थ्व थासं सतिक पुखू छगू नं दु । किंवदन्तीकथं द्वापरयुगय्‌ गुप्तवास च्वंम्ह भीमसेनं किचक बध यायेधुंकाः थ्व पुखुलिइ म्वःल्हूगुलिं व पुखूया नां हे ‘भीमसेन कुण्ड’ जूवंगु खः ।

बद्रिनारायण
त्रिवेणीघाटय्‌ केदारनाथया देगःया भचा उज्यां बद्रिनारायणया देगः दु । देगलय्‌ वि.सं. १९८२ च्वयातःगु लीया पाता दु । देगः दुने ५ फीट ति तजाःगु बद्रिनारायणया ल्वहंगु मूर्ति दु । छगः हे ल्वहँतं दयेकूगु प्यपा ल्हाः दुम्ह बद्रिनारायण गरुडय्‌ च्वनाच्वंगु दु । बद्रिनारायणया जवय्‌खवय्‌ सूर्य, चन्द्र, इन्द्र व अप्सराया मूर्ति कियातःगु दु । अथे हे क्वसं लक्ष्मी,
कुबेर, गणेद्यः, ऋषि आदिया आकृति कियातःगु दु । स्थानीतय्‌ धापूकथं न्हापा न्हापा थ्व देगः लुँयागु पौ दुगु खः । व पौ खुयायंकल, अनं लिपा वि.सं. २०१८ य्‌ भारतं हःगु टायलया पौ तयाः गजू जक लुँ सियातःगु सिजःया तल ।

बाघभैरव
पन्ति वडा नं. १ रयाले बिहावरया ऐतिहासिक रानीकोट गढी लिक्कसं लाःगु जंगलय्‌ धुँ आकृतिया तग्वःगु ल्वहंमूर्ति दु, गुगु मनूतय्‌सं दयेकूगु मखु, प्राकृतिक खः । थ्व बाघभैरवबया देगः मदु । महाद्यःया मेगु रूप बाघभैरवयात बलि बीमजिउ । थन विशेष यानाः आइतवाः, पुन्हि, संल्हू व नखःचखःबलय्‌ पुज्यायेगु याइ । थन वयाः पुज्यातकि ल्वचं मकइगु, भाकल पूवनीगु, कल्याण जुइगु जनविश्वास दु । यःमरिपुन्हि व स्वांयाःपुन्हि यानाः दँय्‌ निकः स्थानिय नेवाः व तामाङ समुदायपिंसं बाघभैरवया जात्रा याइ ।

बिष्णु नारायण
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया पूर्वय्‌ २ फीट ति तजाःगु पेटिइ दुगु पःखाःया ग्वाखंचाय्‌ अथे हे ३० इञ्चति तजाःगु बिष्णुया ल्वहंमूर्ति दु ।

ब्रम्हायणी
काभ्रे जिल्लाया हे शक्तिशाली देवी व शक्तिपीठ खः ब्रम्हायणी । देवीया देगः त्रिवेणीधामया पारि सिथय्‌ कुञ्जगिरी पर्बःया क्वसं दु । स्वतँया व देगलय्‌ प्यद्वाः लुखा दु, मू लुखा उत्तर खः । देगः दुने ब्रम्हायणीया ल्वहंमूर्ति दु । मूर्तिया जवय्‌ खवय्‌ मेमेपिं देवदेवीया ल्वहंमूर्ति दु । थ्व देगःया पश्चिमपाखे दुगु शिलालेखय्‌ ने.सं. ८३६ असार महिना, शुक्लपक्ष नवमी तिथिइ जुजु भूपतिन्द्र मल्लया लानी विश्वलक्ष्मीं ब्रम्हायणी पुजाया लागी जग्गा दान यात धयागु खँ उल्लेख दु । पमाडी त्वालय्‌ दुगु ब्रम्हायणी द्यःछेँ नं लानी विश्वलक्ष्मीं निर्माण याःगु खः धइगु धापू दु ।
ब्रम्हायणी देवीयात छकः हँय्‌ बलि बियाः पुज्यायेगु चलन दु । ज्याःपुन्हि जात्राय्‌ ब्रम्हायणीयात तःधंगु पुजा याइ, बलि बी । थन पन्तियापिं नेवाःतय्‌ ब्याहा याइबलय्‌, कय्‌तापुजा याइबलय्‌ पीठपुजा याःवइगु चलन दु । देगः दुनेया अंगलय्‌ बांलाक सीमदुगु थीथी चित्र दु । ब्रम्हायणी मूर्तिया न्ह्यःने छगः गाः दु, व गालय्‌ मकरमेला ज्वःछि तुयूगु जल पिहांवइ, थ्व हे रुद्रावती (गुप्तमति) खुसि खनेमदयेक बाःवयाच्वंगु खः अले थुकियात स्वीनिता लक्षण लाःपिंसं अक खनी धइगु जनश्रुति दु ।
थ्व देगःया उत्तरपाखे फल्चा छगू दु, अले न्ह्यःनेसं छगः ताःहाकःगु ल्वहं दु । थ्व ल्वहंया महत्व च्वन्ह्याः । पन्तिइ सुं सितकि सिथं हयाः थ्व ल्वहँतय्‌ दिकी । अन सनाः वःपिंसं त्रिवेणीया जल हयाः सीम्हय्‌ छायेगु चलन दु । त्रिवेणीया जल छाइगु इलय्‌ तक यदि व सीम्ह म्वानावल धाःसा वयात लसकुस यानाः छेँय्‌ लितयंकेमाः । तर व ल्वहंतं ल्ह्वनाः देगःया पूर्वपाखे दुगु दिपय्‌ (सिँपँय्‌) दिकलकि अनं लिपा व सीम्ह म्वानावल धाःसा न्ह्याथे यानाःसां व म्वानावःम्ह मनूयात उनाछ्वयेमाः धयागु जनधारणा दु ।

भगवती
भगवती द्यःया ल्वहंमूर्ति यलाछेँ त्वालय्‌ दु । पश्चिम स्वःगु छतँ जाःगु देगःया दक्षिण व उत्तर मोहडा खुल्ला जू । द्यःनाप मेमेपिं द्यः गथेकि ः कुमारी, मनकामना, दक्षिणकाली आदिया ल्वहंमूर्ति नं दु । देगः दुने छगू शिलालेख नं दु ।
मू ल्वहंया मूर्ति च्वसं ल्वहंया हे तोरण तयातःगु दु । छखे चिचीधंगु त्रिशूल धंकातःगु दु । त्रिवेणीघाटं सतिक दुगु शक्तिया स्वरूप थ्व भगवतीयात दुष्टया संहार याइम्ह देवीकथं पुज्यायेगु याइ । थन त्वाःयापिंसं न्हिंन्हिं पुज्याइसा नखःचखःबलय्‌ भक्तजनतय्‌गु
हूल जुइ ।

भद्रकाली द्यःछेँ
पन्तिया वडा नं .५ अधात्वालय्‌ भद्रकालीया द्यःछेँ दु । द्यःछेँय्‌ भद्रकालीया मूर्ति दु । कालिकाननि धयागु चुक द्यःछेँया न्ह्यःनेसं दु । अन हे कालीका दबू नं दु । नितँ जाःगु थ्व द्यःछेँय्‌ आचाजु (कर्माचार्य) थरया मनू पुजारी दु । थन सुथय्‌ नित्यपुजा व सन्ध्याइलय्‌ आरती याइगु चलन दु । द्यःछेँया लुखा तिनातइ । उकिं लुखाय्‌ हे पुज्याइगु चलन दु । सर्वसाधारणयात दुत छ्वइमखु । छुं विशेष दिं नखःबलय्‌ जक दर्शन दइगु भद्रकाली माइया जात्रा ज्याःपुन्हिकुन्हु जुइ ।

भालेश्वर महाद्यः
पन्ति नगरपालिका वडा नं. १२ य्‌ इन्द्रेश्वर शिवलिङ्ग दुथासं भचा पश्चिमपाखे रोशी खुसि व सुखस्रभा खुसि दोभानया गन्धर्व तीर्थय्‌ दुम्ह थ्व भालेश्वर महाद्यः ६४ शिवलि·मध्ये छगू खः । सत्ययुगय्‌ सतीदेवीया कपाः (भाल) कुतुंवंगु थासय्‌ शिवलिङ्ग उत्पन्न जूगुलिं नां ’भालेश्वर महाद्यः’ जूवंगु खँ शास्त्रय्‌ उल्लेख दु ।
देगः दुने सिजःया पातां भुनातःगु शिवलि· दु । दक्षिण स्वःगु थ्व देगःया पौ व गजू नं सिजःया हे, अले गजूया प्यंगू कुनं स्वर्णाकृति नागत क्वय्‌ स्वकातःगु दु । थन सिलाचः¥हे, घ्यःचाकु संल्हू व साउन संल्हूकुन्हु भक्तजनत वयाः दर्शन याःवइ । जंगम जातिया पुजारिं थन नित्य पुजा याइ । महाद्यःया छुं ब्व त्वाःल्हानातः थें खनेदु । किंवदन्ती कथं भौगोलिक हिउपालं व महाद्यः ल्हात । थ्व खँ सुनानं मसिल । छकः थन बाय्‌ च्वंम्ह मनुखं जा थुइत्यंबलय्‌ भारा फातापुल, हानं देछुत, हानं फातापूगु खनाः तमं व मनुखं पन्यूचां बँय्‌ दाल । थथे दाःबलय्‌ अनं हि बाःवल । थ्व खबर न्यनाः अनया मनूतय्‌सं उत्खनन यानास्वःबलय्‌ भालेश्वर महाद्यः लुयावल ।

मत्स्यनारायण
पुण्यमाता खुसि सिथय्‌ दक्षिणपाखे ग्वाखंचाय्‌ दुम्ह मत्स्यनारायणया देगः बासुकी नागया प्रतिमा दुथासं सतीक लाः । भगवान बिष्णुया छगू अवतार मत्स्यनारायण क्वय्‌या ब्वय्‌ न्या जुयाच्वनी । थन दुम्ह मत्यनारायणया ल्वहंया मूर्तिइ प्यका ल्हाः दु । प्यका ल्हाः मध्ये निका ल्हातं शंख व चक्र, अले क्वय्‌ निका ल्हातं गदा व पलेस्वां ज्वनातःगु सीदु । मूर्तिइ थीथी तिसा नं सीदु ।

माधवनारायण
त्रिवेणीघाटया पुण्यमति खुसि सिथय्‌ दक्षिणपाखे पञ्चमुखी महाद्यःया पूर्वय्‌ माधवनारायण द्यःया ल्वहंमूर्ति पलिस्था यानातःगु दु । थ्व द्यःया उत्तरपाखे नवग्रह नारायण मूर्ति व दक्षिणय्‌ गणेद्यः, पश्चिमय्‌ सूर्यनारायणया ल्वहंमूर्ति नं दु । माघं ख्वप व सक्वं माधवनारायण हइबलय्‌ थ्व हे थासय्‌ द्यःया मूर्ति तयाः भक्तजनतय्‌सं व्रत च्वनिगु व स्वस्थानी बाखं न्यनेगु याइ ।

मानेश्वरी
शक्तिपीठ मध्ये छम्ह बाराही नं धाइगु मानेश्वरी देवीया देगः पन्ति वडा नं. ७ य्‌ लाःगु बसपार्कं सतिक दु । देगः दुने मानेश्वरीया ल्वहंमूर्ति दु । देगः दुहांवनेगु लुखाया न्ह्यःने कुमार व गणेद्यःया कलात्मक मूर्ति नं दु । थ्व द्यःया जात्रा भिमाद्वादशीकुन्हु याइ । जुजु मानदेवं मानेश्वरी देवीया स्थापना यात धयागु खँ गोपालराज वंशावलीइ उल्लेख दु । मानेश्वरी देगः दुने अष्टमातृका नं दु । देगलं सतिक मेगु देगः छगः दु, अन मानेश्वरी देवीया मां दु धाइ । थ्व बारे किंवदन्ती थथे दु– परापूर्वकालय्‌ तिब्बतया पहाडय्‌ यक्ष, यक्षनीत च्वनीगु जुयाच्वन । छम्ह यक्षनीपाखें मानेश्वरीया जन्म जुल, गुम्ह भगवतीया अंश धाइ । मचांनिसें मानेश्वरीयात पन्तिइ वनाः च्वनेगु इच्छा जुल । थ्व खँ भगवतीं सिउ खनी । छन्हु द्यनाच्वंम्ह मचाम्ह मानेश्वरीयात भगवतीं इमाया रूप कयाः ब्वयेकाः पन्तिया पुण्यमति खुसि सिथय्‌ त्वःताथकल । मांम्ह यक्षनी लिउ लिउ वल, तर खुसि छिइमफयाः खुसि वारिइ लात । देवीशक्तिया कारणं निम्हं ल्वहंमूर्तिइ हिल ।

यःमरि स्तम्भ
पन्तिया बसपार्कं सतिक अघात्वालय्‌ बजारय्‌ वि.सं. २०७२ सालय्‌ पन्ति पर्यटन विकास केन्द्रं ‘यःमरि स्तम्भ’ निर्माण यानाः उलेज्या याःगु दु । वयां न्ह्यः वि.सं. २०७० सालय्‌ लाय्‌कू दबुलिइ न्हापांगु यःमरि पन्ति सम्मेलन नं याःगु खः ।२२ फीट तजाःगु स्तम्भय्‌ ४ फीट ताःहाकःगु व २२ इन्च ब्यागु ग्वल्लाःगु सिजःया यःमरि दु । काचाक स्वयेबलय्‌ देगः थें खनेदुगु व स्तम्भया गजूया थासय्‌ यःमरि दु, क्वय्‌ क्वथा दु ।

राम मन्दिर
पुण्यमाता खुसि सिथय्‌ दक्षिणपाखे रामया देगः दु । देगः दुने २ फीटति तजाःगु राम व सीताया दनाच्वंगु ल्वहंमूर्ति दु । राम व सीताया जवपाखे गदा ज्वनाच्वंम्ह हनुमानया ल्वहंमूर्ति दु अले खवपाखे लक्ष्मणया ल्वहंमूर्ति नं दु । न्ह्यःने शिवलि·, शिवलिङ्गया क्वसं भरत व शत्रुघ्नया चिचीधंगु मूर्ति नं दु । देगः पिनेसं ल्वहंया थामय्‌ वि.सं. १९६९ य्‌ देछाःगु कँय्‌या तग्वःगु गं दु । देगःया उत्तरपाखे हनुमानया ल्वहंमूर्ति दु । देगः न्ह्यःनेसं उत्तरवाहिनी नांया घाट व घाटया पेटिइ गुकु ताःहाकःगु ल्वहं दु । पन्तिया सीम्ह मनूयात मोक्षया लागी थ्व ल्वहँतय्‌ दिकेमाः धयागु जनविश्वास दु ।

राम, सीता, लक्ष्मी व सरस्वती
त्रिवेणीघाटय्‌ दुगु केदारनाथया न्ह्यःनेसं दक्षिणपाखे राम, सीता, लक्ष्मी व सरस्वती दुगु साधारण देगः दु । देगःया प्यंगू दिशाय्‌ प्यंगू ग्वाखंचाय्‌ द्यःया मूर्ति दु । वि.सं. २०५४ सालय्‌ तिनि निर्माण याःगु थ्व न्हूगु देगः खः । देगःया छचाःलिं मत च्याकेत ढलौटया पाल्चा तयातःगु दु । श्रीराम कर्माचार्य व वया छेँजःपिंसं थः अबु न्हुच्छेदास कर्माचार्यया लुमंतिइ देगः दयेकूगु खँ अन दुगु शिलालेखय्‌ उल्लेख दु ।

लक्ष्मीनारायण
त्रिवेणीघाटया दक्षिणपूर्वपाखे साधारण खनेदुगु देगः दु । पश्चिम स्वःगु थ्व देगः दुने लक्ष्मी व नारायण द्यःया ल्वहंमूर्ति दु । थ्व देगलं उत्तरपाखे दिप दु, भचा उज्यां फल्चा छगू दु ।

लक्ष्मीनारायण
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया पूर्वय्‌ च्वंगु पःखाःया ग्वाखंचाय्‌ अर्धनारीया लक्ष्मीनारायणया ल्वहंमूर्ति दु । मतू पुयातःम्ह व ल्वहंमूर्तिया च्यापा ल्हाः दु, जवगु ल्हातं चक्र, शंख, गदा, पद्म ज्वनातःगु दुसा देपागु ल्हातं सफू, पलेस्वां, कलश, आदि ज्वनातःगु दु ।

लडकेश्वर महाद्यः
पन्तिया वडा नं. १२, बल्थली धयागु थासय्‌ रोशी खुसिया सिथय्‌ लडकेश्वर महाद्यःया देगः दु । अन चिचीग्वःगु स्वंगः शिवलिङ्ग दु । शिवलिङ्गया च्वसं साया दुरुप्वः आकार वःगु ब्व दु, अनं मदिक्क लः (जल) तपतप तिकिननाच्वनी । देगलं सतिक छगू गुफा थें च्वंगु, लुखा दु, उकियात पापद्वार व पुण्यद्वार धाइ । अनसं १०८ फीट तजाःगु सिजःया त्रिशूल निर्माण यानाः स्थापना याःगु दु । किंवदन्तीकथं सत्ययुगय्‌ द्यः व दैत्यत जानाः क्षीरसमुद्र मन्थन यात । मन्थन याःगु इलय्‌ अमृत पिहां वल, अथे हे कालकूट विष नं पिहांवल । व बिषं संसारया जीवजन्तु दक्व नाश जुइत्यन । उकिं संसारया सृष्टिया रक्षा यायेत महाद्यवं व कालकूट विष त्वनाः कथुइ थाकातल । बिषं यानाः महाद्यःया गःपः वँचुयावन, उकिं व हे इलंनिसें महाद्यःयात ‘नीलकण्ठ’ धायेगु यात ।
बिष त्वनाः थःत जूगु डाहा शान्त यायेत महाद्यः रोशी खुसिया लं सिलु तीर्थय्‌ वंबलय्‌ न्हापांगु पलाः तःगु थासय्‌ शिवलिङ्ग उत्पन्न जुल । उगु शिवलिङ्ग लडकेश्वर महाद्यःया नामं बय्‌बय्‌ जुल ! जगतया कल्याण यायेत कालकूट विष त्वनाः नीलकण्ठ जूम्ह महाद्यः, अनं लिपा सिलु तीर्थय्‌ वनाः द्यंवन धयागु खँ हिन्दूग्रन्थय्‌ नं उल्लेख दु । नीलकण्ठ महाद्यवं न्हापांगु पलाः तःगु थासय्‌ उत्पन्न जूगु लडकेश्वर महाद्यःया धार्मिक महत्व च्वन्ह्याः । थन सोमवाः व पुन्हिपतिं भक्तजनत वयाः पुज्याइ । थन हरिबोधनी एकादशी (तःधंगु एकादशी)कुन्हु तःधंगु मेला हनी । थुकुन्हु दिनय्‌ क्षीर सागरय्‌ द्यनाच्वंम्ह बिष्णुया न्ह्यलं चाइगु जुयाच्वन । बिष्णुया न्ह्यलं चाःगु दिनय्‌ पन्तिया लडकेश्वर महाद्यःयाथाय्‌ पन्ति व मेगु थीथी थासं भक्तजनत वयाः बिष्णुया भक्ति यायां महाद्यःया दर्शन यायेगु चलन दु । अथे यातकि अक्षय फल दइगु, पुण्य लाइगु धार्मिक विश्वास दु ।

शारदा देवी
पन्तिया वडा नं. ९, देवीस्थान गुँ (पहाड) क्वसं शारदा देवीया शिलामूर्ति दु । नकतिनि नितँया न्हूगु देगः नं दयेकूगु दु । थन रामनवमीया दिनय्‌ मेला जुइ । वा मवलकि थन पुज्यानाः लः फ्वनेगु परम्परा नं दु । छगू इलय्‌ पृथ्वीनारायण शाहं थन क्वाथः (कोट) दयेकाः सैनिकतय्‌त तालिम बिउगु खः अले थन च्वनाः न्हय्‌गू गामय्‌ हःताः (आक्रमण) यानाः त्याकूगु खः धयागु जनश्रुति दु । थनं सतिक छगः तग्वःगु ल्वहं दु, व ल्वहंयात ‘लाखे ल्वहं’ अथवा ‘बोक्सेढुंगा’ धायेगु याः । किंवदन्तीकथं न्हापा अन छम्ह लाखे दुगु, वं भ्वय्‌ यायेत माःगु थलबल बियाः अन मनूतय्‌त ग्वाहालि यानाच्वंगु, छकः छम्हेस्यां भ्वय्‌ सिधयेकाः थिकेगु थलबल लिकयाः ल्यंदुगु जक लितबीयंकल । थ्व खनाः लाखे तंचाल, उबलय्‌निसें वं थलबल बीगु दिकल ।

शितला माइ व वत्सलादेवी
त्रिवेणीघाटय्‌ दुगु द्यः मध्ये शितला माइया महत्व नं म्हो मजू । बःचाग्वःगु देगःया ग्वाखंचाय्‌ ल्वहंया मूूर्ति दु । ल्वहंया आसनय्‌ तयातःम्ह शितला माइयाथाय्‌ मस्तय्‌त तःकै वलकि पुज्यायेगु प्रचलन दु । शितला माइनं तःकै लंकाबी धयागु जनविश्वास पन्तिया जनतायाके न्हापांनिसें दु । शितला माइया उत्तरपाखे ग्वाखंचाय्‌ वत्सलादेवीया मूर्ति खनेमदु । अन गणेद्यः व नारायण द्यःया मूर्ति जक खनेदु ।

शेषनारायण
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया पूर्वय्‌ दुगु पःखाःया ग्वाखंचाय्‌ शेषनारायणया ल्वहंया मूर्ति दु । नागं कुइकाः च्वंच्वंम्ह हाकुगु ल्वहंया मूर्ति दनाच्वंगु दु । द्यःया प्यपा ल्हाः दु ।

शेषनारायणया देगः
त्रिवेणीघाटया दक्षिणय्‌ रोशी खुसि सिथय्‌ शेषनारायणया देगः दु । चीधंगु देगः दुने भगवान विष्णुया कलात्मक ल्वहंमूर्ति दु । थ्व देगःया पूर्वपाखे छगू फल्चा दु । वि.सं. २०५३ साल साउन महिनाय्‌ निर्माण याःगु थ्व देगलय्‌ दुगु शिलालेखय्‌ हरिदास सोनामया नां उल्लेख दु । पुचः नागं कुइकातःगु थ्व मूर्तिइ प्यपा ल्हाः दु । ल्हातं शंख, चक्र, गदा व पलेस्वां ज्वनातःगु दु ।

श्री कृष्ण (वंशगोपाल)
राधाकृष्ण देगः नं धाइगु थ्व देगः पुण्यमाता खुसि सिथय्‌ दु । ल्वहंया प्यंगू पेटी च्वय्‌ झिंखुगः सिँया कलात्मक थां दुगु स्वतँजाःगु थ्व देगः पूर्व स्वः । देगलय्‌ प्यद्वाः लुखा दु । पूर्व स्वःगु लुखां जक द्यःया दर्शन यायेगु याइ । देगः दुने ल्वहंया ३ फीट ति तजाःगु बाँसुरि ज्वनाच्वंम्ह कृष्णया मूर्ति दु, लिक्कसं जवय्‌ खवय्‌ निम्ह गोपिनीया मूर्ति नं दु । देगःया पूर्वपाखे छगू शिलालेख दु । उकी ने.सं. ७८४ बैशाख शुक्ल तृतीया, रामभारों देगः दयेकूगु, पुजाया लागी बुँ दान याःगु खँ उल्लेख दु । कृष्णजन्माष्टमीया दिनय्‌ थन भव्य पुजा व जात्रा जुइ ।

श्री कृष्ण नारायण
इन्द्रेश्वर देगःया पश्चिमय्‌ दुगु पःखाःया ग्वाखंचाय्‌ ३ फीट ति तजाःगु प्यपा ल्हाः दुम्ह कृष्णया ल्वहंमूर्ति दु । मूर्तिया जवय्‌ व खवय्‌ रुक्मणीया मूर्ति नं कियातःगु दु । बाँसुरी ज्वनातःगु व मूर्तिया क्वसं निम्ह बाहांया आकृति नं दु ।

श्री विश्वरुप
पुण्यमाता खुसि सिथय्‌ उत्तर स्वःगु चिकिचाग्वःगु देगलय्‌ (ग्वाखंचाय्‌) विश्वरुपया ल्वहंमूर्ति दु । झिंखुका ल्हाः दुम्ह भगवान विश्वरुपया ल्वहंमूर्ति कलापूर्ण खनेदु । थीथी ज्वंसा ज्वनातःम्ह विश्वरुपया देगः वि.सं. २०५४ सालय्‌ स्थापना याःगु खः ।

सत्यनारायण
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया पूर्वपाखे लुखा मदुगु तुयुगु देगः दु । देगलय्‌ ३० इन्च ति तजाःगु सत्यनारायण व जवखवं लक्ष्मीया ल्वहंमूर्ति दु ।

सूर्यनारायण
इन्द्रेश्वर महाद्यःया देगःया पश्चिमय्‌ पूर्व स्वःगु सूर्यनारायण द्यःया कलात्मक ल्वहंया मूर्ति ७ फीट ति तजाःगु पःखाःया ग्वाखंचाय्‌ दु । सूर्यनारायण खतय्‌ च्वंच्वंगु, खः सारथीं न्ह्याकाच्वंगु लिसें चाकःछिं नवग्रह (गुंगू ग्रह) दुगु अन्दाजी २ फीट ६ इन्चति ताःहाकःगु मूर्ति, क्वसं न्हय्‌म्ह सल व निम्ह द्यःया आकृति नं दु । सूर्यनारायणया थ्व मूर्ति छगः हे ल्वहँतय्‌ कियातःगु खः धयागु जनश्रुति दु ।

संकटा देवी
त्रिवेणीघाटया दक्षिणपाखे रोशी खुसि पारिइ संकटा देवीया ल्वहंयागु मूर्ति देगलय्‌ दु । नेवाः भासं संकटा देवीयात ‘इताबुलुं द्यः’ नं धाः । उत्तर स्वःम्ह द्यःनाप मेमेपिं द्यःया ल्वहंमूर्ति नं दु । देगलय ने. सं. ९६२ च्वयातःगु शिलालेख नं दु । देगःया चाकःछिं खुल्ला चउर दु । ‘चामुण्डा देवी’ नं धाइम्ह थ्व द्यःया जात्रा फागुपुन्हि कुन्हु याइ । थीथी रंग व अबीर छ्वाकाः जात्रा हनीगु परम्परा दु ।

संकष्ट नारायण
त्रिवेणीघाटय्‌ कृष्ण देगःया दक्षिणपाखे संकष्ट नारायण द्यःया देगः दु । ल्वहंया पेटि च्वय्‌ ८ फीट ति तजाःगु देगः दुने संकष्ट– नारायण द्यःया कलात्मक ल्वहंमूर्ति दनाच्वंगु दु । थ्व मूर्तिया जवय्‌ छम्ह खवय्‌ छम्ह ल्वहंयाम्ह सिंहया मूर्ति दु । पन्तिइ प्वाथय्‌ दुपिं मिस्तय्‌त मचाबू ब्यथा जुलकि थ्व देगलय्‌ चिकं लुनाः पुज्यातकि अथवा थन लूगु चिकं यंकाः ब्यथा जूम्ह मिसायात बुकल कि मचाबू ब्यथा म्हो जुयावनी, याउँक मचा बुइ धयागु जनविश्वास दु ।

अघोरेश्वर महाद्यः
फम्पिया कोछु त्वालय्‌ नितँजाःगु देगलय्‌ धातुया गजू छानातःगु ल्वहंयागु तग्वःगु शिवलिङ्गयात अघोरेश्वर महाद्यःया रुपय्‌ पुज्याइ । दँय्‌दसं यंलागा एकादशीकुन्हु न्ह्याइगु फम्पिया नांजाःगु हरिशंकर जात्राय्‌ अघोरेश्वर महाद्यःया लीया नाग्वः भैलःद्यः व नीलवाराहीया मूर्ति खतय्‌ तयाः देय्‌ चाःहुइकाः जात्रा याइ ।

गणेद्यःया थीथी देगः
विघ्नहर्ता सिद्धिदाता ज्या पूवंकीम्ह गणेद्यःयात न्हापां पुज्यायेमाःगुलिं त्वाःत्वाः पतिकं गणेद्यः स्थापना यानाः देगः दयेकी । झङ्केश्वरी देगः देपाय्‌ गणेद्यःया देगः दु । गणेद्यःया जवय्‌ कुमार द्यः नं दु । कुमारया मूर्ति संवत् ४९६ य्‌ स्थापना यानातःगुलिं छगू हे इलय्‌ निम्हं द्यःपिं स्थापना याःगु धाइ । थुगु ल्वहंया मूर्तियात फम्पिया दकसिबे पुलांगु मूर्ति कथं काइ । कोछु त्वालय्‌ चीग्वःगु गणेद्यःया देगः दु । कोताल त्वालय्‌ प्यका ल्हाः दुम्ह ल्वहंयाम्ह गोड गणेद्यः दु । द्यःया दक्षिण पःखालय्‌ तिकातःगु ने.सं. १०९९ या ल्वहंपतिइ कोताल त्वाःया झपट बहादुर प्रधानया मां गौरी लक्ष्मी प्रधानं जलासयया दुःख जूगुलिं तःधंगु व चिधंगु बुंगाःचा दयेकाः भिंmन्हय्‌ (१७ फा) वइगु बुँ तयाः वइगु आम्दानीं सकिमिला पुन्हिकुन्हु गोड गणेद्यःया जात्रा यायेमाःगु खँ कियातःगु दु । थुम्ह गणेद्यः नापसं नासःद्यः नं दु । इलय्‌ब्यलय्‌ त्वाःया दाजुकिजापिनिगु ग्वाहालिं भिंकेगु ज्या जुयावयाच्वंगुलिं गणेद्यःया देगः बांलाः जू ।

गोपालेश्वर महाद्यः
फम्पि बजारय्‌ च्वंगु गोपालेश्वर महाद्यः फम्पिया छगू नांजाःगु धार्मिक थाय्‌ खः । गुम्बज शैलीं छतँजाःगु देगलय्‌ लुँया गजू व त्रिशूल तियातःगु दुने तग्वःगु ल्वहंयात गोपालेश्वर महाद्यःकथं पुज्याइ । शैव सम्प्रदायापिंसं गोपाल तीर्थ धाइ । गोपदी व बाग्मती खुसि ह्वंगु थाय्‌ मर्कटाचल पर्वतय्‌ गोपालेश्वर बिज्यानाच्वंगु खँ हिमवत्खण्डय्‌ च्वयातःगु दु । ६४ गू लिङ्ग मध्ये छगू लिङ्ग गोपालेश्वर नं खः । द्यःया जःखःया बाहां थुसा, कृष्णगोपाल द्यः, जलकुण्ड यज्ञकुण्ड कथं नांजाः । थुगु जलकुण्डय्‌ म्वःल्हुयाः गोपालेश्वर महाद्यःया दर्शन यात धायेवं पुण्य लाइ धकाः हिमवत्खण्डय्‌ च्वयातःगु दु । उकिं थन बालाचःह्रे, सिलाचःह्रेबलय्‌ मेला हनी ।
दँय्‌दसं यंलागा एकादशीकुन्हु हनीगु हरिशंकर जात्राय्‌ गोपालेश्वर महाद्यःया नाग्वः (शिवलिङ्ग) नं जात्रा यानाः देय्‌ चाःहुइकी । गोपालेश्वर महाद्यःया उत्पत्ति बारे थथे किंवदन्ती न्यनेदु, भगवान विष्णुं यक्व दैत्य स्याःगु पापया प्रायश्चित यायेत थीथी तीर्थ चाःहिलाः फम्पि क्वसं बागमति तीर्थय्‌ थ्यन । अन कामधेनु सां दुरु हायेकूगु खनाः न्यंबलय्‌ गोपालेश्वर महाद्यः बिज्यानाच्वंगुलिं धकाः धाःगुलिं म्हुया स्वःबलय्‌ शिवलिङ्ग खनेवं स्वन्हु स्वचातक होम यात । महाद्यवं दक्षिणकाली घय्‌पुयाः महांकाल भैरवया रुपय्‌ दर्शन बियाः विष्णुयात थ्व संसारय्‌ छःपिं थें यःपिं सुं मदु उकिं थःगु म्हया बछि तेज थुगु शिवलिङ्गय्‌ त्वःताः उत्तरपाखेया ऋषिमुख गुँ क्वसं च्वंबिज्याःहुँ, अनं छःपिनिगु म्हय्‌ जिगु बछि तये हये धाःगुलिं विष्णुं अथे हे यात । थथे गोपालेश्वर महाद्यःयाके नारायणया बछि तये हये धाःगुलिं विष्णुं अथे हे यात । थथे गोपालेश्वर महाद्यःयाके नारायणया बछि जः, शिखर नारायणयाके गोपालेश्वर महाद्यःया बछि जः छम्ह जुयाः हरिशंकर जुल । अले थ्वहे गोपालेश्वर महाद्यः व शेषनारायण द्यःखः जात्रायात हरिशंकर जात्रा धायेगु यात ।

फम्पिया गोरखनाथ
बज्रयोगिनी देगःया पश्चिमपाखे गोरखनाथ गुँच्व दु । थ्वयात गोरखनाथ डाँडा नं धायेगु याः । योगी गोरखनाथया नामं थुगु च्वया नां छूगु खःसा फम्पियापिंसं थ्वयात लुसिपाकु धाइ । चैत्य शैलीया ल्वहंया देगः दुने गोरखनाथ पालि निपा स्थापना यानातःगु दु । ल्वहंया तोरणय्‌ छेपु कियातःगु दु । अन च्वंगु ल्वहंपतिइ संवत् ५११ य्‌ जुजु जयस्थिति मल्लया पालय्‌ जयथसिंहं प्रशासन चले यानाच्वंबलय्‌ अचिन्तनाथं ल्वहंया गोरखाया पालि दयेकाः प्रतिष्ठा यात धकाः कियातःगु दु । लिक्कसं गोरखनाथ पाक्व (गुफा) नं दु । थन बौद्ध गुरु पद्मसम्भवया मूर्ति नं दु । पद्मसम्भव उडियानां नेपाः जुयाः तिब्बत वने त्यंबलय्‌ थुगु पाक्वय्‌ ध्यान च्वंगु धाइ । मध्यकालय्‌ थुगु थासय्‌ ऋषिमुनि साधुसन्त आदिपिं तपस्या यायेगु थाय्‌ कथं विकास जूगु खनेदु । नाथ सम्प्रदायया नांजाःगु धार्मिक थाय्‌ जूसां शैव, शाक्त, वैष्णव, बौद्ध आदि सकसिनं गोरखनाथयात हनाच्वंगु दु ।

तिलविक्रमेश्वर महाद्यः
फम्पि बजारं दक्षिणय्‌ द्वम्ब्वःचाय्‌ छतँजाःगु देगलय्‌ तिलविक्रमेश्वर महाद्यः बिज्यानाच्वंगु दु । ल्वहंयागु शिवलिङ्ग तिलविक्रमेश्वर महाद्यः फम्पिइ तसकं नांजाः । देगः जःखः पःखाः दनाः ध्वाका छुनाः देगलय्‌ तिनया जस्तापौ, धातुया गजू व त्रिशूल तियातःगु दु । द्यःया जःखः नीलकण्ठ, उमामहेश्वर, नागनागिनी, शिवलिङ्ग, ल्वहंहिति व पुखू नं दु । थुगु थाय्‌ पुरातात्विक दृष्टिकोणं नं अतिकंं महत्वपूर्ण खनेदु । थन बालाचःह्रे, सिलाचःह्रे, ऋषिपञ्चमीबलय्‌ मेला जुइ । दँय्‌दसं यंलागा एकादशीकुन्हु हरिशंकर जात्राय्‌ तिलविक्रमेश्वर महाद्यःयात नं लीया नाग्वः खतय्‌ तयाः जात्रा याइ ।

दक्षिणकाली
फम्पि बजाःया दक्षिणय्‌ उद्धारवती व पूर्णमति खुसिया दोभानय्‌ अष्टमातृका गणलिसे दक्षिणकाली बिज्यानाच्वंगु दु । झिंन्हय्‌गूगु शताब्दीइ दयेकातःगु दक्षिणकालीया ल्वहंया मूर्तिइ दुगु खुका ल्हाः मध्ये जवपाखें खड्ग, त्रिशूल व पाता ख्वला ज्वनातःगु दुसा खवपाखेया ल्हातं ढाल, मनूया छ्यं, पाताख्वला ज्वनाः
प्रेतया आसनय्‌ दनाच्वंगु दु । थौंकन्हय्‌ थुगु मूर्तिया ख्वाः बछि ज्यलावनेधुंकूगु दु । दक्षिणय्‌ च्वंम्ह काली जूगुलिं दक्षिणकाली धाःगु धाइ । फम्पिमितय्‌ आराध्यदेव व शाह जुजुपिनि इष्टदेवता (दिगुद्यः) खः । द्यःया ध्वाकाय्‌ जवंखवं ल्वहंया सिंह, वहःया इलां, प्यखेरं नागं कुइकाः धातु जवंखवं ध्वाँय्‌, धातुया छेपु छचाःखेरं वहलं भुनाः छकुत्याः हाकःगु हाकु ल्वहंया द्यःयात वहःया मतू, किकिंपा, तायः, जन्तर आदि तिसां नं तीकातःगुलिं द्यः झःझःधायाः ल्वःवनापुसे च्वं । द्यःया देपाय्‌ फल्चा दुसा न्ह्यःने खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु । थ्व प्राकृतिक सुन्दरतां भय्‌बियाच्वंगु गुँया क्वसं एकान्त थासय्‌ लाः ।
दक्षिणकालीया मां धकाः गुँच्वय्‌ छतँजाःगु खुल्लागु देगः दुने तग्वःगु ल्वहँतय्‌ वहःया स्वंगः मिखा दृष्टि कंकातःम्ह द्यःयात वैष्णवी द्यः कथं पुज्याना वयाच्वंगु दु । न्हापा फम्पिया गोरखनाथ देगः च्वय्‌ लिक्कसं च्वंगु गुँच्वय्‌ दक्षिणकाली बिज्यानाच्वंगु खः । जनतायात मभिंगु लिच्वः लाःगुलिं तान्त्रिक विधिं थुगु थासय्‌ स्थापना याःगु खः धाइ । वंशावलीकथं जुजु प्रताप मल्लया म्हगसय्‌ दक्षिणकालीं आज्ञा जू थें तान्त्रिक लम्वकर्ण भट्टया सल्लाहकथं मूर्ति दयेकाः दक्षिणकाली स्थापना याःगु धाइ । दक्षिणकालीया जःखः लिच्छविकालीन मल्लकालीन व शाहकालीन ल्वहंपौ दुसां द्यःया स्थापना बारे छुं सीमदु । फम्पिया हरिशंकर जात्राय्‌ दक्षिणकाली द्यःयात पुइकेगु मतुलिइ ने.सं. ३६० लक्ष्मीपाल जीवया विजय राज्यय्‌ फम्पिया तिपित्वालय्‌ च्वंम्ह दगो भारों नं त्रिभुवन कनेश्वर भट्टारकयात ध्वाका छात धकाः च्वयातःगु दु । अथे हे वि.सं. १८२६ या सिजःपतिइ जुजु गीर्वाण युद्ध विक्रम शाहं नित्यपुजा व महापुजाया नितिं ५०४ पी बुँ तयाः गुथि स्वंगु व वि.सं. १९०६ लय्‌ जुजु सुरेन्द्रविक्रमं अष्टमी पुजाया निंतिं गुथि नीस्वंगु सिजःपतिइ कियातःगु दु । दँय्‌दसं चउलागा त्रयोदशी व यंलागा अष्टमीकुन्हु महापुजा याइ । द्यःयात आचाजुपाखें नित्यपुजा याइ । प्यम्ह ज्यापुं ग्वाहािल याइ । प्यम्ह पोडेतय्‌सं सुचुकुचु याइ ।

भगवती
फम्पिया कोछु त्वालय्‌ भगवती देगः दु । थुगु देगःया बिस्कं महत्व खनेदु । थ्व देगः फम्पिया मेगु देगः स्वयां पाः । उत्तर व दक्षिण यानाः दयेकातःगु छेँ थें च्वंगु देगलय्‌ आँय्‌पापौ चिनाः धातुया स्वंगः गजू नं छानातःगु दु । देगःया मू ध्वाका पश्चिमपाखे स्वयाच्वंगु दु । दुने अंगलय्‌ ल्वःवनापुसे च्वंम्ह भिंmखु (१६) का ल्हातय्‌ थीथी अस्त्रशस्त्र ज्वनाः महिषासुर दैत्ययात स्यानाच्वंम्ह ल्वहंयाम्ह भगवती स्थापना यानातःगु दु । थुम्ह भगवतीयात उग्रचण्डी भगवती नं धायेगु याः । आकारय्‌ फम्पिया दकसिबे तःधिकःम्ह द्यःकथं कायेगु याः । देगः दुने चाकलाःगु मन्दलय्‌ ल्वहंया चिग्वःगु पूर्णकलश नं स्थापना यानातःगु दु । थुगु कलश लिच्छविकालीन खनेदु । भगवती देगलय्‌ मोहनि व थीथी नखःचखःबलय्‌ द्यइके वनेगु चलन दु ।

भिंद्यः देगः
फम्पिया कोछु त्वालय्‌ छेँ थें च्वंगु ताःहाकःगु नितँजाःगु आँय्‌पापौ चिनाः धातुया स्वंगः गजू छानातःगु देगलय्‌ क्वय्‌या तल्लाय्‌ बनेज्याया द्यः भिंद्यः बिज्यानाच्वंगु दु । देगःया जवंखवं लुखाय्‌ तःधिकःपिं सिंह नं स्थापना यानातःगु दु । देगः दुने ल्वहंया छकुत्याहाकः तःधिकःपिं भिंद्यः दथुइ द्रौपदी लिसें क्वलाछि पाय्‌धिकःपिं पञ्चपाण्डवया मूतिं नं स्थापना यानातःगु दु । थुगु देगः येँया भिंद्यः देगःलिसे ज्वःलाः धाइ ।
लुँचो त्वालय्‌ भिंद्यः देगलय्‌ संवत् ८४९ माघ शुक्ल सप्तमी पञ्चमाण्डव स्यंगु भिंकाः कोतलडोयया सुखुराम भारो नं दँय्‌दसं भिंद्वादशीकुन्हु भिंद्यः पुजा यायेमाःगु खँ कियातःगु दु । द्वाल्खाया भिंद्यः स्वनिगलय्‌ वःबलय्‌ फम्पिया छम्ह भक्तं खंगुलिं भिंद्यःया मूर्ति दयेकाः स्थापना यानाः देगः दयेकल धयागु किंवदन्ती नं न्यनेदु । स्वनिगःयापिं तराई व भारतय्‌ बनेज्या याःवनीबलय्‌ फम्पिया लँपुं जुनाः वनेगु चलन दुगुलिं ‘मध्यकालय्‌ भिंद्यःया देगः दयेके धुंकल धायेछिं । थन थीथी नखःचखः व भिंद्वादशीबलय्‌ भिंद्यः पुज्याःवइपिं म्वःम्वः दइ ।

महालक्ष्मी
फम्पि बजाःया दक्षिण पश्चिम कुंचाय्‌ नितँजाःगु धातुया पौ, गजू व छत्रं कुइकातःगु देगलय्‌ महालक्ष्मी द्यः बिज्यानाच्वंगु दु । देगःया जवंखवं द्वारपाल कथं ल्वहंयाम्ह सिंह दुने झ्वःलिक न्हय्‌गः अमूर्त ल्वहं महालक्ष्मी पीगंद्यः कथं पुज्याइ । देगः लिक्कसं फल्चाय्‌ ने.सं. ९५१ या ल्वहंपतिइ तिपित्वाः थथबहाःया भानु नरसिंहया मुक्तिया निंतिं कलाःम्ह जीवलक्ष्मीं फल्चा दयेकाः निम्ह सिंह तयाः फाल्गुणकृष्ण चतुर्दशीकुन्हु दुगु छम्ह महालक्ष्मीयात भोग बियाः गुथ्याःतय्‌त भ्वय्‌ नकेमाःगु खँ कियातःगु दु । देगःया पूर्वपाखे सिमाक्वसं कुमारी द्यः नं दु । थन दँय्‌दसं थीथी नखःचखः व मोहनिया नवरथ ज्वःछि म्वःम्वः द्यइके वइ ।

मांकाःद्यः
फम्पि बजाःया पश्चिमपाखे सिमाक्वसं चिग्वःगु टायलं तिकातःगु देगः दुने मांकाःद्यः बिज्यानाच्वंगु दु । छगू फिट तःधिकःम्ह ल्वहंयाम्ह मांकाःद्यवं जव ल्हातिं पाताख्वला ज्वनाः खव ल्हातिं वरद मुद्रा ज्यानाः खटवाङ्ग घय्‌पुनाः नरमुण्डमाला क्वखायाः बेताःयात आसन दयेकाः दनाच्वंगु दु । सिमायात छचाःखेरं पःखाः दनाः ध्वाका छुनातःगु दु । ध्वाका जःखः निम्ह बःचाधिकःपिं ल्वहंया सिंह व लीया गं नं चिनातःगु दु । बौद्धतय्‌ रक्षक व हिन्दूतय्‌सं शनिदेव कथं थीथी नखःचखः व शनिवाः पतिकं पुज्याइ ।

बज्रयोगिनी
शेषनारायण देगलं फम्पि जुनाः गोरखनाथ देगः वनेगु लँपुइ बज्रयोगिनी देवीया स्वतँजाःगु कलात्मक देगः दु । ध्वाकाय्‌ जवय्‌ निम्ह खवय्‌ निम्ह ल्वहंया सिंह, त्वलं लीया पौ, लुँया गजू व पताः छानातःगु प्यागोडा शैलीया देगःया निगू तल्लाय्‌ धातुया बज्रयोगिनी देवी जव ल्हातिं बज्रकर्तिका, खव ल्हातिं पाताख्वला ज्वनाः खवयाकुं खटवाङ्ग ब्यकुं च्यानाः नरमुण्ड माला क्वखानाः नृत्य मुद्राय्‌ मुसुहुं न्हिला बिज्यानाच्वंम्ह देवीया जवय्‌ व खवय्‌ धातुया सिंहिनी (सिम्बाःद्यः) व ब्याघ्रिणी (धुम्बाःद्यः) थापना यानातःगु दु । देगःया न्ह्यःने व ल्यूने ल्वहंया चैत्य, ल्वहंपौ नं दु । स्वनिगःया प्यम्ह योगिनी मध्ये छम्ह योगिनी कथं काइ । श्री स्वयम्भू महापुराण फणिकेश्वर वैतराग महात्म्य कथं ओदिथान आचार्यं मांसाहुति यज्ञ यानाः अष्टसिद्धि वर कयाः श्री बज्रयोगिनी देवीया प्रतिमा दयेकाबिज्यात । बौद्धतय्‌सं श्रद्धाभक्तिं पुज्याइम्ह थुम्ह द्यः शैव व हिन्दूतय्‌सं नं उतिकं हना वयाच्वंगु
दु । दँय्‌दसं गुंलागा त्रयोदशीकुन्हु द्यःया खः जात्रा
यानाः देय्‌ चाःहुइकी । वि.सं. २०२७ या ल्वहंपतिइ हेरामाया वज्राचार्यया कुतलं देगः ल्ह्वनाः भिंकूगु न्ह्यथनातःगु दु ।

ससुद्यः
फम्पि बजाःया ससुगालय्‌ छतँजाःगु आँय्‌पा पौ चिनाः धातुया गजू छुनातःगु देगः दुने ससुमांजु बिज्यानाच्वंगु दु । प्यका ल्हातय्‌ जव ल्हातिं रुद्राक्षमाः व विणा थानाच्वंम्ह खव ल्हातिं सफू व विणा ज्वंम्ह ल्वहंया ल्वःवनापुसे च्वंम्ह ससुद्यःया छ्यं चानाः खुयायंकूगुलिं नेपाल राष्ट्रिय संग्रहालय छाउनीइ दुगु स्वयाः अथे हे च्वंक स्थानीय मनूतय्‌सं छ्यं स्वानाब्यूगु दु । थुगु मूर्ति संवत् ३१२ य्‌ हरिश्चन्द्रया काय जैतचन्द्रं कुलचन्द्र रोनेनोयात लक्ष्य यानाः सरस्वती भट्टारिकाया मूर्ति स्थापना याःगु मूर्तिया पादपिठय्‌ च्वयातःगु दु । विद्याया देवी ससुद्यः जूगुलिं दँय्‌दसं श्रीपञ्चमीकुन्हु विशेष यानाः ब्वनामिलिसे सकसिनं पुज्याइगु थन तःधंगु मेला जुइ । ससुमांजुया जःखः गणेद्यः, शिवलिङ्ग दु । पूर्व पाखेच्वंगु पलेस्वां पुखूयात रानीपुखू नं धायेगु याः ।

अखडा
कृष्णगोपाल देगःलिक बागमति घाटया च्वय्‌ नाथ सम्प्रदाय अन्तर्गतया साधुतय्‌गु निंतिं अखडा दयेकातःगु दु । थन थीथी सम्प्रदाय दुने लाःगु प्यंगू पुचःया लागि प्यंगू अखडा दयेकातःगु दु । उपिं खः — दशनामी अखडा, उदासी अखडा, नाथ अखडा व बैरागी अखडा । दशनामी अखडाय्‌ शंकराचार्यया अनुयायी दशनामी वा सन्यासीत च्वनी । थन दुने शिवालय दु । उदासी अखडाय्‌ बद्रीनारायण व गुरु ग्रन्थ साहेबया देगः दु । नाथ अखडाय्‌ समाधि सहित गुरु गोरखनाथया गद्दी वा प्रार्थना बैठक दु । बैरागी अखडाय्‌ बैरागी सम्प्रदाययापिं सन्ततय्‌गु चिहान दु ।
थ्व दक्व जंगबहादुर राणां सन् १८२०या दशकय्‌ थीथी सम्प्रदाययापिं साधु सन्तत नेपाल वइबलय्‌ च्वनेत थाय्‌ धकाः व्यवस्था यानाः दयेकूगु खः । थ्व १९३४या भुखाचं दुंगु व उकियात जीर्णोद्धार यानातःगु दु ।

अट्कोनारायण
चिकंमुगलं मरुइ वनेगु लँसिथय्‌ भचा दुने अट्को नारायणया देगः दु । ख्वातुगु बस्तीया दुने प्यखेरं खुल्लागु थासय्‌ स्वतँ जाःगु प्यागोडा आकर्षक खनेदु । फःया द्यःने प्यखेरं सिँयागु थांया द्यःने देगः दनातःगु दु । प्यखे कुनय्‌ ब्वयेत्यंपिं ल्वहंया सिंह थनया आकर्षण खः । तोलं व काष्ठकलां जाःगु लुखाया दुने विष्णुमूर्ति दु । बांलाःगु त्वानाःसिँया द्यःने स्वतँ पौ आँय्‌पायागु दु । वयां च्वय्‌ धिसिलाःगु गजू दु । थन द्यःयाथाय्‌ चिकं पाकल कि छेँय्‌ मचा बुइत्यंपिनि याउँक मचा बुइ धयागु जनविश्वास दु । थ्व नारायण स्वनिगःया प्यम्ह प्रमुख नारायण मध्ये छम्ह खः । थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धइगु आधिकारिक जानकारी मदुसां थुकिया जीर्णोद्धार वि.सं. १८५७य्‌ जूगु खः ।

असंभुलु (अन्नपूर्ण) अजिमा द्यःछेँ
असनं भ्वँताहिति वनेगु लँय्‌ असंभुलु (अन्नपूर्ण) अजिमाया कलात्मक द्यःछेँ दु । स्वतँ जाःगु निजी छेँ थें च्वंगु थ्व चा अप्पां दनातःगु व आँय्‌पापौ दुगु द्यःछेँया छेलिइ कलात्मक थां तयाः दलान त्वःताः लँजुवाःतय्‌त झासु लनेत सतः थें दयेकाः त्वःतातःगु दु । मातनय्‌ तोलं सहितया स्वपाः आकर्षक तिकिझ्याः दुसा वयां च्वय्‌ दथुइ सँझ्याः व जवंखवं तिकिझ्याः छुनातःगु दु । पलिं च्वय्‌ छतँ जाःगु चिकिग्वःगु देगः नं थनया आकर्षण खः । दुने अन्नपूर्णया लिसें सिँहनी, व्याघ्रिनी, गणेद्यः, सुखरति व लोकेश्वर इत्यादिया मूर्ति दु । असंभुलु अजिमाया जात्रा याइम्ह द्यः थन हे तयातइ ।
देगः गुलि पुलां धकाः लिखित अभिलेख मदुसां गजू धाःसा वि.सं. १८२४य्‌ छानातःगु अभिलेख दु ।

असंया असंभुलु (अन्नपूर्ण) अजिमा देगः
असंया दथुइलाक लाःगु स्वतँ जाःगु प्यागोडा शैलीया देगः असंभुलु अजिमाया देगः खः । थुकियात अन्नपूर्ण देवी अले योगाम्बर ज्ञानेश्वरी नं धाइ ।
देगःया विशेषता हे धायेमाली कि थ्व देगःया दक्व हे ब्व सिजःपातां भुनातःगु दु । थनया सिंह, लुखा, तोलं, थां, धलिं, धुँख्वाः, त्वानाःसिँ, पौ पताः दक्व हे सिजः व लीयागु जुइधुंकल ।
थनया द्यः अन्नपूर्णयात अन्न, सहकाल, श्रीसम्पत्ति व समृद्धिया द्यःकथं काइ । हिन्दुतय्‌सं थ्वयात पार्वतीया रुपय्‌ व महाकाली महालक्ष्मी व महासरस्वतीया प्रतीकया रुपय्‌ काइ । अथे हे नेवाः बौद्धतय्‌सं थ्वयात बसुन्धरा, योगाम्बर, ज्ञानेश्वरी, महालक्ष्मी, महामयुरी, अजिमा कथं नं पुज्यानाच्वंगु दु । थन द्यःया मूर्तिया थासय्‌ पूर्णकलशयात पुज्यायेगु याइ । थ्व ल्याखं थन तान्त्रिक पुजा जुइगु खइ । थनया तोलनय्‌ च्वंगु पूर्ण मूर्तिइ अन्नपूर्णयात च्याका ल्हाः दुम्ह देवीया रुपय्‌ न्ह्यब्वयातःगु दु । व कथं जवगु प्यका ल्हातं खड्ग, बज्र, वरद मुद्रा व ख्वला ज्वनातःगु दुसा खवगु ल्हातं विन्दु मुद्रा ज्यानाः जयमाला, गं व कलश ज्वनातःगु अले मनूछ्यंया माः क्वखायाः पलेस्वानय्‌ च्वनाच्वंगु क्यनातःगु दु ।
देगःया बास्तुकला अले नेवाःसमाजलिसेया क्वातुगु स्वापूया कारणं थ्व देगः तसकं पुलां धइथें च्वनीसां थन वि.सं. १८३९या राजेन्द्रविक्रम शाहयागु जक अभिलेख लूगु दु । थन दछियंक थीथी पूजा जुइ । थन द्यः स्थापना जूगु सन्दर्भय्‌ छम्ह मिसां जामाःच्वय्‌ घाँय्‌ लयाः थन वःगु अले वयागु डोकोय्‌ नागया रुपय्‌ अन्नपूर्ण देवी थन थ्यंगु लोकबाखं दु । थन आश्विनशुक्ल नवमी निसें द्वादशी तक जात्रा जुइ । देगःयात असं बालकुमारी, वंघः,
खिचापुखू, ओमबहाः, लगं ब्रम्हत्वा चाःहीकाः द्यःछेँ भ्वँताहितिइ लितयंकी । असंभुलु अजिमाया द्यःछेँ भ्वँताहितिइ दु ।

असंया कृष्ण देगः
असनं जनबहालय्‌ वनेबलय्‌ बालकुमारी द्यःया न्ह्यःने पल्टन छेँलिक कलात्मक कृष्ण देगः दु । च्यासिं लुइक येँ लाय्‌कूया कृष्णदेगः थें उत्कृष्ट कलाकारितां जाःसां थ्व देगः लँसिथय्‌ लाःगुलिं व जःखःया छें काकातःगुलिं न्ह्यःनेया ख्वाः जक खनेदयाच्वंगु दु । देगः दुने थीथी हिन्दु द्यःया मूर्ति दु, तर थन थहां वनेगु लँपु बन्द दु ।
थुलि बांलाःगु देगः खयां नं थन लाकां इत्यादि मीगु पसः तयाः बन्द यानातःगुलिं मनूत थहां वने मखनीगु जुयाच्वंगु दुसा देगः स्यनावनाच्वंसां ल्ह्वनीगु संस्था वा गुथि सक्रिय खनेमदु ।

असंया गणेद्यः देगः
असंया दथुइ प्यागोडा शैलीया गणेद्यः देगः दु । नितँ जाःगु थ्व देगः असंया दथुइ लाःगुलिं आकर्षणया केन्द्र जुयाच्वंगु दु । कलात्मक लुखा, तोलं व मेमेगु कार्निस दुगु थ्व देगःया गजुलिं पताः क्वसायेकातःगु दु । दुने प्यका ल्हाः दुम्ह गणेद्यःया मूर्ति दु । देगः ऐतिहासिक खनेदुसां थ्व गबलय्‌ दयेकल धयागु अभिलेख अन खनेमदु ।

असंया नारायण देगः
असं दथुइ छतँ जाःगु नारायणया देगः दु । देगः चिग्वःसां सिजःपौ, तग्वःगु गजू व पताः नं दुगुलिं देगः आकर्षक खनेदु । देगः दुने लक्ष्मीनारायणया मूर्ति लिसें शिवपार्वती, सूर्य व पद्मपाणि लोकेश्वरया नं मूर्ति दु । देगःया ऐतिहासिकता क्यनीकथंया छुं अभिलेख थन मदु । अथेसां थुकिया वास्तु व दुनेया मूर्ति स्वयेबलय्‌ देगः पुलांगु हे खनेदु ।

असंया पल्टन छेँ
असनं जनबहालय्‌ वनेबलय्‌ कृष्णदेगःया लिक्क ताःहाकःगु पुलांगु छेँ दु उकियात मानमन्दिर, पल्टन छेँ वा तिलंगा छेँ धाइ । थुकिया न्हापांगु तल्लाय्‌ पसःकवः दु, वयां च्वय्‌ छझ्वः सैनिकतय्‌गु मूर्ति अंगलय्‌ कियातःगु दु । वयां च्वय्‌ न्हाय्‌कं दुगु ततःपाःगु झ्याः व वयां च्वय्‌ ताःहाकःगु क्वस्वःझ्याः दु । थुकियात नेवाः व मुगल वास्तुकलाया मिश्रण धाइ । न्ह्यःनेया ख्वाः मुगल खनेदुसा लिउने नेवाः कलाकारितां जाःगु लुखा व झ्याः दु । थुकिया मूलुखायात किसिध्वाखा धाइ । निजी आवासीय छेँ जूसां नं थुकियात झिंगुंगूगु शताब्दीया राणा वास्तुकलाया दसुकथं कयातःगु दु ।
लाय्‌कूया पिने न्हापांगु न्हाय्‌कं दुगु छेँ थ्व हे धाइ । विसं १८३३ य्‌ अबलय्‌या प्रधानसेनापति अभिमानसिंह बस्न्यातया थ्व निजी निवास खः । थुकियात नेपाःया न्हापांगु सैनिक मुख्यालय नं खः धाइ ।
असंया बालकुमारी देगः असनं जनबहालय्‌ वनेबलय्‌ कृष्ण देगःया न्ह्यःने लँसिथय्‌ चिकिचाधंगु बालकुमारीया पीठ देगः दु ।

आगं देगः
बसन्तपुलिइ छेँया द्यःने चिग्वःगु अप्पां दनातःगु देगः छगः दु । थ्व हे आगं देगः खः । लुखाय्‌ छेपु दुगु तोलं दु अले गं बांलूगु पौ दयेकाः उकिया द्यःने गजू छुनातःगु दु । थ्व देगः चौतरिया समशेर जंग शाहं दयेकूगु धकाः अभिलेख दु । थुकियात वि.सं. १९३३य्‌ दोरजंग पराक्रम शाहं जीर्णोद्धार याःगु खः ।

आनन्द भैरव
ज्ञानेश्वरया महाद्यःया देगःलिक्क भैरःद्यःया देगः दु । नितँ जाःगु थ्व द्यःछेँ थें च्वंगु देगलय्‌ च्वंम्ह भैरःद्यःयात आनन्द भैरव धाइ । द्यःछेँ सामान्य नितँजाः । छेलिइ छकवः दलान पिकयाः मेगु छगू मूलुखा दु । लुखाया च्वय्‌ भैरवया तोलं दु । च्वय्‌या तल्लाय्‌ दथुइ स्वपाः झ्याः, छज्वः तिकिझ्याः व मेगु छपाः तपाःगु तिकिझ्याः दु । दुने च्याका ल्हाः दुम्ह भराय्‌धिकःम्ह भैरवया मूर्ति दु । थ्व द्यः विशेष यानाः मफुपिं मस्तय्‌त लायेकाबीम्ह धकाः विश्वास यानातःगु दु । उकिं न्हियान्हिथं थन क्वय्‌ च्वंगु ज्ञानधाराय्‌ म्वःल्हुकाः भैरःद्यः भागि याकेहइ । अथे हे मस्त मदयाच्वंपिं मिस्तय्‌सं नं थन पुजा यातकि सन्तानलाभ जुइ धइगु नं विश्वास ज्वनाः मिस्त द्यः पुज्याः वइ । थ्व देगःया ऐतिहासिकताया बारे जानकारी बीगु छुं अभिलेख मदु ।

ओमबहाः नासःद्यः
ओमबहाः त्वालय्‌ जोरगणेद्यःया लिक्क खुल्लागु थासय्‌ नासःद्यःया देगः दु । छतँ जाःगु देगःया दथुइ लुखा तयाः जवंखवं तिकिझ्याः तयातःगु दु । उकिया द्यःने कलात्मक तोलनय्‌ नृत्यनाथया मूर्ति दु । दुने आकारविहीन नासःद्यःयात पुज्यायेगु यानातःगु दु । वयां च्वय्‌ पौ दिकेत साधारण त्वानाःसिँ दु, अले द्यःने आँय्‌पा पौ तयाः गजू छुनातःगु दु । अन लुखाया च्वय्‌ म्येय्‌या न्यकू खायातःगुलिं अन द्यःयाथाय्‌ म्येय्‌ प्वःसः बीगु चलन दु धयागु क्यं । देगः गबलय्‌ दयेकूगु धयागु सीमदुसां झिंगुंगूगु शताब्दीइ धकाः अनुमान यायेछिं । सन् १९३४ य्‌ भुखाय्‌ ब्वये धुंकाः थुकिया जीर्णोद्धार जूगु खः । वया लिपा नं क्रमिक रुपं थुकियात बांलाकेगु ज्या जुयाच्वंगु दु ।

ओलाछि नरसिंह देगः
न्हाय्‌कंतलां थाय्‌मदु वनेबलय्‌ दथुइ प्यंगःथां ओलाछि वइ । प्यंगः ल्वहंया थांया आधारय्‌ थन छगः देगः दयेकातःगु दु । द्यःया रुपय्‌ सिंहया छ्यं जक दुगु थुगु देगः झिगूगु शताब्दीइ हे दयेकातःगु खनेदु । थुकिया ऐतिहासिकता प्रमाणित याइगु अभिलेख मदु । तर थुकिया जात्रा पाहांःचःह्रेबलय्‌ जुइ । न्हापा लँ स्वयां गालय्‌ लानाच्वंगु थ्व देगःया सामान्य रुपय्‌ यक्व हिउपाः हयाः आः जीर्णोद्धार यानातःगु दु ।

इखानारायण देगः
येँ थाय्‌मदु दुवातय्‌ इखानारायणया प्यागोडा शैलीया देगः दु । नितँ जाःगु थ्व देगःयात स्वनिगःया हे पुलांगु काष्ठकलां जाःगु देगः मध्ये छगः धाइ ।
थन दुने स्थापना यानातःगु लक्ष्मी व गरुड जःखः दुगु विष्णु मूर्तियात झिगूगु वा झिंछगूगु शताब्दीयागु धकाः धाइ । देगः न्ह्यःने च्वंगु थां व उकिया द्यःने च्वंगु गरुडया स्थापना धाःसा वि.सं. १६६३ इ जूगु खः । न्हापा आँय्‌पापौ दुगु थ्व देगःयात ल्ह्वनाः आः सिजःपौयागु दयेकातःगु दु । अथे हे सुरक्षाया लागि प्यखेरं पःखाः दनाः उकिया च्वय्‌ नया रेलिङ नं तयातःगु दु । कात्तिक महिनां थन भक्तजनत वयेगु याइ ।

इलाछेँ महाद्यः
मरुं भिन्द्यःत्वालय्‌ वनेबलय्‌ इलाछेँय्‌ लँसिथय्‌ छगः महाद्यःया देगः दु । कपालेश्वरया थ्व देगः वि.सं. १६९० य्‌ दयेकातःगु धयागु अभिलेख दु ।
जमिन स्वयां छतँ थकयाः ल्वहँतं दयेकातःगु थ्व देगःया प्यखेरं लुखा दु, लुखाया च्वसं छेपु दुगु तोलं दु । दुने शिवलिङ्ग दु । द्यःने गं आकारया पौ दयेकाः उकिया च्वय्‌ गजू छुनातःगु दु । ३३२ दँ पुलांगु सम्पदा जूसां थ्व देगःया उचित संरक्षण जुयाच्वंगु मदु ।

कमलादी गणेद्यः देगः
येँया कमलादीइ कमलादी गणेद्यःया तग्वःगु देगः दु । येँया पुलांगु शहरी लागा स्वयां पिने पूर्वय्‌ अवस्थित थ्व गणेद्यःयात पीठया रुपय्‌ काइ । थ्व जमलय्‌ च्वंपिं नेवाःतय्‌गु महत्वपूर्ण गणेद्यः खः । उकिं थुकियात जमःमि गणेद्यः नं धाइ ।
१९७५ तक द्यःया चिधिकःगु मूर्ति स्थापना यानाः चिजाःगु देगः थें दनाः स्वखेरं पःखालं जक चिनातःगु थ्व देगःयात दुने लाकाः आः तःग्वःगु छतँ जाःगु तजाःगु देगः दनातःगु दु । दयेकूगु यक्व मदुनिसां थन कलात्मक लुखा, तोलं तयातःगु दुसा प्यखेरं ततःपाःगु तिकिझ्याः थें रेलिङ तयाः दुने दन्न च्वनीगु व्यवस्था यानातःगु दु । दुने चकंगु थासय्‌ दथुइ पुलांगु हे गणेद्यः देगः व अन ल्वहंयाम्ह द्यः स्थापना यानातःगु दु । थी थी अवसरय्‌ थन धातुयाम्ह प्यम्ह द्यः ब्वयेगु चलन दु । द्यःने सिजःया पलिंचिनाः दथुइ गजू छुनातःगु दु ।
किंवदन्ती कथं न्हापा थन चकंगु बुँ दुगु अले छकः बुँ पालाच्वंबलय्‌ थन तुयुगु ल्वहंया गणेद्यःआकृति दुगु मूर्ति लुइवं उकियात हे थन देगःकथं स्थापना यानातःगु धइगु धापू दु । थन देगः परिसरय्‌ चैत्य, भगवती, हनुमान व शिवलिङ्ग दु ।
थ्व देगः वि.सं. १७५०य्‌ स्थापना जुइधुंकूगु अभिलेख दु । अथेसां वि.सं. १९११य्‌ पृथ्वी वीरविक्रम शाहं थ्व देगः छगलं सिजलं भुनाबिउगु खः । थन जीर्णोद्धार यानाः जुुजुया काय दत धइगु खँ जुइवं आः नं निःसन्तानतय्‌सं थन पुजा यातकि सन्तान दइ धइगु विश्वास दु । वयां लिपा नं थन तःकः हे जीर्णोद्धार व विकास जुल । थुम्ह गणेद्यःयात तिंख्यलय्‌ च्वंम्ह फिब्व अजिमाया काय धाइ । पाहांचःह्रेबलय्‌ थुम्ह गणेद्यःया नं खः जात्रा जुइ । अथे हे चथाःबलय्‌ थन तःधंगु पुजाआजा सहितया मेला जुइ ।

कागेश्वर देगः
येँ लाय्‌कुलिइ कोटिलिङ्गेश्वर देगःया खवय्‌ कागेश्वर देगः दु । नितँजाःगु फःया द्यःने दयेकातःगु थ्व देगः परम्परागत नेपाली प्यागोडा शैली व शिखर शैलीया मिश्रण खः । न्हापांगु तल्ला प्यखेरं थां तयाः प्यागोडा देगः थें दयेकातःगु दु । तर थन द्यः मदु । तस्वाःगु स्वाहाने गयाः थहां वनेवं च्वय्‌या तँय्‌ शिवलिङ्ग दु । थन प्यखेरं खुल्लागु लुखा तयाः चायेकातःगु दु, पिने प्यखेरं बरण्डां चाःहीकातःगु दु । थ्वयां च्वय्‌ शिखर शैली थें तजायेक दनाः गजू तयातःगु दु ।
थ्व देगः वि.सं. १७११य्‌ लानि भुवनलक्ष्मीं थः दयेकूगु जुयाः थुकियात न्हापा भूवनलक्ष्मीश्वर धाइगु खः । लिपा जक कागेश्वर धकाः नांजाःगु खः । वि.सं. १९९० या भुखाचं दुनेवं जीर्णोद्धार जूगु खःसा हानं वि.सं. २०७२ या भुखाचं क्षति जुइवं अमेरिकी दुतावासया ग्वाहालिं थुकिया हानं ल्ह्वनेज्या जूगु खः ।

कालमोचन घाट
त्रिपुरेश्वर देगःनिसें बागमति ताँ तक खुसि सिथय्‌ ताःहाकयेक घाट दयेकातःगु दु, थुकियात कालमोचन घाट धाइ । थ्व बागमति व तुखुचा खुसिया संगम नं खः । थन झ्वःलिक झिगः स्वयां मल्याक थीथी द्यःपिनिगु चिग्वःगु तग्वःगु देगः दु । अथे हे थीथी द्यःया मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु । थन तःगू शिवलिङ्ग, गणेद्यः, महिषासुरमर्दिनी, महाकाल, हनुमान व कैलाशया लिसें स्तुप छगः नं दु ।
थन हे सीपिं मनूतय्‌गु अन्तिम संस्कार यायेगु कथं तःगू मछि घाट व तुंगः व खुसिइ वनेत अःपुकेत ल्वहंया तगिं नं दयेकातःगु दु । थुकिया निर्माण झिंगुंगूगु शताब्दीया थीथी इलय्‌ जूगु खनेदु ।
व बाहेक थ्व थासय्‌ जुजुखलःपिं सुं मंतकि अन्तिम संस्कार यानाः थन काट्टो नकेगु धकाः विशेष पुजा यानाः विशेष बम्र्हूयात खाद्यान्न ज्वरे यानाः नकी । उकी जुजुया अस्तिया चुं नं तयाः नकी धकाः धायेगु चलन दु । अले वयात थनं किसिम्हय्‌ गयेकाः बागमति पारीतक दरबारया कर्मचारीत वनाः तःवनेमाः ।

कालीघाट दक्षिणकाली देगः
भगवतेश्वर स्वयां भचा पूर्व कालीघाटय्‌ दक्षिणकालीया देगः दु । थ्व देगः दुगुलिं हे थ्व घाटयात कालीघाट धाःगु जुइफु ।
झ्वःलाक थज्याःगु हे ल्वहंया चिचिग्वःगु तःगः देगः दुथाय्‌ थ्व नं अथे हे खनेदु । तर थ्व घाटया झ्वलय्‌ हे शाक्त देवदेवीपिनिगु देगः मदुथाय्‌ थुकिया बिस्कं महत्व दु । ल्वहंया देगः, ल्वहंया लुखा अले उकिया च्वय्‌ ल्वहंया हे तोलं तयातःगु दु । दुने चिकीधीम्ह कालीया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थ्व देगःया छुं अभिलेख खनेमदुनि, अय्‌सां थ्व नीगूगु शताब्दीया देगः धकाः अनुमान यानातःगु दु ।

कुमार देगः
येँ न्हूघः व जैसिदेवलया न्ह्यःने कुमारया देगः दु । स्वनिगलय्‌ हे तसकं म्हो जक दइगु कुमारया देगः जूगुलिं थुकिया विशेष महत्व दु । स्वयेबलय्‌ साधारण छतँ जाःगु देगलय्‌ सिथिनखःकुन्हु जात्रा जुइ । न्हापालिपा सिथिकुमार गुथिया मूनायः कृष्णदास श्रेष्ठया छेँय्‌ तयातःगु कुमारया सिँयाम्ह म्हय्‌खा गयाच्वंगु मूर्तियात सिथिनखःकुन्हु थन हयाः न्हवं यानाः जात्रा यायेगु चलन दु । थ्व जात्राय्‌ थसि व बलम्बुयापिं तकं ब्वति कायेत वइ । थ्व द्यः व देगःया ऐतिहासिकताबारे छुं अभिलेख खनेमदु ।

कृष्णगोपाल देगः
हिरण्य हेम नारायण देगःया लिक्क दक्षिण पूर्वपाखे वर्गाकार चुक सहितया कृष्णगोपाल देगः दु । स्वतँजाः अप्पा व ल्वहंया फःया द्यःने ल्वहं व अप्पाया वर्गाकार देगः दु । पूर्वपाखे स्वाहाने व मूलुखा दु । लुखा ल्वहंया अले च्वय्‌ छेपु दुगु तोलं दु ।
तुयुगु बज्रया प्लास्टर यानातःगु देगः दुने कृष्णया मूर्ति दु । कार्नेसय्‌ रतिक्रियाया चित्र कियातःगु दु । वयां च्वय्‌ गं बांलूगु पौ तयाः उकिया द्यःने गजू छुनातःगु दु ।

कोटिलिङ्गेश्वर महाद्यःया देगः
येँ लाय्‌कू महाविष्णुया देग स्वयां दक्षिणय्‌ कोटिलिङ्गेश्वरया देगः दु । लाय्‌कू लागाया मेमेगु देगः स्वयाः पाक्क थ्व ल्वहंया शिखर शैलीया देगः खः । ल्वहंया न्यातँ जाःगु फःया द्यःने ल्वहंया हे प्यखेरं तोलं दुगु लुखा दु । उकिसनं मूलुखाया दक्षिणपाखे मेगु छगू बरण्डा थें पिकयातःगु दु । दुने चतुर्मुख शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । थ्व देगः वि.संं. १७४६य्‌ दयेकूगु धयागु अभिलेख दु ।

कंग अजिमा (कंकेश्वरी) देगः
येँ मरुहितिं दल्लु वनेगु लँय्‌ विष्णुमति सिथय्‌ कंग अजिमाया देगः दु । येँया रक्षाया निंतिं स्थापना यानातःपिं मातृका मध्ये छम्ह कंग वा कंकेश्वरी खः । जमिनया तःलय्‌ हे प्यखेरं झ्याः चाःगु व छखे तद्वाःगु लुखा दु । लुखाया निखे निम्ह निम्ह ल्वहंया सिंह व छज्वः ध्वाँय्‌ दु । अथे हे जवंखवं निगः गं यखानातःगु दु । थ्व देगः कंकेश्वरी वा चामुण्डायागु धाःसां दुने छुं द्यःया मूर्ति मदु । चाकःलिं शिला जक तयातःगु दु । बरु दथुइ धाःसा कलात्मक ध्वाखा थें दयेकाः निखेरं अष्टमातृकापिनिगु मूर्तिं छाय्‌पियातःगु दु । स्वतँजाःगु प्यागोडा शैलीया देगलय्‌ स्वतँय्‌ नं लीपौ छुनातःगु दु । निगू पताः क्वसायेकाः द्यःने गजू छुनातःगु दु । विशेष यानाः क्वःनेया नेवाःतय्‌सं अतिकं हनाः थन पुज्याइ । थ्व द्यःयाथाय्‌ मोहनि व पाहांचःह्रेबलय्‌ जात्रा जुइ । पाहांचःह्रेबलय्‌ वतु व तेबहाः अजिमालिसे कंग अजिमा द्यःया खः ल्वाकी । उकिया लिसें थ्व देगःया परिसरय्‌ चीभाः, गणेद्यः, दुर्गा व मेमेपिं द्यःपिनिगु मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु । थन च्वंगु सतलय्‌ यंलाज्वःछि भजन याइ ।

गुह्येश्वरी देगः
पशुपति क्षेत्रया मेगु महत्वपूर्ण देगः गुह्येश्वरी खः । येँ महानगरपालिका वडा नं ८ दुने बागमति खुसिया दक्षिण सिथय्‌ थ्व देगः दु । जमिन स्वयां भचा च्वय्‌ जंगलया क्वय्‌ पीठ संरचनाया देगः चाकःलिं वहलं सियातःगु पातां भुनातःगु कलात्मक थ्व देगःया पौ मदु । बरु स्वतँ जाःगु पौ थज्याःगु बुट्टा तयाः उकिया द्यःने प्यम्ह नागं ज्वंकातःगु इलां दु । दुने द्यः धकाः न्ह्याबलें लः जायाच्वनीगु गाः छगाः दु, उकियात लीयागु च्याहः दुगु पलेस्वांया पुष्पकेशर थें च्वंक छाय्‌पियातःगु दु । उकिया द्यःने कलश बांलूगु पुसां त्वपुयातःगु दु । थ्व हे कुण्डयात गुह्यश्वरीया प्रतीक धकाः पुज्यायेगु यानावयाच्वंगु दु । देगःया छखे कलात्मक नेवाः शैलीया सतः दुसा मेखे ततःजाःगु राणाशैलीया सतः दु ।
गुह्येश्वरी पीठयात हिन्दु व बौद्धतय्‌सं बिस्कं बिस्कं कथं पुज्याइ । हिन्दु वा शाक्त मत कथं स्कन्दपुराणया हिमवत्खण्ड (नेपाल महात्म्य) कथं सतीदेवीया गुह्यअङ्ग कुतुं वनाः थ्व पीठ उत्पत्ति जूगु धाइ । भगवती गुह्येश्वरीयात नीलवर्ण, नीलाम्बर स्वरूपय्‌ अले कलशया प्रतीकात्मक प्रतिबिम्बय्‌ पुज्याइ । मेखे नेवाः बौद्धतय्‌सं थ्व द्यःयात स्वरूपविहीन स्वरूप वा नैरात्मा देवीकथं नं पुजा याः ।
थ्व देगःयात थ्व रुपय्‌ गबलय्‌ दयेकल धइगु धाःसा स्पष्ट मदु । न्हापा जलमग्न जुयाच्वंगु थ्व थाय्‌यात जुजु प्रताप मल्लया पालय्‌ ने.सं. ७६२ इ तान्त्रिक नरसिंह ठाकुरं दर्शन याःगु धाइ । अले लम्बकर्ण भट्टं थुकिया निर्माण यात । अथे हे भाषा वंशावलीकथं सुं बोदेय्‌ अथवा खोनाया साय्‌मिं थन दर्शन याःगु उल्लेख दु । वि.सं. १९६५ इ प्रधानमन्त्री चन्द्र शमशेरं थन बेलायती टायल तिकाः जीर्णोद्धार यात । ९० सालया भुखाचं थन छुं क्षति मजू । लिपा वि.सं. २०११ व २०१६ सालं जुजु महेन्द्रं थन जीर्णोद्धार यात ।
दँय्‌दसं मंसिर कृष्णपक्ष नवमि व दसमिकुन्हु गुह्येश्वरीया जात्रा जुइ । अथे हे मोहनिबलय्‌ नवरात्री कथं नं थन तीर्थाटन वनेगु याइ ।

गोफः भगवती देगः
येँ लगं व टेकुया दथुइ लाःगु गोफः त्वालय्‌ भगवतीया देगः दु । उकियात पलाञ्चोक भगवती धायेगु याः । दुने झिंच्याका ल्हाः दुम्ह महिषासुरमर्दिनीया मूर्ति दु । थ्व देगः गुबलय्‌ दयेकूगु धयागु सीमदुनि तर थन दुगु तोलं वि.सं. १८८५य्‌ छानातःगु प्रमाण दु । न्हापा थुकिया जीर्णोद्धार वि.सं. १९७० इ जूगु खः । वि.सं. १९७५ तक छतँजाः आँय्‌पापौ साधारण खनेदुगु थ्व देगः आः जीर्णोद्धार यानाः कलात्मक नितँजाः व सिजःपौ तयातःगु दु । अथे हे नयागु बार व रेलिङ खापा तयाः सुरक्षित यानातःगु दु ।

गोरखनाथ देगः
थापाथलीया बागमति खुसि सिथय्‌ तर यल वनेगु ताँया मेगु सिथय्‌ प्रसूति गृह वनेगु कुंचाय्‌ गोरखनाथया देगः दु । लँसिथय्‌ भचा गालय्‌ थन गोरखनाथया शिखर शैलीइ देगः दनातःगु दु । ल्वहं व अप्पाया फःया द्यःने साधारण लुखा व झ्याः दु । दुने गोरखनाथया ल्वहंया मूर्तिया लिसें पादुका व मेमेगु मूर्ति दु । नितँजाः थें च्वंक दयेकातःगु थ्व देगःया च्वय्‌या तल्लाय्‌ प्यकुनय्‌ चिचिग्वःगु देगःचा तयाः दथुइ ताःहाकः यानाः द्यःने गजू छुनातःगु दु । लिसें शिव व मेमेपिं द्यःया नं चिचीग्वःगु पाञ्चायन द्यःया देगः दु । देगः गबलय्‌ दयेकूगु धइगु अभिलेख मदुसां थुकिया जीर्णोद्धार वि.सं. १९६७य्‌ जूगु खः । अथे हे वि.सं. २०७२ या या भुखाचं नं थ्व क्षति जुयाः हानं जीर्णोद्धार जूगु दु ।

चिकंअत गणेद्यः देगः
येँ महाबौद्धं सबलबहाः वनेगु लँया दुवातय्‌ दथुइ लाक छतँ जाःगु गणेद्यःया देगः दु । तजाःगु स्वदुवाः लुखा अले स्वदुवालय्‌ नं तोलं दुगु देगः बिस्कं खनेदु । दथुया तोलनय्‌ गणेद्यः अले जवय्‌ खवय्‌या तोलनय्‌ भगवती व महाकालया मूर्ति कियातःगु दु । त्वानाःसिँइ देवदेवीपिं व शार्दुलया मूर्ति खनेदु । अथे हे च्वय्‌ न्यागः गजू नं आकर्षक जू । दुने दथुइ गणेद्यःया लिसें भगवती, महाकाल, शिव पार्वती व लक्ष्मीनारायणया नं मूर्ति दु । थ्व देगःया निर्माण मिति सीमदु, तर थन वि.सं. १८८०या अभिलेख लूगु दु ।

चिकंमुगः नारायण देगः
चिकंमुगःया लँसिथय्‌ गल्लिइ दुहां वनेथाय्‌ स्वतँ जाःगु नारायण देगः दु । फः थकयाः कलात्मक लुखा दुने द्यः स्थापना यानातःगु दु । मू द्यः नारायण खःसां थन पाञ्चायन पुचलय्‌ लाःपिं द्यःपिनिगु मूर्ति तयातःगु दु । तोलं मदु वा मदयेधुंकल । सामान्य कलात्मक त्वानाःसिँ तयाः स्वतँ आँय्‌पापौ तयाः उकिया द्यःने गजू छुनातःगु दु । देगः गबलय्‌ दयेकूगु धयागु अभिलेख मदुसां अन दुपिं द्यःपिं मध्ये गुलिं झिंच्यागूगु शताब्दीया सुरुइ जुजु भूपतिन्द्र मल्लया पालय्‌ स्थापना यानातःगु खनेदु ।

चिकंमुगः हरिशंकर देगः
चिकंमुगलं भिंद्यःयाथाय्‌ वनेगु गल्लिया दुवातय्‌ हरिशंकरया देगः दु । थ्व बँ स्वयाः तजाःगु दबूया न्ह्यःने नितँ जाःगु प्यागोडा शैलीया देगः खः । जवय्‌ खवय्‌ संझ्याः दथुइ कलात्मक लुखा व द्यःने तोलं दुगु थ्व देगः दुने अर्धनारीश्वरया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थुकिया देवदेवीपिनिगु मूर्ति कियातःगु त्वानाःसिँ आकर्षक व सुन्दर खनेदु । लुयावःगु अभिलेखकथं थ्व देगः वि.सं. १६३७ य्‌ दयेकूगु खनेदु ।

छत्रपाति कृष्ण देगः
येँ छत्रपातिं पकनाजोल वनेगु लँय्‌ कृष्ण देगः दु । सिँया लुखाय्‌ ल्वहंया तोलं तयातःगु दु । दुने रुक्मणी व सत्यभामाया लिसें जया, विजया व गरुडया दथुइ च्वनाच्वंम्ह कृष्णया मूर्ति दु । थुकियात चन्द्रप्रभा पाँडें दयेकेबिउगु खनेदु ।

छत्रपाति भगवती देगः
छत्रपातिया लिक्क अप्पां दनातःगु भगवतीया देगः दु । छतँजाःगु थ्व देगःया लुखाय्‌ छेपु बुट्टा दुगु ल्वहंया तोलं दु । वि.सं. १८४८य्‌ दयेकूगु थ्व देगलय्‌ महिषासुरमर्दिनी, सरस्वती, महाकाल, गणेद्यः, गरुड नारायणया लिसें अष्टमातृकाया नं मूर्ति तयातःगु दु ।
थन दुगु अभिलेख कथं थुकिया निर्माण चन्द्रप्रभा पाँडें याःगु खः, अले थुकिया आयस्ताया लागि जग्गा तकं तयातःगु धइगु अभिलेख दु ।

छत्रपाति श्वेत गणेद्यः देगः
येँ छत्रपातिया लँसिथय्‌ चिग्वःगु गणेद्यः देगः दु । थ्व द्यःयात श्वेत गणेद्यः धाइ । थुकिया लुखा भचा कलात्मक खनेदु अले उकिया तोलनय्‌ गणेद्यःया मूर्ति कियातःगु दु । थन दुने धाःसा बुद्धया मूर्ति लिक्कसं स्यनेधुंकूगु चीभाःया छुं अवशेष ल्यनाच्वंगु तयातःगु दु ।

जङ्ग हिरण्य हेम नारायण देगः
कालमोचन घाटया लिक्क बागमति व तुखुचा खुसि ल्वाकज्याइथाय्‌ च्वंगु तग्वःगु तुयुगु देगः जङ्ग हिरण्य हेम नारायणया देगः खः । थ्व शाहकालया वास्तुकलाया छगू तःजिगु नमुना खः । स्वतँजाः अप्पा व ल्वहंया तँया द्यःने तग्वःगु वर्गाकार देगः दयेकातःगु दु । पूर्वपाखे थहां वनेगु ल्वहंया स्वाहाने दु । तद्वाःगु लुखाया जःखः निपाः झ्याः दु, वयां च्वय्‌ मेगु हे तल्ला थें च्वंक तयाः अन स्वपाः झ्याः दु । थज्याःगु लुखा प्यखेरं दु । दुने सत्यनारायणया धलौटया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु ।
च्वय्‌या तल्ला प्यखेरं बुर्जा पिकयातःगु दुसा प्यकुनय्‌ ततःधीपिं ब्वइपिं सिंहया धलौटया मूर्ति दु । वयां च्वय्‌ प्यखेरं चिचीग्वःगु देगः दयेकाः दथुइ गुम्बजया पौ तयाः द्यःने नागं कुइकातःगु गजू तयातःगु दु । समग्रय्‌ देगलय्‌ मुगल शैलीया प्रभाव खनेदु ।
देगःया चाकःलिं प्यंगः च्यासिं लूगु व निगः प्यकुं लूगु यानाः खुगः देगः दयेकाः थीथी द्यःपिं स्थापना यानातःगु दु । अथे हे देगःया पूर्वय्‌ गरुडया कँय्‌या मूर्ति दु, अथे हे ल्वहंया थांया द्यःने जंगबहादुरया नं सालिक दु । राणाकालया दकलय्‌ भव्य देगः मध्ये थ्व नं छगः खः । थ्व राणा प्रधानमन्त्री जंगबहादुर राणां थः कलाःपिं हिरण्य व हेमया नां क्वकयाः थः सत्ताय्‌ वनेत थम्हं यानागु हत्याया पापमोचन यायेत सन् १८७४ य्‌ दयेकूगु खः । सन् १९३४या भुखाचं थुकिइ क्षति जुइवं जीर्णोद्धार जूगु खःसा सन् २०१५ या भुखाचं हानं क्षति यायेवं थुकिया जीर्णोद्धार जूगु दु । थुकिया चाकःलिं खुकुं लुइकाः नितँ जाःगु सतः दयेकातःगु खः । उकी मध्ये उत्तर पश्चिमया सतः त्रिपुरेश्वर थापाथलीया लँ तब्या याःबलय्‌ न्हंगु खनेदु ।

जमल भैरव देगः
जमलय्‌ न्हूपुखूया उत्तरपश्चिम कुनय्‌ भैरव देगः दु । न्हूपुखूया प्यंगू कुनय्‌ दुगु देगः मध्ये छगः थ्व खः । थुकियात शक्ति भैरव नं धाइ । अप्पां दनाः बज्र पानातःगु थ्व देगः सामान्यकथं बांलाः । अले थुकिया पौ मेमेगु देगः स्वयां पाः । पौया द्यःने गुम्बज पिकयाः द्यःने मेगु गुम्बज तयाः जक उकिया द्यःने गजू तयातःगु दु । दुने भैरवया मूर्ति दु ।
थुगु देगः प्रताप मल्लं वि.सं. १६७० इ न्हूपुखू दयेकेगु झ्वलय्‌ स्थापना यानातःगु धाइ, तर थ्व देगः दयेकेत धाःसा राणाकालया वास्तुकलायात नालातःगु दु । थ्व ल्याखं थ्व देगः नं भुखाचं दुनेवं न्हूकथं जीर्णोद्धार यानातःगु धकाः अनुमान यायेछिं । थ्व देगः रानीपुखूया कुंचाय्‌ हे मलाःगुलिं लँ तब्या यायेगु झ्वलय्‌ थुकियात चीकाः थुखे तःगु जुइफु धायेछिं । आः थुकिया लिक्क ओभरहेड ब्रिज दयेकूगुलिं थन वये–वने याये मछिं, अले सफासुग्घरया नं अभाव दु ।

जोर गणेद्यः देगः
ओमबहाः त्वालय्‌ मेथाय्‌ गनं मदुथेंज्याःगु जोरगणेद्यःया देगः दु । लँसिथय्‌ लाःगु प्यागोडा शैलीया नितँ जाःगु देगः कलात्मक खनेदु । निम्ह सिंह निखे द्वारपाल जुयाच्वंगु देगलय्‌ सिँयागु कलात्मक लुखा व कलात्मक तोलं दु । देगः छगः हे दुने छगू हे तोलं दु । अन द्यःया आकार मतसे खड्ग जक तयातःगु दु । अथेसां निम्ह गणेद्यः झ्वःलाक स्थापना यानातःगु दु । उकी मध्ये छम्ह दनाच्वंम्ह व मेम्ह फ्यतुनाच्वंम्ह खः ।
ओमबहालय्‌ न्ह्यागु छगू जूसां निता वा निकः जुइ धायेगु चलन दु । मनू नं सुं सितकि याकनं हे मेम्ह नं सी धयागु तकं विश्वास दु । अथे जुयाः थन छगः देगलय्‌ निम्ह गणेद्यःया स्थापना यानातःगु धयागु धापू दु ।
थन विशेष यानाः भाद्रशुक्ल चतुर्थीकुन्हु पुजा जुइ । थुकिया निर्माण गबलय्‌ जूगु धयागु यकिन मदुसां थन १८३८ या अभिलेख लूगु दु ।
देगःया जवंखवं सतः दु । जवय्‌ च्वंगु सतलय्‌ झ्वःलिक सरस्वती, तारा, महाकाल, षडक्षरी, बुद्ध, बलभद्र व वज्रपाणीपिनिगु नं मूर्ति तयातःगुलिं थ्व थाय्‌ हिन्दु व बौद्धतय्‌गु मंकाः धार्मिक केन्द्र जुयाच्वंगु दु ।

ज्वरेश्वर महाद्यः देगः
चिकंमुगलय्‌ न्हूकथंयागु महाद्यःया देगः छगः दु । प्यंगःथांया बलय्‌ खुल्लागु मुगल शैलीया थ्व देगलय्‌ आः प्लास्टर यानातःगु दु । देगः गबलय्‌ दयेकूगु धइगु अभिलेख खनेमदु । थौंकन्हय्‌ अन त्वालय्‌ सुयां ज्वर वलकि थन द्यःयाथाय्‌ पुज्यायेवं लनी धइगु विश्वास दु, उकिं थ्व द्यःया नां हे ज्वरेश्वर जूगु खः ।

झिंखुका ल्हाः दुम्ह गणेद्यः देगः
येँया भ्वँताहितिं रत्नपार्क वयेथाय्‌ न्हूपुखूया दक्षिण पश्चिम कुनय्‌ गणेद्यःया देगः दु । तजाःगु फःया द्यःने ल्वहं व अप्पां दनाः द्यःने बज्र पानातःगु दु । दुने झिंखुका ल्हाः दुम्ह शक्तिसिद्धीसहित दनाच्वंम्ह गणेद्यःया मूर्ति दु । उकिं थ्व द्यःयात सोह्रहाते गणेद्यः नं धाइ ।
द्यःया आयस्ता दुगुलिं जुइ, थन नियमित पुजाआजा नं जुइ । अथे हे देगःया पिने नं दुने नं मार्बल लानाः भिंकातःगु दु । चाकःलिं बार तयाः सुरक्षा बियातःगु दु ।
थुगु देगः प्रताप मल्लं १६७० इ न्हूपुखू दयेकेगु झ्वलय्‌ स्थापना यानातःगु धाइ, तर सन् १९३४या भुखाचं दुनेवं न्हूकथं जीर्णोद्धार यानातःगु अनुमान यायेछिं । थ्व देगः न्हूपुखूया कुंचाय्‌ मलाःगुलिं लँ तब्या यायेगु झ्वलय्‌ थुकियात चीकूगु अनुमान यायेछिं ।

तलेजु भवानी देगः
येँ देय्‌या हे दकलय्‌ तग्वःगु तलेजु देगः येँलाय्‌कूया छगू महत्वपूर्ण ब्व खः । तलेजु भवानीया नामय्‌ जुजु महिन्द्र मल्लं थ्व देगः सन् १५६४ य्‌ दयेकेबिउगु खः । तलेजु धयाम्ह मल्ल जुजुपिंसं झिंप्यंगूगु शताब्दीइ दक्षिण नेपालं थन हःगु धाइ, अले वयात मल्ल जुजुपिनि कुलद्यःकथं कायेगु याः । अथे जुयाः स्वनिगः स्वंगू राज्य जुइवं स्वगुंलिं लाय्‌कूया दुने बिस्कं बिस्कं हे तलेजु देगः दयेकातःगु दु । उकी मध्ये ख्वपया तलेजु दकलय्‌ पुलांगु धाइ ।
मखं तारिणी बहाःया क्वय्‌ त्रिशूल चुकय्‌ झिंनितँ ततःजाःगु यन्त्राकार फःया द्यःने थ्व देगः दनातःगु दु । न्हापा थ्व देगः येँया हे दकलय्‌ तजाःगु संरचना, अले थुकिया निर्माता जुजु महिन्द्र मल्ल तसकं प्रजापालक जुयाः थन वनाः देसय्‌ दक्व छेँया भौप्वालं कुँ वः लाकि मवः, अर्थात् दक्व छेँय्‌ जा थुयाच्वंगु दु लाकि मदु स्वयाः जक थम्हं जा नयेगु याइम्ह धयागु कथन नं दु । अथे जुयाः यक्व लिपा तक थ्व देगः स्वयाः तजाः जुइक सुनांनं देगः वा छेँ दनेमदु धयागु नियम दयाच्वंगु खः ।
देगःया प्यखें कलात्मक लुखा, झ्याः व तोलं दुसा स्वाहाने दुपाखे (पश्चिमपाखे)या लुखा पुजा व दर्शनया लागि जक चाली ।
अथे हे देगः दयेकूबलय्‌ तान्त्रिक साधना यानाः पुजा याःबलय्‌ तलेजु माजु स्वयम् भम्बः जुयाः थन दुने च्वंगु धाइ । देगलय्‌ मूद्यःया रुप गथे च्वं धयागु गोप्य तयातःगु दु । थन राजोपाध्याय व कर्माचार्य पुजारीपिंसं बिस्कं बिस्कं पुज्याइ । व बाहेक थन राजभण्डारी, प्रधान, सुवाल, सिं, बज्राचार्य, राजोपाध्याय, खड्गी, महर्जन व परियारपिं थीथी ज्या यायेत वनेदु । मानन्धरतय्‌सं चिकं तयाः पुजा यायेदु । दछिया दुने थन ७५ गू तःधंगु व २४ गू चीधंगु पर्वपुजा जुइ । अथेखःसां आःया थुकिया स्वरुप धयागु जुजु प्रताप मल्लं दयेकूकथं दु धकाः धयातःगु दु ।
देगःया चाकःलिं चिचीग्वःगु तर काष्ठकलां जाःगु नितँ जाःगु झिंनिगः प्यागोडा देगः दयेकातःगु दु । उकी गुगुंलिइ हिन्दू द्यः स्थापना यानातःगु दुसा गुलिं खाली जुयाच्वंगु दु । उकियात कचा देगः धाइ ।
मोहनिबलय्‌ थ्व द्यःयात कोतछेँय्‌ सालाकाइ अले राणाकालनिसें अन ५४म्ह म्येय्‌ व ५४ म्ह दुगुचा सरकारया पाखें हे बलि बीगु चलन न्ह्याकाच्वंगु दु । कुमारीयात तलेजु भवानीया म्वाःम्ह मनूया प्रतीक कथं काइ । थ्व देगः दछिया छकः मोहनिया स्याक्वत्याक्वकुन्हु जक सर्वसाधारणया निंतिं चाली । वि.सं. २०७२ या भुखाचं थुकी तःधंगु क्षति मयाःसां हानं थुकिया जीर्णोद्धार क्वचायेके धुंकूगु दु ।

तानाद्यः (तारिणीदेवी)
मखंगल्लिं मखनय्‌ जुकेथाय्‌ तलेजु देगःया उत्तरपूर्वी कुनय्‌ दुने तारिणी बहाः दु । बोलिचालि भासं तानाद्यः नं धाइगु थ्व थाय्‌यात बहाः धयातःसां थन दुर्गाया देगः खः । छतँ जाः जुयाः ताःहाकःगु देगलय्‌ दथुइ लुखाया जवय्‌ खवय्‌ ल्वहंया सिंह छज्वः दुसा लुखाक्वय्‌ कलात्मक तोलं दु, मेमेपिं मातृका द्यःपिनिगु दथुइ दुर्गाया मूर्ति दथुइ लाकातःगु दु ।
जवय्‌ खवय्‌ छज्वः चिपाःगु व छज्वः तपाःगु तिकिझ्याः दु । देगः दुने दुर्गाया रुप मदुगु मूर्तिया लिसें गरुड नारायण, लक्ष्मी गरुड इत्यादिया न्हूगु पुलांगु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । च्वय्‌ पौ दिकेत तयातःगु त्वानाःसिँइ थीथी मातृका द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । लीपौया द्यःने झ्वःलाक न्यागः गजू छुनातःगु दु । थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धइगु अभिलेख मदुसां थ्व देगः थनया तलेजु भवानीया देगः स्वयाः पुलांगु अले जुजु महिन्द्र मल्लं थन पुज्यानाः जक तलेजुया देगः दयेकूगु धइगु कथन दु ।

तिंख्यः जगन्नाथ देगः
येँया चीधंगु तिंख्यःलिक्क भद्रबन्दीगृह वनेथाय्‌ जगन्नाथ द्यःया देगः दु । थ्व द्यःया देगः निर्माण झिंच्यागूगु शताब्दीइ जूगु धयातःसां मिति स्पष्ट मजू । तजाःथाय्‌ ल्वहंया प्यतँ जाःया फः थकयाः उकिया द्यःने देगः दयेकातःगु दु । प्यखेरं थां थनाः दुने देगः दयेकातःगु दुसा वयां च्वय्‌ नेवाःपहः हे वयेक आँय्‌पापौ पिकयातःगु दु । वयां च्वय्‌या तल्लाय्‌ लुखा चायेकेमजिउगु बुट्टा पिकयातःगु दु । वयां च्वय्‌ तग्वःगु गुम्बज दयेकाः द्यःने नेवाःपहःया गजू छुनातःगु दु । नेवाः व राजपूत शैलीया मिश्रण थ्व देगलय्‌ खनेदु ।
जगन्नाथयात विष्णुया स्वरुप धाइ । स्वनिगःया संस्कृतिइ उलि हनामतःम्ह जगन्नाथ द्यःया देगः स्वनिगलय्‌ यक्व मदु । थ्व देगःयात जुजु रणबहादुर शाहं जातप्रथा उन्मूलन यायेगुया प्रतीककथं दयेकूगु धाइ । उकिं थन इलय्‌ब्यलय्‌ जातया वर्गीकरण मयासे वक्वसित जा हे प्रसाद इनेगु चलन दु ।

स्वधाःहिति (तीनधारा) भैरव
जमल स्वधाःहिति अर्थात् तीनधाराया कुनय्‌ वा न्हूपुखूया उत्तरपूर्व कुनय्‌ भैरवद्यःया देगः दु । थ्व देगः ल्वहं व अप्पां दनाः बज्र पानातःगु दु । देगः नितँजाः फःया द्यःने दनातःगु दु । थन दुने भैरवया मूर्ति दु । थ्व देगः आः त्रिचन्द्र कलेज दुने लाःगुलिं थन सामान्य मनूत न्ह्याबलें वये–वने याये मछिं । अथे हे थुकिया संरक्षण नं बांलाक जुयाच्वंगु खनेमदु । थुगु देगः प्रताप मल्लं वि.सं. १६७० इ न्हूपुखू दयेकेगु झ्वलय्‌ स्थापना यानातःगु धाइ, तर थ्व देगः धाःसा राणाकालया वास्तुकला नालाः दयेकातःगु दु । थ्व ल्याखं थ्व देगः नं भुखाचं दुनेवं न्हूकथं जीर्णोद्धार यानातःगु अनुमान यायेछिं ।

तेबहाः लुमधि अजिमा द्यःछेँ
तेबहाःया दथुइ लुमधि अजिमा द्यःया द्यःछेँ दु । नितँ जाःगु आवासीय छेँ थें च्वंगु थ्व द्यःछेँया छेलिइ दलान पिकयातःगु दु । मातनय्‌ स्वपाः तिकिझ्याः दुगुलिइ दथुया झ्याः कलात्मक व लीपातां भुनातःगु दु । आँय्‌पापौया द्यःने गजू छुनातःगु दु । दुने मातनय्‌ झ्वःलिक गंछिंद्यः दु । थन मोहनि पाहांचःह्रेबलय्‌ जक चाली, अले स्थानीय मनूत द्यः पुज्याः वइ ।

तंलाछि गणेद्यः देगः
तंलाछि लँसिथय्‌ चिकीचाग्वःगु गणेद्यः देगः दु । न्ह्यःने खुल्लागु अले पुलांपहःगु पौ दुगु थ्व देगलय्‌ सरस्वती व महाकालया मूर्ति नं थापना यानातःगु दु । थ्व द्यःयात म्हय्‌पि अजिमालिसे सम्बन्धित धाइ । थ्व देगः गबलय्‌ स्थापना यानातःगु धइगु अभिलेख मदु ।

तंलाछि विश्वकर्मा देगः
तंलाछिइ निजी चुक दुने छतँ जाःगु विश्वकर्मा देगः दु । थन लीया तोलनय्‌ नं गणेद्यः मूर्ति दु, दुने नं गणेद्यःया हे मूर्ति दु तर दक्वस्यां थुकियात विश्वकर्मा धकाः सम्बोधन याइ । थ्व गबलय्‌ दयेकूगु धयागु सीमदु । थुकिया जीर्णोद्धार १८८० इ व हानं पुनःनिर्माण १९६३ इ जूगु खनेदु ।

त्यंगः गणेद्यः देगः
येँ त्यंगलं छत्रपाति वनेगु लँय्‌ त्यंगः गणेद्यःया नितँ जाःगु देगः दु । थ्व द्यःयात बालकष्ट विनायक व श्वेत गणेद्यः नं धाः । थ्व देगः वि.सं. १६७९य्‌ दयेकूगु खः । थुकिया मूलुखा दथुइ मलासे जवपाखे प्यपुनाच्वंगु दु, अले जवय्‌ छपाः तिकिझ्याः दु । लुखाया तोलनय्‌ शिवया मूर्ति दु, दुने चिग्वःगु देगलय्‌ गणेद्यःया तोलं व धातुमूर्ति दु । आः सुरक्षाया निंतिं पिने नया रेलिङया खापा तयातःगु दु । पाहांचःह्रेबलय्‌ त्यंगः गणेद्यःया नं जात्रा याइ ।

त्यःर कमलादि गणेद्यः द्यःछेँ
त्यःरय्‌ कमलादि गणेद्यःया द्यःछेँ दु । लँसिथय्‌ लाःगु, पिनें स्वयेबलय्‌ सामान्य व्यक्तिया निजी छेँ थें च्वंगु थ्व छेँ कमलादि गणेद्यःया द्यःछेँ खः । थनया मातनय्‌ च्वंगु तिकिझ्यालय्‌ गणेद्यःया मूर्ति दुगु कलात्मक तोलं दु । थ्व गणेद्यःया गुथिलिसे स्वाः अले थन व द्यःया थीथी मूर्ति तयातयेगु याइ । थन ल्हुति पुन्हिबलय्‌ जात्रा जुइ ।

त्यःर ज्वालामाइ देगः
असं, ज्याथा व थँहितिया दथुइ लाःगु त्यःर त्वाःया दुवातय्‌ ज्वालामाइयागु स्वतँ जाःगु देगः दु । प्यागोडा शैलीयागु थ्व देगः जमिन स्वयां थकयाः, ल्वहंया फः गयेमायेक दयेकातःगु दु । छज्वः सिंह व ध्वाँय्‌या दथुइ सिँयागु कलात्मक लुखाया द्यःने लीया लुखा व तोलं दु । त्वानाःसिँइ विभिन्न देवदेवीपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । आँय्‌पापौया द्यःने गजू व अनं पताः ब्वयेकातःगु दु । थ्व द्यःयात ज्वलभुलु अजिमा धकाः नं धाः । देगःया वास्तुकला पुलांगु खनेदुसां निर्माण तिथिमिति यकीन मदु । द्यःया नां ज्वालामाइ जूसां थन दुने हरिहरया मूर्ति दु ।

त्यःर इछेँ (लुतिमदु अजिमा द्यःछेँ)
त्यःरया चुकय्‌ दुने लुतिमदु अजिमाया द्यःछेँ दु । स्वयेबलय्‌ सामान्य निजी छेँ थें च्वंसां थुकिया धार्मिक व सांस्कृतिक महत्व यक्व दु । थुकिया मूलुखाय्‌ च्वंगु तोलनय्‌ इन्द्रायणी अजिमाया मूर्ति दु । अथे हे च्वय्‌ च्वंगु कलात्मक तिकिझ्यालय्‌ स्वकुंलाःगु बुट्टा नं दु । बालाचःह्रेबलय्‌ लुतिअजिमाया जात्रा जुइबलय्‌ थन नं पुजा जुइ । थुबलय्‌ थन सम्बन्धित गुथिया गुथियारत उपस्थित नं जुइ ।

त्वरः अजिमा (टुँडालदेवी)
विशालनगर दुने त्वरः अजिमाया देगः दु । थुकियात टुँडाल देवी नं धाइ । भचा पाःलूगु जमिनय्‌ गालय्‌ लाकाः थ्व पीठ देगः निर्माण जुयाच्वंगु दु । प्यखेरं खुल्ला लुखा दुसां मूलुखा पुलांगु व कलात्मक खनेदु । लुखाया द्यःने तोरणय्‌ ल्हाः ब्वयेकाच्वंम्ह व निपा ल्हातिं शंख व चक्र ज्वनातःम्ह वैष्णवी देवी दु । दुने दथुइ मू द्यः व छचाःखेरं मेमेपिं मातृकागणया शिला व मेमेपिं द्यः दु । जात्राया मू दिनय्‌ थन अजिमाया धातुयाम्ह द्यः हयाः छाय्‌पियातइ । देगः स्वतँ जाः, सिजःपौ छुनातःगु दु । साधारण कलात्मक त्वानाःसिँ तयातःगु दु ।
थ्व द्यःया जात्रा ल्हुतिपुन्हिबलय्‌ जुइ । अबलय्‌ थ्व द्यःया खःयात तिसा माले पुखुलिइ यंकाः स्वचाः चाःहीकी । अबलय्‌ हे थन म्वःपताः द्यःया खःयात नं चाःहीकी । थ्व देगःया निर्माण गबलय्‌ जुल धयागु प्रमाणित मजूसां येँय्‌ मेमेपिं मातृकापिनिगु पीठ निर्माण यायेगु झ्वलय्‌ लिच्छवि वा पूर्वमल्लकालय्‌ थुकिया निर्माण जुल धकाः अनुमान यानातःगु दु । अथे हे थन छथाय्‌ अभिलेखय्‌ १३७२ उल्लेख जूगु आधारय्‌ थ्व देगःया निर्माण अबलय्‌ जुइधुंकल धायेफु ।

थँबहीया कामारुकामाक्षदेवी देगः
थँबहीया मूलँपु सिथय्‌लाक झ्वःलिक स्वंगः देगः दुगु मध्ये लँसिथय्‌ लाःगु देगः कामारुकामाक्षदेवीयागु खः । देगः तग्वः मजूसां अनया लुखा इत्यादि कलात्मक जू । आँय्‌पा पौ जूसां व्यवस्थित खनेदु । थनया पौ दिकातइगु त्वानाःसिँइ थीथी देवदेवीपिनिगु मूर्ति कियातःगु खनेदु । थ्व देगः काजी रणध्वज थापा व अमरसिं थापापिंसं दयेकूगु धयागु अनया वि.सं. १८१५या अभिलेखय्‌ न्ह्यथनातःगु दु । थन मोहनि व चिधंगु मोहनि (चैते दशैं)बलय्‌ मेला जुइ ।

थँबहीया दक्षिणकाली देगः
येँ केशरमहलं थँबही वनेगु मूलँपुइ दुगु स्वंगः देगः मध्ये दुनेलाःगुु देगः दक्षिणकालीयागु खः । थनया मूलुखा कलात्मक जू, अले लुखाया च्वय्‌ दक्षिणकाली देवीया मूर्ति दुगु तोलं दु । वथें तुं पौया भार क्वबियाच्वंगु त्वानाःसिँइ नं थीथी देवदेवीपिं व रतिक्रियाया दृश्य क्यनातःगु दु । थ्व देगः वि.सं. १८१५य्‌ काजी रणध्वज थापा व अमरसिं थापापिंसं दयेकूगु खः ।

थँबहीया भगवती देगः
थँबहीया भगवान बहाःया लिक्क छगः चिग्वःगु भगवती देगः दु । जमिन स्वयां भचा थकयाः ल्वहंया देगः थें दयेकाः उकिया द्यःने चकंक ल्वहँतय्‌ महिषासुर मर्दिनीया मूर्ति दयेकातःगु दु, मूर्तियात आः चाकः बियातःगु दु । मूर्तिया च्वय्‌ स्वतँ थें तगिं तगिं दयेकाः द्यःने गजू छुनातःगु दु । थ्व वि.सं. १६८६ इ दयेकूगु खःसा थुकिया जीर्णोद्धार वि.सं. १८८३ इ जुल । थ्व देगःयात विष्णुमति खुसिपारिइ च्वंगु शोभा भगवतीलिसे स्वापू दु धयातःगु दु ।

थँबहीया मनकामना देगः
थँबहिया मूलँपुया सिथय्‌लाक झ्वःलिक स्वंगः देगः दुगु मध्ये दथुइ लाःगु देगः मनकामनायागु खः । तर थन दुने ज्वालामाईया मूर्ति दु । थ्व देगः चिग्वःसां कलात्मकताया ल्याखं सुन्दर खनेदु । नितँजाःगु फःया द्यःने निम्ह सिंहया मूर्ति दथुइ कलात्मक हे लुखा दु, अले लुखाच्वय्‌या तोलं नं बांलाः । स्वतँजालय्‌ नं पौ दिकेत तयातःगु त्वानाःसिँइ थीथी मातृका देवीपिनिगु मूर्ति कियातःगु खनेदु । थन वि.सं. १८१५या अभिलेख दु । अभिलेख कथं थ्व देगः काजी रणध्वज थापा व अमरसिं थापापिंसं दयेकूगु सीदु ।

थँबहीया संकष्टेश्वरी भगवती देगः
थँबहीया लँसिथय्‌ चिग्वःगु भगवतीया देगः दु । थ्व द्यःयात संकष्टेश्वरी भगवती धाइ । भचा न्हू पहः वःगु चिकिचाग्वःगु थ्व देगः तःक्वः जीर्णोद्धार यानाः वा आधुनिकीकरण यानाः थ्व अवस्थाय्‌ वःगु खनेदु । न्हापा देगः चिग्वः जुयाः तःजाः यानाः द्यःने सिजःपौ तयातःगु खःसा आः वयाः देगःयात हे तग्वः यानाः ल्ह्वनातःगु दु । अथे हे लुखापिने गणेद्यः व कुमारया मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु । थन वि.सं. १९६१या अभिलेख तयातःगु दु ।

थाय्‌मदु वास्याःद्यः
येँ थाय्‌मदुं भ्याचाद्यःयाथाय्‌ वनेगु कुनय्‌ वास्याःद्यः दु । थज्याःगु कथंया द्यः स्वनिगलय्‌ लुइके थाकु । थ्व धइगु सतलय्‌ तयातःगु तमागु सिमाया दं खः, थुकिया प्वका उगु सतलं सतकपाखे पिचायाच्वंगु दु । सुयातं वा स्याइबलय्‌ वया नामं थन ध्यबा छानाः उकियात थ्व सिँया प्वकाय्‌ तानाबिल धाःसा लनी धइगु विश्वास दु । थन नेवाः हिन्दु व बौद्धत पुज्यायेत वइ । थ्व देगःया लिउने गज्याःगु धार्मिक दर्शन दु धइगु स्पष्ट मजू । अले थ्व देगः गबलय्‌निसें थन दत धइगु अभिलेख नं मदु ।

थँहितिया नासःद्यः देगः
येँया थँहितिइ च्वंगु चीभाःया उत्तरपाखे नासःद्यःया देगः दु । जवय्‌ खवय्‌ सतः दुगु थ्व देगः छतँजाः । निखे निम्ह ल्वहंयापिं सिंह व ततःपाःगु तिकिझ्याः दुगु लुखाय्‌् कलात्मक तोलं दु । दुने आकार मदुम्ह नासःद्यःया प्रतीक दु । थन वि.सं. १७८९या अभिलेख लुयावःगु जूसां थुकिया स्थापना गबलय्‌ जुल धयागु सीमदु । थन बाजं थाइपिं, म्ये हालीपिं व पुजा याइपिं विशेष यानाः थँहितिया मानन्धरत खः । आः वयाः थुकियात जीर्णोद्धार यानाः नितँजाः यानाः सिजःपौ तयातःगु दु ।

दशैं घर
मोहनिबलय्‌ पुज्याइगु हनुमानध्वाखा दुनेया मूचुकया पूर्वपाखे लिउने छगः न्हूगु छाँटया देगः दु । थुकियात कोतगृह वा दशैंघर धाइ । नितँ जाःगु आधुनिक छेँ थें कःसि पिकयाः उकिया द्यःने मेगु चिग्वःगु देगः थेंज्याःगु आँय्‌पाया पलिं चिनाः उकिया द्यःने गजू छुनातःगु देगःया मौलिक स्वरुप गथे धयागु सीके थाकु । दुने महागौरीया मूर्ति तयातःगु दु अले थन मोहनिबलय्‌ व चैते दशैंबलय्‌ पुजा याइ । खास यानाः थ्व शाह जुजुखलःया मोहनि न्यायेकेत माःगु नःलास्वां पीत दयेकातःगु थाय्‌ खः । थनं हे नःलास्वां नारायणहितिइ छ्वइ, अले जुजुपिंसं जनतायात सिन्हःतिकाः स्वां बी । थुकिया उपयोग हे शाह जुजुपिनिगु ढंगं मोहनिबलय्‌ नःलास्वां पिइत व फुलपाति दुकायेत जक जुइगु जुयाः थ्व देगः शाहकालय्‌ जक दयेकूगु स्पष्ट जू ।

दशैं चोक
दशैंघर दुगु थाय्‌यात दशैं चोक धाइ । थ्व मूचुक, ल्वहंचुक, भण्डारखाल क्यब व त्रिशूलचुकलिसे स्वाः । थन दशैं घर दुगुलिं थुकियात दशैं चोक धाःगु खः । थन ऐतिहासिक कथं छुं खनेमदु अथेसां थन निता खँ दु । न्हापां थन चांगुनारायणं हइगु कलश दिकेगु आसन दु । मेगु तलेजुइ पुज्यायेत माःगु नीलः थनं यंकेमाः ।

दुगंबही गणेद्यः देगः
येँ न्हूसतक ध्वाखाया लिक्क दुगंबही वनेथाय्‌ गणेद्यः देगः दु । थुकियात श्वेत गणेद्यः व व्यापार गणेद्यः नं धाइ । नितँ जाःगु चिग्वःगु प्यागोडा शैलीया थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धइगु सीमदु, थन वि.सं. १९६७या जक अभिलेख दु ।
जमिन स्वयां भचा थकयाः फःपिकायाः उकिया द्यःने दयेकातःगु देगलय्‌ छज्वः सिंह, छज्वः ध्वाँय्‌ दु । लुखाया च्वय्‌ कलात्मक तोलं दु । त्वानाःसिँ कलात्मक द्यःपिं कियातःगु दु । न्हापा आँय्‌पा पौ जुयाच्वंगु देगलय्‌ आः सिजःपौ छुनातःगु दु । गजूलिसें पताः क्वसायेकातःगु दु । न्हापा सामान्यकथं जुयाच्वंगु देगलय्‌ आः सिमन्ति व मार्बल तयाः बांलाकातःगु खनेदु । स्थानीय व्यापारीतय्‌सं श्रद्धा तयाः थुकिया जीर्णोद्धार याःगु खनेदु ।

धरहरा कृष्ण देगः
धराहरा लिउनें भोटेबहाः हितिइ पिचाइथाय्‌ तजाःगु कृष्ण देगः दु । न्यातँ जाः ततःजाःगु फः च्वय्‌ थ्व देगः दयेकातःगु दु । प्यखेरं थां धंकाः दुने देगः दयेकातःगु जूसां फः तजाःथें देगः तग्वः मजू । थुकिं देगःया न्हापायागु मौलिक स्वरुप दुनावनाः आः थुकथं दयेकातःगु खनेदु ।

धरहरा तलेजु देगः
धराहरा लिउने भोटेबहाल हितिइ पिचाइथाय्‌ तलेजु देगः दु । लँसिथय्‌ चाकःलिं कलात्मक सतलं चाःहुइकातःगु थ्व देगः नितँ जाः अप्पाया फःया द्यःने दयेकातःगु दु । देगःया स्वरुप स्वयेबलय्‌ मौलिक रुप तसकं तग्वः अले कलात्मक जुइमाः धकाः अन्दाज यायेछिं । तर उगु देगः दुनाः ल्ह्वनेमफयेवं सामान्य ढंगं पाताया पौ छुनाः गजू जक तयातःगु खनेदु । थ्व द्यःयात चुकय्‌ लाकाः चाकःलिं कलात्मक सतलं चाःहुइकातःगु दु । थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धइगु अभिलेख मदुसां थन पुजाया व्यवस्था यायेत वि.सं. १८५५ य्‌ गुथि स्वनातःगु अभिलेख लूगु दु ।

धरहरा भगवती देगः
धराहरा स्वयां पश्चिमय्‌ ताहागल्ली व मुस्मांछेँया दथुइ गल्ली दुने भगवती देगः दु । मेमेगु देगः स्वयाः पाक्क थ्व राणाकालीन खःसां च्यासिं लुइक दयेकातःगु दु । छखे छज्वः सिंह दुगु लुखा दुसा मेखे स्वखे नं लुखा छुनातःगु दु । अप्पा व बज्र्रं दयेकातःगु थ्व देगः फरककथं तजाः अले द्यःने सामान्य आँय्‌पाया पौ छुनाः द्यःने गजू छुनातःगु खः । तर आः धाःसा धलानया पौ तयातयेधुंकल ।
धरहरा महाद्यः देगः
धरहराया ध्वाखां जुनाः भोटेबहाः हितिइ पिचायेकेथाय्‌ निगः देगः झ्वःलिक दु । उकी चिग्वःगु देगः महाद्यःया खः । स्वतँ जाः ततःजाःगु फःया द्यःने ल्वहंया स्वाहानें थहां वनेमायेक तजायेक प्यकुंलाक प्यखेरं लुखा तयाः न्हूगु कथं दयेकातःगु थ्व देगः मुस्मां वा राणा वास्तुकलाया दसु खः । वयां च्वय्‌ लुखा झ्याः मदु । छगू तल्ला अले वयां च्वय्‌ गुम्बजाकार दयेकाः द्यःने नेवाः पहःया गजू छायातःगु दु ।

नंसाः (नक्साल) भगवतीया देगः
येँ नक्साल दुवातय्‌ नंसाः भगवतीया देगः दु । लँसिथय्‌ लाःगु प्यागोडा शैलीया देगः स्वतँ जाः । कलात्मक लुखाया जःखः छज्वः सिंह दु । लुखाया फुसय्‌ तोलं दु । दुने चिग्वःगु लीपातां भुनातःगु देगलय्‌ झिंखुका ल्हाः दुम्ह महिषासुरमर्दिनीया ल्वहंया मूर्ति दु । थ्व मूर्तिया स्थापनाकाल स्पष्ट मदुसां थुकियात लिच्छविकालय्‌ स्थापना यानातःगु धाइ, अले स्वनिगःया हे दकलय्‌ सुन्दर प्रस्तरमूर्ति मध्ये छगू धाइ । स्वनिगःया नंसाः भगवती, शोभा भगवाती, नाला भगवती व पलाञ्चोक भगवतीयात थनया सुन्दरतम भगवती मूर्ति धाइ ।
देगलय्‌ स्वंगू लीया पौ दु, अले पौ दिकेत तयातःगु त्वानाःसिँइ थीथी देवदेवीपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । आः वयाः देगःया अंगलय्‌ नं थीथी चित्र कियातःगु खनेदु । थनया त्वानाःसिँइ कियातःगु मूर्तियात उत्कृष्ट धकाः धयातःगु दु । स्वंगूगु पौया द्यःने सुन्दर गजू छुनातःगु दु । थन नियमित पूजा यायेत कर्माचार्य पुजारी नियुक्त यानातःगु दु ।
न्हापा जुजु विक्रमकेशरीया पालय्‌ छम्ह कलाकारं थ्व मूर्ति दयेकाः लानी नयसागरयात लःल्हात । वयागु नामं थ्व देगःया नां नयसागर भगवती धायेगु यात । अथे हे थ्व मूर्ति तसकं ग्यानापुम्ह जुयाः थुकियात न्हापा जमिनय्‌ थुनातःगु अले जुजु शंकरदेवं थुकियात थकयाः पलिस्था यात, अले पाहांचःह्रेबलय्‌ खः जात्रा चले यात धयागु नं किंवदन्ती दु ।
आःया देगः सुनां गबलय्‌ दयेकल धयागु अभिलेख मदुसां थन १७८१ य्‌ जीर्णोद्धार याःगु अभिलेख दु । थन विशेष यानाः मोहनि व पाहांचःह्रेबलय्‌ मेला व जात्रा जुइ । मोहनिबलय्‌ ला अष्टमिकुन्हु राष्ट्रप्रमुखं दर्शन याःवनेगु चलन दु । देगःया परिसरय्‌ ल्वहंहिति लिसें शिव व राधाकृष्णलिसें मेमेगु देगः स्थापना यानातःगु दु ।

नन्दीकेश्वर महाद्यःया देगः
नागपुखुलिं नंसाः भगवति वनेथाय्‌ लँसिथय्‌ तःधंगु चौघेरा सतःया दुने तग्वःगु महाद्यःया देगः दु । थुकियात स्थानीयतय्‌सं नन्दीकेशर बहाः नं धायेगु याइ ।
नितँजाः ल्वहं व अप्पाया फःया द्यःने देगः दयेकातःगु दु । प्यखेरं स्वाहाने तयाः जःखः ल्वहंया सिंह थनातःगु दु । चाकःलिं कलात्मक थांया दुने देगः दु । प्यखेरं लुखा दु । दुने शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । वयां च्वय्‌ चिजाःगु छतँया द्यःने तग्वःगु गुम्बज दयेकाः वयां च्वय्‌ त्रिशूल सहितया गजू छुनातःगु खः । तर वंगु सन् २०१५या भुखाचं थ्व स्यनेवं आः ल्ह्वनेज्या जुयाच्वंगु दु ।
देगःया चाकःलिं पाञ्चायन द्यःपिनिगु चिचिग्वःगु द्यःगः स्थापना यानातःगु दु । वयां पिने प्यखेरं कलात्मक लुखा व झ्याः दुगु चौघेरा सतः दु । थुकिया स्थापना जुजु रणबहादुर शाहया कलाः सुवर्णप्रभादेवीं १८०१ य्‌ याकूगु खः । १८०६ य्‌ थुकिया लागि गुथिया व्यवस्था याःगु धयागु अभिलेख दु । गुठी संस्थानया अभिलेखय्‌ नन्दिकेश्वरया नामं ३३६ रोपनी जग्गा दर्ता जुयाच्वंगु दु । थुकिया १९ रोपनी जग्गाय्‌ आः जनआन्दोलन पार्क दयेकातःगु दु ।

नरः (हाडिगां)या कृष्ण देगः
नरः (हाडिगां)या मुख्य दुवातय्‌ कृष्ण देगः दु । लिच्छवीकालीन समुन्नत बस्ती धयातःगु नरलय्‌ थज्याःगु तःगूमछि हे सम्पदा दु । थ्व देगः नितँजाः फःया द्यःने अप्पा व ल्वहँतं दयेकातःगु दु । स्वयेबलय्‌ थ्व गुम्बज वा घण्टाकार पौ छुनाः दयेकातःगु छतँ जाःगु चिग्वःगु देगः खः । तर आः थुकिया द्यःने वंगलसिमा बुयावयाः थुकिया स्वरुप हे खनेमदयेक थुकिया हां देगःयात भुनातःगु अवस्था दु । दुने च्याका ल्हाः दुम्ह कृष्णया जवय्‌ खवय्‌ राधा व रुक्मणी अथवा गंगा व जमुना दु । मूर्ति मल्लकालीन खः धकाः अनुमान यानातःगु दु । देगःया निर्माणसम्बन्धी छुं प्रामाणिक अभिलेख मदु ।

नरःया धन गणेद्यः देगः
नरलय्‌ छतँया फःया द्यःने प्यागोडा शैलीया गणेद्यःया देगः दयेकातःगु दु । तजाःगु नितँ जाःगु देगलय्‌ न्हापा आँय्‌पापौ दुगु खःसा आः सिजःपौ यानातःगु दु । न्ह्यःने स्वदुवाः लुखा अले स्वंगू हे कलात्मक तोलं दु । उकी मध्ये छगू तोलं खुयायंकूगु जुयाः सिँइ चित्र च्वयाः तयातःगु दु । लुखाया जगय्‌ खवय्‌ सिमन्तिया पिलर तयाः गं छानातःगु दु । लुखाया जःखः दइपिं पुलांपिं सिंह मध्ये छम्ह जक दनि । दुने गणेद्यःया लिसें थीथी द्यःपिनिगु रुप बांलाक सीमदुगु प्राचीन मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थुकिया निर्माण गबलय्‌ जूगु सीमदुसां थुकिया जीर्णोद्धार १९३४ धुंकाः जूगु दु । न्हापा थ्व हे द्यः थनं खुयायंकाः चाबहिली स्थापना याःगु धयागु जनविश्वास दु । कतिं पुन्हिया कन्हय्‌कुन्हु थ्व गणेद्यःया जात्रा जुइ ।
नरःया भगवती
तिसा मालेगु पुखुलिं नरलय्‌ वनेगु लँय्‌ भगवतीया देगः दु । नितँजाःगु प्यागोडा शैलीया देगःया काष्ठकला इत्यादि स्वयेबलय्‌ यक्व पुलांगु खनेदु । स्वखेरं लुखा दुसां छखे जक चाली । कलात्मक त्वानाःसिँइ मातृका, शिव व विष्णुया मूर्ति कियातःगु दु ।
दुने खुगः छ्यं व झिंनिका ल्हाः दुम्ह द्यःयात यक्वस्यां भगवती धकाः धयातःगु दु । वं गरुड गयाच्वंगु धकाः नं धयातःगु दु । तर थ्व द्यः म्हय्‌खा गयाच्वंम्ह कुमारयागु जुइमाः धयागु अनुमान दु । देगः गबलय्‌ दयेकूगु धयागु अभिलेख मदुसां गजू भूपतिन्द्र मल्ल जुजुया पालय्‌ छानातःगु धयागु अभिलेख दु । देगःया लिक उमामहेश्वरया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु ।

नरःया भिंद्यः देगः
नरःया दुवातय्‌ भिंद्यःया देगः दु । नितँ जाःगु थ्व प्यागोडा शैलीया देगः यक्व पुलांगु खनेदु । थ्व देगः न्हापा स्वखें खुल्ला जुयाः सिँयागु थांया भरय्‌ दयेकातःगु खः । न्ह्यःने सिँया हे तोलं तयाः भिंद्यःया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । आः थुकिया विकास यानाः अंगः दनाः टायल तिकाः बांलाकातःगु दु । अथे हे नया कम्पाउण्ड कयाः उकियात रेलिङ तयाः सुरक्षित नं यानातःगु दु । थुकिया निर्माण १६२६य्‌ जूगु खः अले तःक्वः हे जीर्णोद्धार जुइधुंकूगु दु ।

नरःया मनमानेश्वरी देगः
नक्साल प्रहरी प्रधान कार्यालय व तिसा मालेगु पुखूया दथुइ मनमानेश्वरी देवीया देगः दु । बहि अथवा चौघेरा सतः थें च्वंगु छतँजाःगु थ्व देगः मेमेगु हिन्दु देगः स्वयां पाः । कलात्मक मूलुखा दुने देगः दु । त्वानाःसिँइ थीथी देवदेवीपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । मनमानेश्वरी धयाम्ह छम्ह तान्त्रिक द्यः खः । दुने गुह्यदेवी दु । थ्व लिच्छवि व मल्ल जुजुपिनि आगंद्यः खः । अथेसां थ्व देगःया इतिहासया बारे छुं जानकारी मदु । संरक्षणया अभावय्‌ लानाच्वंगु थ्व देगः परिसरय्‌ १९६४ पाखे उत्खनन जुल । थन लिच्छवि व मल्लकालीन पुरातात्विक वस्तु यक्व हे लूगु खः । थ्व द्यः व थेच्वया नवदुर्गा त्वाय्‌पिं धाइ ।
नरःया सत्यनारायणया देगः
नरःया थीथी देगः मध्ये सत्यनारायणया देगः न्ह्यथनेबह जू । देगः धाःसा अप्पां दनातःगु छतँ जाःगु साधारण खनेदु । प्यखेर मध्ये स्वखे झ्याः तयाः छखे लुखा तयातःगु दु । जस्ताया पौ पिकयाः द्यःने गुम्बज पौ तयाः उकिया द्यःने साधारण गजू छुनातःगु दु । थ्व देगःया महत्व धइगु थन दुगु द्यःया मूर्ति खः । थनया विष्णुमूर्ति प्रारम्भिक मल्लकालया खनेदु । नरःया प्राचीनता क्यनीगु अभिलेख थन न्ह्यःने तयातःगु गरुड दुगु स्तम्भय्‌ दु । उकिं थ्व देगःया महत्व बिस्कं दु । अथे हे थन परिसरय्‌ दुगु शिवलिङ्ग व उमामहेश्वरया मूर्ति नं पुरातात्विक महत्वं जाः ।

नर्मदेश्वर महाद्यःया देगः
बागमति व तुखुचा खुसिया संगम जूथाय्‌ हे चिग्वःगु देगः छगः दु, उकियात नर्मदेश्वर महाद्यः धाइ । ल्वहं व अप्पां दयेकातःगु थ्व देगः नितँ जाःगु अप्पाया फःया द्यःने दु । वर्गाकार यानाः छखे लुखा व स्वखे झ्याः तयाः दयेकातःगु दु । लुखा दुथाय्‌ ल्वहंया स्वाहाने दु, अले लुखाय्‌ ल्वहंया छेपु दुगु तोलं नं दु । दुने शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु ।

नारायणहिति नारायण देगः
नारायणहिति राजदरबार परिसर दुने हितिया चुलिंचू छगः पुलांगु नारायण देगः दु । थुकियात चतुर्बाहु नारायण नं धाइ । राजदरबार लागा दुने अलग्ग लुखा तयातःगु थ्व देगः शिखर शैलीइ दयेकातःगु दु । ल्वहँतं सियातःगु परिसरया दथुइ देगः दु । नितँ जाःगु फःया द्यःने देगः दु ।
छखें निम्ह सिंहया दथुइ स्वाहाने दु । देगःया प्यखेरं हे छत पिकयाः कलात्मक लुखा छुनातःगु दु, च्वय्‌ तोलं दु । दुने चीधिकःम्ह ल्वहंयाम्ह नारायणया मूर्ति दु । अप्पां दयेकातःगु देगःया प्यखेरं च्वंगु ल्वहंया थां च्वय्‌ चिग्वःगु देगः पिकयातःगु दुसा दथुइ तजायेक शिखर थनातःगु दु । द्यःने गजू दयेकाः द्यःने विष्णुया चक्रया स्वरुप बियातःगु दु । नारायणया देगः न्ह्यःने थ्व परिसरय्‌ ल्वहंया गरुडया लिसें दुर्गा व अजिमा द्यःपिं स्थापना यानातःगु दु । गुठी संस्थानया अभिलेख कथं थन ९५ रोपनी जग्गाया आयस्ता दुगु खः ।
थ्व देगः च्यागूगु शताब्दीइ हे दुगु धइगु आधारय्‌ थन मल्लकाल स्वयां न्ह्यः हे महत्वपूर्ण थाय्‌ कथं विकसित जुइधुंकूगु खनेदु । थ्व हे द्यःया नां क्वकयाः थन न्ह्यःने च्वंगु हितिया नां नारायणहिति जूगु अले थ्व हे हितिया नां क्वकयाः थन दयेकूगु दरबारयात नारायणहिति दरबार धायेगु याःगु खः ।
म्हय्‌ छ्यंगूया ल्वय्‌ दुपिंसं थन पुजा यात धाःसा लनी धयागु विश्वास दु । भाद्रकृष्ण नवमीकुन्हु थन विशेष मेला वा जात्रा जुइ ।

न्यत कृष्ण देगः
नरसिंह देगःया लिक्क पिने चिग्वःगु कृष्ण देगः दु । छतँ जाःगु ल्वहं व अप्पां दनातःगु देगलय्‌ रक्षक द्यःपिं पिवाः तयातःगु दु । दुने कृष्णया मूर्ति दु । झिंगुंगूगु शताब्दीया मेमेगु देगः थें हे थुकिया द्यःने नं ल्वहंयागु गुम्बज पिकयाः उकिया द्यःने गजू छुनातःगु दु । देगया निर्माण गबलय्‌ याःगु धइगु सीमदुसां १९३४ य्‌ भुखाय्‌ ब्वयेधुंकाः थुकिया जीर्णोद्धार जूगु खनेदु । पिने लँजुवाःतय्‌ काचाक्क मिखा मवनीगु जुयाः थन स्थानीय मनूत जक द्यः भागि यायेत वइ ।

न्यत नरसिंह देगः
न्यत अजिमाया जवय्‌ अले न्यत दबूया न्ह्यःने चुकय्‌ दुने नरसिंहया देगः दु । दुने वनेमाःथाय्‌ चुकय्‌ चाकःलिं छेँ दयाः छखे स्वतँ जाःगु नरसिंहया देगः स्थापित जुयाच्वंगु दु ।
पिने झ्वःलिक पसः पिकयाः तयातःथाय्‌ दुहां वनेवं बांलाःगु देगः खनेदइ । जवय्‌ खवय्‌ देवदेवीपिं रक्षक यानातःथाय्‌ दथुइ कलात्मक लुखा दु, अले द्यःने नं बांलाःगु तोलं तयातःगु दु । पौ दिकातःगु त्वानाःसिँइ नं देवदेवीपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु ।

न्हाय्‌कंतला अजिमा (उग्रतारा)
असनं थाय्‌मदु वनेगु लँय्‌ न्हाय्‌कंतलाय्‌ लँसिथय्‌ उग्रताराया देगः दु । फः थमकासे स्वतँजाः यानाः प्यागोडा शैलीं दयेकातःगु थ्व देगलय्‌ जवं खवं निगः गं, निम्ह ल्वहंया सिंह व छज्वः ध्वाँय्‌ तयातःगु दु । कलात्मक लुखाया च्वय्‌ तोलं दु, उकिइ च्याका ल्हाः दुम्ह उग्रताराया मूर्ति दु । दुने मूर्ति धकाः मदुसां थुकियात बौद्ध व हिन्दु निखलःस्यां पुज्याइ । थ्व देगःयात जुजु गुणकाम देवं दयेकूगु धाइ, थन वि.सं. १७२८या अभिलेख दु । न्हापा आँय्‌पापौ खःसा आः सिजःपौ यानाः ल्ह्वनातःगु दु । थ्व देगःया जीर्णोद्धार वि.सं. १९६०य्‌ जूगु खः । पाहांचःह्रेबलय्‌ थ्व द्यःया जात्रा जुइ ।

न्हाय्‌कंतला गणेद्यः देगः
न्हाय्‌कंतला लँसिथय्‌ गणेद्यःया चिग्वःगु देगः दु । प्यंगः थांया भरय्‌ देगः धस्वानाच्वंगु दु । उकिया द्यःने स्वतँजाः यानाः लीपौ तयातःगु दु । थ्व देगः झिंन्हय्‌गूगु शताब्दीइ दयेकूगु खनेदु । थ्व द्यःया जात्रा पाहाँचःह्रेबलय्‌ जुइ ।

न्हूघः महाद्यः
न्हूघःया लिक्क दुवातय्‌ जैसिदेवल महाद्यःया देगः दु । अप्पा व ल्वहंया न्हय्‌तँ जाः फःया द्यःने दयेकातःगुलिं नं थ्व देगः भव्य खनेदु । स्वतँ जाःगु प्यागोडा शैलीइ तापाकंनिसें खनेदइकथंया दु ।
थ्व देगःया निर्माण वि.सं. १६८८ इ जुजु भूपालेन्द्र मल्लया मन्त्री लक्ष्मीनारायण जोशीं याकूगु खः । थुकिया जीर्णोद्धार वि.सं. १९५९य्‌ जूगु खःसा वंगु तःभुखाचं दुनाः हानं ल्ह्वनेज्या क्वचाःगु दु । दरबार क्षेत्र पिनेया दकलय्‌ तग्वःगु देगः धकाः धायेबहगु थ्व देगःया लँपुं जुनाः कुमारी द्यः सालीगु जुयाः थुकिया सांस्कृतिक महत्व यक्व दु ।

न्हूपुखू बालगोपालेश्वर महाद्यः देगः
न्हूपुखू (रानीपोखरी)या दथुइ बालगोपालेश्वर महाद्यःया देगः दु । थ्व देगः जुजु प्रताप मल्लं १६७० थः लानीयात लय्‌तायेकेत न्हूपुखू दयेकूबलय्‌ निर्माण याःगु खः । स्वनिगलय्‌ पुखूया दथुइ दयेकातःगु थज्याःगु देगः तसकं म्हो जक लुइ ।
न्हापा दयेकातःगु शिखर शैलीया देगः सन् १९३४ य्‌ दुनेवं अःपुक गुम्बज शैलीइ जीर्णोद्धार यानातःगुलिइ सन् २०१५ या भुखाचं क्षति जुइवं थुकिया जीर्णोद्धार याःबलय्‌ मौलिक शैलीयात नालाकाःगु खनेदु । दुने शिवलिङ्ग व मेमेपिं द्यःपिं स्थापना यानातःगु दु । मेम्ह द्यः हरिशंकरी देवीयागु खः, गुगु लक्ष्मी व सरस्वतीया संयुक्त रुप धाइ ।
थ्व देगः सुरक्षाया कारणं न्ह्याबलें बन्द यानातइगु जूसां किजापुजाकुन्हु छन्हु चाली, अले थुकुन्हु थन किजा वा तता मदुपिंसं पुज्याःवइ । अथे जुयाः थ्वयात किजाद्यः धायेगु नं चलन दु ।

न्हूसतक महालक्ष्मी भगवती देगः
येँ न्हूसतक जुद्ध समशेरया सालिक न्ह्यःने विशाल बजारया लागा दुने महालक्ष्मी द्यःया देगः दु ।
जमिन स्वयां छतँ जाः कुहां वनाः दयेकातःगु देगः मेमेगु देगः स्वयां पाः । मेमेथाय्‌ थें थन दुहां वने म्वाः । न्ह्यःनेसं दथुइ झिंच्याका ल्हाः दुम्ह महिषासुरमर्दिनीया मूर्ति व अन मेमेपिं द्यःया मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु । कलाकारितां जाःगु थां छचाःखेरं तयाः प्यागोडाया हे पहः पिकयाः छतँ जाः दयेकातःसां व उकिया द्यःने आँय्‌पा पलिंचिनातःसां वयां च्वय्‌ धाःसा गनं मदु थें धरहरा थज्याःगु तजायेक शिखर दयेकाः उकिया द्यःने चिग्वःगु गजू तयातःगु दु । थ्व थासय्‌ छचाःखेरं तःम्ह हे द्यःपिं स्थापना यानातःगु दु ।
पशुपति देगः
स्वनिगःया दकलय्‌ महत्वपूर्ण ऐतिहासिक अले दकलय्‌ यक्व मनूत वनीगु देगः पशुपतिनाथ या देगः खः । थ्व देगः येँ महानगरपालिका वडा नं ८य्‌ बागमति खुसिया सिथय्‌ दु । नितँ जाःगु कलात्मक प्यागोडा शैलीया देगःया प्यखेरं वहःया कलात्मक स्वदुवाः स्वदुवाः लुखा दु । प्यखेरं दथुया लुखाया च्वय्‌ महाद्यःया मूर्ति सहितया तोरण दु । वयां च्वय्‌ प्यखेरं पौ दिकेत च्यागः च्यागः त्वानाःसिँ दु । वयां च्वय्‌ लीपौ दुसा वयां च्वय्‌या तँय्‌ प्यखेरं प्यंगः प्यंगः त्वानाःसिँ दु । वयां च्वय्‌ लीपौ दु । च्वय्‌ न्यागः गजू लुँयागु धाइ । देगः दुने ६ फीट तजाःगु प्यखें प्यपाः ख्वाः दुगु हाकुगु ल्वहँया शिवलिङ्ग दु । देगःया पिने पश्चिम लुखाया न्ह्यःने विशाल द्वहँया मूर्ति दु । थ्व देगःया उत्पत्ति नेपाःया उत्पत्तिलिसे स्वानाच्वंगु दु । न्हापा छम्ह साजवाःया सां थन दुरु हायेकःवइगु अले लिपा महाद्यः स्वयम् उत्पत्ति जूगु धइगु किंवदन्ती दु । थुकिया न्हापांगु स्वरुपया देगःया निर्माण गबलय्‌ जुल धयागु ऐतिहासिक प्रमाण मदु । प्राचीनकालनिसें थुकिया जीर्णोद्धार तःकः जुयावयाच्वंगु दु । ई.सं. १६९७ य्‌ जुजु भूपालेन्द्र मल्लं थुकिया जीर्णोद्धार यात । लिपा वि.सं. १९८२ इ प्रधानमन्त्री चन्द्र शमशेरं थन टायल तिकेगु व लुँ सियाः लीपौ चिनाबिल । अथे हे वि.सं. २०१६ य्‌ जुजु महेन्द्रं नं जीर्णोद्धार यात । लिपा वि.सं. २०२४ सालय्‌ गुठी जीर्णोद्धार तथा निर्माण समितिपाखें थुकिया जीर्णोद्धार जुल । ई.सं. १९३४ व २०१५ या भुखाचं थ्व देगःयात खास क्षति मयाःगु खनेदु ।
देगः परिसरया छचाःखेरं थीथी द्यःपिनिगु देगः दयेकातःगु दु । देगःया पूर्वपाखे बासुकि नागया देगः दु, पूर्वपाखे गणेद्यः, महाद्यः, पाञ्चायन इन्द्रेश्वरया देगः दु । अथे हे दक्षिणपाखे उन्मत्त भैरवया देगः दु । थनया मुख्य पुजारी भारतया भट्ट जुयावयाच्वंगु दु ।
आः देगःया जःखः २४० हेक्टर जग्गायात पशुपति क्षेत्र विकास कोष अन्तर्गत तयाः विकास यायेगु ज्या जुयाच्वंगु दु । थन शैवया लिसें शाक्त, वैष्णव, गाणपत, नाथ अले जैन, बौद्ध सम्पदा व अखाडा नं दुथ्यानाच्वंगु दु । थन थीथी देगः व वलिसे स्वाःगु जात्रा पर्व इत्यादि दछियंक जुयाच्वनी । अथे हे थ्व थासय्‌ नेपाः न्यंकया जन्मनिसें मृत्यु संस्कार यायेगु थाय्‌ नं जुयावःगु दु । थ्व ल्याखं थुगु लागायात छगू खुल्ला संग्रहालयकथं काइ ।
थन विशेष यानाः फाल्गुण कृष्णपक्ष चतुर्दशी वा सिलाचःह्रेकुन्हु तःधंगु मेला जुइ । थ्वकुन्हु नेपाःया लिसें भारतं नं साधुत वइ । अथे हे हरितालिका तीज व बालाचःह्रेकुन्हु नं थन मेला जुइ । थ्व देगःयात हिन्दुतय्‌ शिवया पवित्र स्थलमध्ये छगू धकाः धाइ । थुकियात सन् १९७९ इ स्वनिगःया विश्वसम्पदा क्षेत्र दुने लाकातःगु दु । अथेसां देगः परिसरय्‌ धाःसा हिन्दुत जक वनेदु ।

पुरेतघाट शिव देगः
दक्षिणकाली देगः स्वयां पूर्वपाखे बागमति घाटं मू लँ पिचाइगु गल्लि लिक्क च्वंगु चुकय्‌ प्यंगः चिचिग्वःगु देगःया छपुचः दु । उकी मध्ये निगः च्यासिं लुइकाः गुम्बज पौ तयाः द्यःने पलेस्वां बांलुइकातःगु दु । मेगु निगः देगः वर्गाकारय्‌ दनातःगु दु । उकिया पौ गं आकार वयेकाः दयेकातःगु दु । थ्व बाहेक थन मेमेपिं नं वैदिक द्यःपिनिगु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थ्व चुक थन पिनेया घाटय्‌ जुइगु शाह राजकीय परिवारया अन्तिमसंस्कारलिसे सम्बन्धित दु । थ्व दक्व देगः झिंगुंगूगु शताब्दीइ दयेकातःगु खः । थन १८८३ व १९१६या अभिलेख लूगु दु । अथेसां थुकिया स्थापनालिसे स्वाःगु अभिलेख थन मदु ।

पूर्णेश्वर महाद्यः देगः
त्रिपुरेश्वर राहदानी विभाग व विश्वनिकेतन स्कुलया लिक्क तःधंगु चुकय्‌ दुने पूर्णेश्वर महाद्यःया देगः दु । स्वतँ जाःगु फःया द्यःने २०गः थांया द्यःने थ्व देगः दयेकातःगु दु । आधार धिसिलाःसां देगः धाःसा तग्वः जुयाः नं अतिकं साधारण खनेदु । साधारण लुखाया दुने शिवलिङ्ग स्थापित जुयाच्वंगु दु । नितँय्‌ प्यखेरं चिचिपाःगु झ्याः दुसा उकिया द्यःने साधारण गुम्बज दयेकाः उकिया द्यःने सामान्य गजू छुनातःगु दु । स्वयेबलय्‌ न्हापा दुनाः थुकिया मौलिक रुप स्वयां पाक्क लिपा जीर्णोद्धार यानातःगु खनेदु ।
देगः साधारण खनेदुसां थुकिं प्यखेरं यक्व थाय्‌ कयाः चाकःलिं चौघेरा सतः दयेकातःगुलिं थ्व देगः महत्वपूर्ण खनेदु । थ्व देगः जुजु राजेन्द्र विक्रम शाहं सन् १८२२ य्‌ जुजु रणबहादुर शाहया लानीपिनिगु निर्वाण कामना यानाः दयेकूगु खः । सन् १९३४या भुखाचं थ्व देगः दुनेवं सन् १९४५ य्‌ थुकिया जीर्णोद्धार याःगु खः । न्हापा थुकिया गुथिया आयस्तां थन न्हिंन्हिं २००म्ह गरिब असहायतय्‌त सिदा बीगु व्यवस्था दुगु खः ।

प्वकनाः गणेद्यः देगः
येँ लैनचौरं क्वय्‌ नयाँबजार वनेगु लँय्‌ भचा दुने प्वकनाः गणेद्यःया देगः दु । थुकियात सोह्रखुट्टे पाटी गणेद्यः व सिद्धि गणेद्यः नं धाइ ।
पुलांगु व न्हूगु निगू सतःया न्ह्यःने न्हूगु पहःया सिमन्तिं दनातःगु देगः दु । तद्वाःगु लुखा दुने गणेद्यःया मूर्ति दु । लुखाया पिने झ्याः दुथाय्‌ न्हूगु तोलं तयातःगु दु । धलान यानाः प्यागोडा देगःया पौ थें नितँजाः दयेकाः उकिइ आँय्‌पापौ तयातःगु दु । उकिया गजू छुनातःगु दु । अन परिसरय्‌ सरस्वती, हनुमान, विष्णु, भिमसेन आदिया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । देगःया खवय्‌ च्वंगु सतःयात तजायेक नितजाः दनाः क्वय्‌ भजनछेँ यानातःगु दु । थुखे च्वंगु हिति सुनावने धुंकल । मेखे च्वंगु बुंगाःया द्यःने हे तजायेक छेँ दनातःगु दु ।
थ्व देगःया च्वय्‌ पाखाय्‌ ल्वहंया घः दु, उकियात प्वकनाःद्यः धाइ । विशेष यानाः येँय्‌ च्वंपिनि इहिपाः जुलकि थन किसली छानाः पुज्यायेगु चलन दु ।
थ्व द्यःयात थ्वँ कायेत प्वक दयेकेगु स्यनीम्ह द्यः धाइ । उकिं भौमचायात थन भागि याकाः प्वक कायेसःम्ह यानाबी धकाः धायेगु चलन दु ।
थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धयागु सीमदुसां थन १८४४या अभिलेख दु । थ्व देगः १९७५ तक सामान्य अंगःया रुपय्‌ द्यःने जस्तापौ तयाः जक दयेकातःगु खःसा आः तग्वयेक देगः दयेकातःगु दु ।

बत्सलेश्वरी
पशुपति आर्यघाट वनेथाय्‌ च्वंगु नितँ जाःगु कलात्मक देगः बत्सलेश्वरी वा बछलेश्वरी वा बछलामाइयागु खः ।
पुराण बाखं कथं महाद्यः पशु रुप कयाः थन बनय्‌ चाःहिलाच्वंबलय्‌ पार्वतीं थन च्वनेगु इच्छा यायेवं थन बत्सला नामं च्वँ धकाः आज्ञा बीवं थन बत्सलेश्वरी दुगु धाइ । थन लय्‌लय्‌पतिकं कृष्ण चतुर्दशीकुन्हु पुजा जुइ । वैशाखकृष्ण चतुर्दशीकुन्हु जुइगु विशेष पुजायात स्वांछाये पुजा वा दमनारोहण पुजा धाइ । चैत्रवदी द्वादशीकुन्हु थन बलिपुजा जुइ । थ्व बाहेक थन सिद्धिलक्ष्मीया पीठ धकाः नं पुजा यायेगु याः ।

बालकुमारी देगः
असनं केलत्वालय्‌ वनेबलय्‌ खवय्‌ लँसिथय्‌ बालकुमारी द्यःया देगः दु । भचा गालय्‌ लाःगु खुल्लागु थासय्‌ पःखालं चिनातःगु चिग्वःगु देगः दुने रुप मदुगु शिलायात बालकुमारी कथं पुज्यायेगु यानातःगु दु । चाकःलिं चाकःमत व च्वय्‌ इलां तयाः छाय्‌पियातःगु दु । देगः चिग्वःसां थुकिया स्थानीय जनताया दथुइ तसकं धार्मिक व सांस्कृतिक महत्व दु । थन च्वंपिनि सामाजिक ज्या व संस्कारया ज्याय्‌ थन पुज्यायेगु याइ ।

बिछे बहाः
मरुं भिंद्यःत्वालय्‌ कुहां वनेगु लँया दथुइ इलाछेँय्‌ छगू चुक दु– बिछे बहाः । नामं बहाः खःसां थ्व हिन्दू शाक्त धर्मलिसे स्वाः । थ्व निजीछेँया द्यःने नितँजाःगु प्यागोडा जुयाः धस्वानाच्वंगु दु । थ्व प्रधानतय्‌गु आगंछेँ खः । थनया द्यःदुथाय्‌या तोलनय्‌ दुर्गाया मूर्ति कियातःगु दुसा त्वानाःसिँइ नं मातृका द्यःपिं दु । दुनेच्वंम्ह द्यःया बारे जानकारी मदुसां व शाक्त परम्पराकथं गुह्यकथं पुज्याइम्ह तलेजु द्यः खः धकाः धाइ । नां बहाः जूसां थन बौद्ध सम्पदा धायेल्वयेक छुं मदु, वा मदयेधुंकल ।

भगवतेश्वर राधाकृष्ण देगः
तीन देवल स्वयां भचा पूर्वपाखे बागमतिया सिथय्‌ भगवतेश्वर राधाकृष्णया देगः दु । थ्व थाय्‌यात बागमतिया भगवतेश्वर घाट धाइ । घाटया सिथय्‌ हे स्वतँ जाः फःया द्यःने देगः दनातःगु दु । च्यासिं लुइकाः दयेकातःगु देगःया प्यखें लुखा दु । तर चालीगु लुखा धाःसा छगू जक खः । अप्पाया द्यःने बज्रं पानाः उकी तसकं आकर्षक बुट्टा पिकयातःगु देगः पुलांगु परम्परागत वास्तु व न्हूगु प्रविधिया मिश्रण खः । दुने राधाकृष्णया मूर्ति दु ।च्वय्‌ नं कलात्मक बुट्टां छाय्‌पियाः गं बांलूगु पौयात पलेस्वांया रुप बियातःगु दु । उकिया द्यःने गजू छुनातःगु दु । देगःया लिउने नितँ जाःगु सतः दु, १९०५य्‌ दयेकातःगु थ्व देगःया जीर्णोद्धार १९५२य्‌ जूगु धयागु अभिलेख दु ।

भलननि महाद्यः देगः
मुसुमबहाःया भलननि दुने दथुइ छतँ जाःगु महाद्यः देगः दु । प्यखेरं लुखा दुगु अप्पाया अंगः दनाः देगः दयेकातःगु दु । सामान्य त्वानाःसिँ तयाः आँय्‌पाया पौ छुनातःगु दु । थ्व देगःया ऐतिहासिकता क्यनीगु अभिलेख लुया मवःनिगुलिं थ्व गबलय्‌ दयेकल धकाः धाये फइमखुनि ।

भिंद्यः देगः
येँया मरुं विष्णुमति वनेगु लँय्‌ भिंद्यःया तग्वःगु देगः दु । येँया ततःग्वःगु देगः मध्ये थ्व नं छगः खः । मातनय्‌ जक द्यः स्थापना यानातःगु दु । दुने स्वदुवाः लुखाय्‌ तोलं तयातःगु दु । थन दुने दथुइ चीधीम्ह मिसाद्यः व निम्ह जवंखवं ततःधीपिं मिजं द्यःपिं दु, अले वयां जवय्‌ खवय्‌ निम्ह धुसि लूपिं द्यःपिं खनेदु । धुसि आजु व धुसि अजिमा धकाः धयातःपिं उमिगु ल्हातिइ कापतं भुनाः चिनातःगुलिं रहस्यमय खनेदु । धायेत थ्व द्यःपिं महाभारतया पात्रत अर्जुन व भीम अले द्रौपदी धायेगु चलन दु । अथेसां थनया पूजाविधि व निर्माण तान्त्रिककथं जूगु कारणं थ्व नेवाःतय्‌ बिस्कं द्यः धकाः धायेफु । नेवाःतय्‌सं भिंद्यःयात थःपिनि संरक्षक व व्यापारया द्यः धकाः नालातःगु दु ।
थन वि.सं. १६५५या अभिलेख दुगु ल्याखं व स्वयां न्ह्यः हे थ्व द्यः व देगः अस्तित्वय्‌ वयेधुंकूगु खनेदु । अथे हे थुकिया जीर्णोद्धार १८१८इ व १९६०इ जूगु खनेदु । दँय्‌दसं भिंद्वादशीबलय्‌ थन मेला जुइसा झिंनिदँय्‌ छकः द्यःयात गुप्तवास याकाः हे पुज्यायेगु नं चलन दु ।

भोताहिति गणेद्यः देगः
भोताहितिया लँदथुइ गणेद्यःया देगः दु । थुकियात सिद्धिविनायक व ख्वाँय्‌ गणेद्यः नं धाइ । चिद्वाःगु लुखाया च्वय्‌ नागं कुइकातःगु दु व देगःया चाकःलिं चाकःमत तयातःगु दु । थ्व देगःया निर्माण मिति स्पष्ट मदु । सन् १९३४या भुखाचं स्यंकेधुंकाः थुकियात जीर्णोद्धार याःगु खः । आः छतँ जाःगु आधुनिक ढंगं प्लास्टर यानाः रंगरोगन यानातःगु दु ।

भ्वरिखाः गणेद्यः
येँ धोबीचौरय्‌ भ्वरिखाः गणेद्यःया देगः दु । सामान्य छेँ थें च्वंगु थ्व देगलय्‌ छखे चकंक लुखा थें चायेकातःगु दु, न्ह्यःने गं छगः खायातःगु दु । दुने पुलांगु गणेद्यःया मूर्ति दु । थ्व द्यःया स्वापू विष्णुमतिइ च्वंम्ह शोभा भगवतीलिसे दु । थन मंसिर कृष्णपक्ष चतुर्दशीबलय्‌ जात्रा जुइ ।

मखं कालिका देगः
मखनय्‌ महाद्यःया लिक्कसं चिग्वःगु कालिका भगवतीया देगः दु । छतँ जाःगु देगःया द्यःने गुम्बज पौ तयाः द्यःने साधारण गजू दु । लुखा च्वय्‌या तोरणय्‌ महिषासुरमर्दिनीया चित्रण जुयाच्वंगु दु । दुने बांलाःगु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थुकिया स्थापना गबलय्‌ जुल धइगु सीमदु ।
देगःया लिक्क लिक्क तःम्ह हे द्यःया मूर्ति लानाच्वंगु दु । थुकिं थ्व थाय्‌ न्हापांनिसें धार्मिक महत्व दुगु व यक्व द्यःपिं स्थापना यानातःगु तर लिपा थाय्‌या विस्तार जूबलय्‌ उकियात मुनाः थन तयेहःगु खनेदु ।

महाद्यः देगः (तलेजु लिक्क खवय्‌)
येँ लाय्‌कूया तलेजु देगःया लुखाया खवय्‌ महाद्यःया देगः दु । अप्पाया छतँजाःगु फःया द्यःने दयेकातःगु नितँजाःगु देगः चिग्वःसां सुन्दर व आकर्षक खनेदु । थनया लुखा व त्वानाःसिँइ मातृका आदि देवदेवीपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । दुने शिवलिङ्ग दु । तर थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धइगु अभिलेख मदु तर थुकियात झिंन्हय्‌गूगु शताब्दीयागु धकाः धयातःगु दु । थ्व देगः आः तमागु सिमाया क्वय्‌ लानाच्वंगु दु अले उचित संरक्षणया अभाव खनेदु ।

महाद्यः देगः (तलेजु लिक्क जवय्‌)
येँ लाय्‌कूया तलेजु देगःया मेगु लुखाया जवय्‌ मेगु महाद्यःया देगः दु । नापसं च्वंगु देगः थें छतँ जाःगु फःया द्यःने नितँ जाःगु प्यागोडा शैलीया देगः खः थ्व । लुखा व त्वानाःसिँया काष्ठकला आकर्षक खने दु । थ्व देगःया निर्माण सम्बन्धी अभिलेख अन मदु, तर थुकियात झिंन्हय्‌गूगु शताब्दीयागु धकाः धयातःगु दु ।

महाद्यः देगः (मूचुक लिउनेया)
येँ लाय्‌कूया मूचुकया लिउने दुगु ‘दशैंघर’या उत्तरय्‌ छगः नितँ जाःगु महाद्यःया देगः दु । थुकिया निखें अंगः दनातःगु दु । दुहां वनेथाय्‌ बरण्डा थें पिकयातःगु दु अले थामय्‌ शैव द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । तर च्वय्‌ पौ दिकेगु त्वानाःसिँ धाःसा सादा खनेदु । दुने चतुर्मुख कोटिलिङ्गेश्वरया मूर्ति दु । व चुकय्‌ महागौरी, चतुव्र्युह नारायण व नागया नं मूर्ति दु । थ्व देगः झिंन्हय्‌गूगु शताब्दीइ दयेकातःगु खः, अले सन् १९३४ या भुखाचं दुनेवं हानं जीर्णोद्धार यानातःगु खः । थन च्वंगु छगः तुंयात जंगबहादुरलिसे स्वाकातःगु दु ।

महाविष्णु देगः
येँ मखनं कालभैरव वनेबलय्‌ खवय्‌ नितँ जाःगु देगः दु, व महाविष्णुया देगः खः । उकियात पञ्चमुखी लक्ष्मीनारायण नं धाइ ।
प्यतँजाःगु फःया द्यःने प्यखेरं थां थनाः देगः दयेकातःगु दु । कलात्मक लुखा दु । थज्याःगु कलात्मक व ऐतिहासिक देगःया त्वानाःसिँ धाःसा छुं हे बुट्टा मदुगु खनेवं थ्व न्हापायागु दुनावयेवं जीर्णोद्धार याःबलय्‌ थज्याःगु त्वानाःसिँ तःगु धकाः अनुमान यायेफु । आँय्‌पापौया द्यःने बांलाःगु गजू दु । थ्व देगः झिंच्यागूगु शताब्दीइ जुजु जगज्जय मल्लं थः मदुम्ह काय राजेन्द्र मल्लया नामय्‌ दयेकूगु धकाः धाइ । तर थुकिया बारे थन शिलालेख धाःसा मदु । थन च्याका ल्हाः दुम्ह, लक्ष्मी मुलय्‌ तयातःम्ह महाविष्णुया मूर्ति दुगु खः । थ्व देगः १९३४य्‌ दुनावयेवं थनया मूर्ति लिकयाः हनुमानध्वाखा दरबारय्‌ तयेयंकल । लिपा थुकिया जीर्णोद्धार धुंकाः नं मौलिक मूर्ति तयेहयेत प्रशासनिक कठिनाइ वःगुलिं थन अथे हे च्वंम्ह न्हूम्ह द्यः हयाः प्रतिस्थापन यानातःगु दु ।

महिन्द्रेश्वर महाद्यः देगः
मखंत्वालं हनुमानध्वाखा वनेथाय्‌ महाद्यःया देगः दु, गुकियात मखं महाद्यः धकाः नं धाइ । जमिन स्वयां भचा तजायेक फः पिकयाः देगः दयेकातःगु दु । प्यखेरं लुखा व महाद्यःया मूर्ति अंकित तोलं दु । दुने चकंगु थासय्‌ चतुर्मुखी शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । नितँ दुगु पलिइ लीपौ दु । अले व दिकेगु त्वानाःसिँइ थीथी देवदेवीया मूर्ति कियातःगु दु । च्वय्‌ गजू दु अले पताः क्वसायेकातःगु दु । ने.सं. ६७४य्‌ जुजु महिन्द्र मल्लं दयेकूगु खः । वि.सं. १९३४ या भुखाचं थ्व देगः दुनेवं थुकिया जीर्णोद्धार जूगु खः ।
मांंकाःद्यः (महांकाल) देगः
येँ तिंख्यःया पश्चिम सिमानाय्‌ सैनिक अस्पतालया न्ह्यःने वज्रवीर मांकाःद्यःया देगः दु । जमिन स्वयां छतँ तजाःगु थासय्‌ जवय्‌ खवय्‌ विष्णु व सरस्वतीया मूर्ति दुथाय्‌ निखें सिमन्तिया स्वाहानें थहां वनेवं देगः खनी । देगः स्वतँजाः, प्यागोडा शैलीइ दयेकातःगु दु । पश्चिम स्वःगु लुखा सामान्य खनेदु च्वय्‌ कलात्मक तोलं दु । दुने मांकाःद्यःया तःधिकःगु मूर्ति दु । स्वनिगलय्‌ दकलय्‌ तःधिकःगु मांकाःद्यःया मूर्ति थ्व हे जुइ ।
देगःया त्वानाःसिँ साधारण खनेदु । लीपौया द्यःने गजू तयातःगु दु । थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धयागु सीमदु । थन १९१३ व १९६१या अभिलेख दु ।
महांकाल धयाम्ह सामान्यतयाः थःगु हे देगलय्‌ स्वयां नं गनं बहाः वा बहीया लुखाय्‌ दइम्ह द्यः खः । थन जक गथे महांकालयागु देगः दत धयागु स्पष्ट मदु । न्यँकँबाखं कथं गुगुं इलय्‌ साश्वतवज्र बज्राचार्यं आकाशमार्गंं वनाच्वंम्ह महांकालयात सालाकयाः थन स्थापना याःगु खः । अबलय्‌ थन न्ह्यःने विश्वनाथया देगः व गंगा धकाः पुखू नं स्थापना याःगु अले व निगुलिं आः सैनिक अस्पतालं ल्हाःगु धयागु जनविश्वास दु ।
स्थानीय मनूतय्‌सं दशा मभिनकि व बुदिंबलय्‌ थन पुजा वनेगु चलन दु । आः थन शनिदेव धकाः शनिवाः पतिकं म्वःम्वः मनूत अय्‌लाः छानाः पुज्याःवइ ।

मय्‌ति अजिमा देगः
ज्ञानेश्वरं हिजाखुसिइ वनेगु लँय्‌ पञ्चकुमारी मय्‌ति अजिमाया देगः दु । छतँ जाःगु पीठ देगलय्‌ न्हापा टायल तिकातःगु लिकयाः आः दाचिअप्पां दनातःगु दु । देगःया प्यकुनय्‌ शार्दुल थनातःगु दु । मूलुखाया न्ह्यःने बेताः ग्वतुइकातःगु दु । लीपातां भुनातःगु लुखाया जवंखवं ल्वहंया छज्वः सिंह व छज्वः ध्वाँय्‌ दु । लुखा च्वय्‌ कलात्मक तोलं दु । प्यखेरं लुखाय्‌ नं अथे हे त्वलं दु, तर लुखा धाःसा मूलुखा जक चायेकी । दुने मूद्यःया रुपय्‌ शिला जक दुसा वयां च्वय्‌ वहःया नागं कुइकातःगु अष्टमातृकाया मूर्तिसहितया तोलं दु । थ्व देगःया स्थापना गबलय्‌ जूगु धयागु प्रमाण मदुसां थुकिया प्रारम्भिक स्वरुप जुजु अंशुवर्माया पालय्‌ ६२८ य्‌ दयेकूगु धाइ । देगःया स्वरुप सन् १७११ य्‌ चतुर्दशी सेवा खलकं दयेकूगु खनेदु । लिपा १७७६ व १९६० इ नं थुकिया जीर्णोद्धार जुल । वि.सं. १९२९ पाखे थन भीम शमशेरं बलि पुजाया व्यवस्था याःगु व वहःया तोलं व धर्मशाला दयेकाबिउगु खः ।
वि.सं. २०१९सालय्‌ थनया द्यः खुयाः विदेशय्‌ यंकेत्यंगु व बचे यानाः लित हःगु धयागु नं न्यनेदु । थ्व देगः परिसरय्‌ चैत्य, अमोघपास, लोकेश्वर, तारा, गणेद्यः व सरस्वती आदिया नं मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । न्याम्ह देवीपिं थःछेँ वनेत वयाच्वंगु छम्ह तान्त्रिकं खनाः उमित सालाः थन तःगुलिं थ्व द्यःयात पञ्चकुमारी मय्‌तिदेवी धाःगु धयागु किंवदन्ती नं दु । अथे हे थन हिजाखुसिया सिथय्‌ छम्ह ज्यापुं ल्वहं छगः चिइके मफयाः द्यंगु व म्हगसय्‌ न्याम्ह देवीपिं वःगु अले वयागु बिन्ती न्यनाः देवीपिं थन हे सिद्ध जुयाः च्वंगु धयागु मेगु बाखं नं दु ।

म्वःपताः द्यःया देगः
टंगालं वालुवाटार वनेगु लँय्‌ म्वःपताः द्यःया देगः दु । वयात भोटभटेनी द्यः धकाः नं धाइ । हाकुगु व तुयुगु ल्वहं लानातःगु परिसरय्‌ दथुइ फःया द्यःने देगः दनातःगु दु । मूलुखाया न्ह्यःने छज्वः सिंह व स्वंगः गं तयातःगु दु । कलात्मक मूलुखाया जःखः छज्वः ध्वाँय्‌ दु । थनया तोलनय्‌ धाःसा ब्रम्हायणीया मूर्ति अंकित जुयाच्वंगु दु । व ल्याखं थ्व देगः अष्टमातृका दुने लाःगु व शाक्ततय्‌सं हनातःम्ह द्यः जुइमाल । थनया द्यःपिं बिस्कं जुयाः नं थ्व देगःया महत्व यक्व दुगु खः । मूलुखा उत्तर स्वःसां थन दुने द्यः धकाः पश्चिम स्वयाच्वंपिं छम्ह ब्राम्हण व छम्ह ब्राम्हणीयात पुज्यायेगु याइ । उमित अन यखायातःगु दु । अथे हे उमि मचा धकाः धयातःम्ह नं छप्वः दयेक यखायातःगु दु । तसकं पुलांगु व काष्ठकलां जाःगु देगःयात आः मार्बल टायलं तिकातःगु दु । अथे हे अंगलय्‌ चाकःलिं अष्टमातृकाया रंगीन मूर्ति नं दयेकातःगु दु ।
मस्त म्हं मफुतकि थन भागि याकेवं लनी धयागु विश्वास दु । उकिं मनूत मस्त ज्वनाः हे थन द्यइके वइ । किंवदन्तीकथं छम्ह ब्राम्हणं विष्णुयात कायया रुपय्‌ दयेमा धकाः फ्वंगु, मचा बूगु अले व मचायात इमां दायाः यंकूगु खः । थ्व हे लुमंतिइ थन उमित द्यःकथं पुज्यानातःगु खः । नरलय्‌ तिसा मालेगु जात्रा जुइबलय्‌ थ्व द्यःया नं जात्रा जुइ । देगःया निर्माणकालसम्बन्धी ऐतिहासिक अभिलेख हे मदुसां थ्व लागाय्‌ लिच्छविकालया अभिलेख लूगुलिं देगः नं लिच्छविकालय्‌ हे दयेधुंकूगु अनुमान यानातःगु दु । थन १७९०य्‌ जीर्णोद्धार जूगु व वयां लिपा तःकः जीर्णोद्धार जुइधुंकूगु दु ।

म्हय्‌पि अजिमा देगः
येँ पकनाजोलं नयाँबजार वनेबलय्‌ भचा दुने विष्णुमति सिथय्‌ द्वम्बःचाय्‌ म्हय्‌पि अजिमाया पीठ दु । थ्व द्यःयात योगाम्बर ज्ञानेश्वरी नं धाइ ।
गुँया दथुइ ल्वहंया त्वाथः गयाः थहां वनेवं च्वकाय्‌ थ्व देगः दु । न्हूकथंया नितँ जाःगु प्यागोडा देगःया मूलुखा दु, उकिया जवंखवं छज्वः सिंह व छज्वः ध्वाँय्‌ दु व लुखाया द्यःने तयातःगु तोलं कलात्मक दु । प्यखेरं तिकिझ्याः थें जाली तयातःगु दु । प्यकुनय्‌ ल्वहंया प्यम्ह सिंह तयातःगु दु अले चाकःलिं चाकःमत नं दु । सामान्य कलात्मक त्वानाःसिं ज्वंकाः मेगु छगू नं पौ देतनातःगु दु । पौ निगुलिं लीयागु खः ।
न्हूगु प्यागोडा दुने चिग्वःगु मुकं लीपातां भुनातःगु देगः पीठकथं थनया मूद्यः माहेश्वरीयात कयातःगु दु । उकिया लिसें चाकःलिं अष्टमातृकागणया शिलामूर्ति दु । थन तान्त्रिक विधिकथं पुजा जुइ ।
बौद्धतय्‌सं नं थन वयाः पुजाआजा याइ । विशेष यानाः बुंगद्यः व मेमेगु चां दयेकातःगु द्यःया जीर्णोद्धार यायेत थनया चा यंकेगु चलन दु । तान्त्रिक बुद्धधर्म अनुसार म्हय्‌पिया अर्थ म्ह व पीठ खः । उकिं थुकियात आत्मापीठ नं धाइ । अथे जुयाः म्हय्‌पियात काय वाक चित्त धकाः चक्रमण्डलया स्वरुपय्‌ दयेकातःगु धाइ । म्हय्‌पिया मुख्य अधिष्ठाता द्यः योगाम्बर ज्ञानेश्वरी खः । वयात वज्रयानी बौद्ध दर्शनया सिद्धान्त कथं प्राज्ञोपायया प्रतीक धाइ । थनया अष्टमातृका दुगु ल्वहंया तोलं १६६६ इ छायातःगु खः । व धुंकाः थन तःक्वः हे ल्ह्वनेज्या जुइधुंकूगु दु । थ्व द्यःया जात्रा ल्हुतिपुन्हि (चैत्रशुक्ल पूर्णिमा) कुन्हु जुइ । थुबलय्‌ थन मूल पुरोहित गुरुजुया निर्देशन कथं पुजा, बलि बियाः होम याइ । थ्व द्यःया द्यःछेँ तँलाछि (त्यःरं ज्याथा) वनेथाय्‌ दु । थ्व जात्राय्‌ महर्जन व प्रजापति खलःया संलग्नता दइ ।

यतखा गणेद्यः देगः
येँया यतखा बहाःया लिक्क गणेद्यः देगः दु । थुकियात यतखा गणेद्यः नं धाइ । नितँजाःगु चिग्वःगु प्यागोडा शैलीया थ्व देगः वि.सं. १७८९ इ दयेकातःगु खः ।जमिन स्वयां भचा थकयाः फः पिकयाः उकिया द्यःने दयेकातःगु देगलय्‌ छज्वः ल्वहंया सिंह दु । काष्ठकलां जाःगु लुखाया च्वय्‌ गणेद्यःया मूर्ति कियातःगु कलात्मक तोलं दु । त्वानाःसिँइ थीथी द्यःपिं कियातःगु दु । च्वय्‌ आः सिजःपौ दु । उकिया द्यःने गजू तयातःगु दु । वि.सं. १९३४या भुखाय्‌ ब्वये धुंकाः जीर्णोद्धार जूगु खःसां ईकथं थन ल्ह्वनेगु व आधुनिक दयेकेगु ज्या जुयाच्वंगु खनेदु ।

रक्तकाली (कुलांभुलु) अजिमा देगः
येँ त्यंगलं बुरांख्यः वनेगु लँय्‌ खुल्लागु थासय्‌ कुलांभुलु अजिमाया देगः दु । छतँ जाःगु थ्व देगलय्‌ च्वंम्ह अजिमायात येँया रक्षा याइपिं मातृकागणपिं मध्ये छम्ह धकाः हनातःगु दु । थ्व ल्याखं थ्व देगः स्वनिगःया स्थापनालिसे स्वापू दुगु देगः खः । अथे खःसां थन थ्व देगः स्थापनासम्बन्धी छुं अभिलेख मदु । थन पिने वि.सं. १७१८या छगू अभिलेख जक दु । देगःया मूलुखाया जवं खवं छज्वः सिंह दु, च्वय्‌ तोलं दु अले प्यखेरं अंगलय्‌ सिजःपातां भुनातःगु दु । च्वय्‌ सिजःपौ तयातःगु दु । चुकय्‌ चैत्य नं स्थापना यानातःगु दु ।

रणमुक्तेश्वर देगः
येँ खिचापुखुलिं पाको वनेथाय्‌ रणमुक्तेश्वर महाद्यःया देगः दु । थ्व देगः राजपूत शैलीं अप्पाया स्वतँ फः तयाः उकिया द्यःने दयेकातःगु दु । प्यकुंलाकाः प्यखेरं लुखा तयाः, उकिया च्वय्‌ ल्वहंया छेपु तयाः दयेकातःगु दु । वयां च्वय्‌या तल्लाय्‌ प्यखेरं खोपा तयाः गजू छुनातःगु दु । व थें प्यखेरं कुनय्‌ चिचिग्वःगु देगः हे दनातःगु दु । वयां च्वय्‌ प्यकुनय्‌ गजू तयाः दथुइ तग्वःगु गुम्बज दयेकाः उकिया च्वय्‌ परम्परागत हे गजू छुनातःगु दु । देगःया छचाःखेरं थीथी द्यःया ल्वहंया मूर्ति तयातःगु दु, अले छखे तःधिकःम्ह द्वहं व मेखे ताःहाकःगु त्रिशूल तयातःगु दु । अथे हे थुकिया चाकःलिं कलात्मक लुखाझ्याः दुगु नितँ जाःगु सतलं चाःहीकातःगु दु ।
थ्व देगः गबलय्‌ दयेकूगु धयागु अभिलेख मदु । तर माथवरसिं थापा अथवा भीमसेन थापां वि.सं. १८८४ इ मदुम्ह जुजु रणबहादुर शाहया लुमंतिइ दयेकूगु धाइ । अथेसां स्थानीय मनूत थनया धार्मिक ज्याखँय्‌ सहभागी जूगु खनेमदु ।

महालक्ष्मी देगः (शंखधरपार्क)
येँ रत्नपार्क प्रहरी ज्याकूया लिउने त्रिचन्द्र कलेजया दुने, अथे धइगु न्हूपुखूया दक्षिणपूर्व कुनय्‌ महालक्ष्मीया देगः दु ।
ल्वहं व अप्पां दनाः द्यःने बज्र पानातःगु थ्व देगः राणा वास्तुकला कथं दयेकातःगु दु । तजाःगु नितँ जाःगु फःया द्यःने दयेकातःगु थ्व देगलय्‌ दुने दुर्गाया मूर्ति दु ।
क्याम्पस व प्रहरी कार्यलयया हाता दुने लाःगुलिं थन सामान्य मनूत वये–वने यायेगु सुविधा मदु । अथे हे थुकिया संरक्षण नं जुयाच्वंगु खनेमदु । थुगु देगः प्रताप मल्लं १६७० इ न्हूपुखू दयेकेगु झ्वलय्‌ स्थापना यानातःगु धाइ, तर थ्व देगः नं राणाकालया वास्तुकलायात नालाः दयेकातःगु ल्याखं थ्व देगः नं भुखाचं दुनेवं न्हूकथं जीर्णोद्धार यानातःगु धकाः अनुमान यायेछिं ।

राम देगः
येँ जैसिदेगलं ह्यूमत वनेथाय्‌ लँसिथय्‌ चुकय्‌ रामया देगः दु । स्वनिगलय्‌ तसकं म्हो जक दुगु राम देगः मध्ये थ्व छगः खः । चाकःलिं छेँ तयाः चुक दयेकाः दथुइ चिग्वःगु छतँ जाःगु देगःया निर्माण जुयाच्वंगु दु । देगःया न्ह्यःने स्वदुवाः लुखा अले हरेक लुखाय्‌ तिकिझ्याः थें दु । थनया काष्ठकला परम्परागत हे दु । दुने राम, सीता, भरत लक्ष्मणया मूर्ति दु । अनं च्वय्‌ च्वंगु त्वानाःसिँइ विष्णुया अवतार व क्वय्‌ रतिक्रियाया चित्र कियातःगु दु । राम देगलय्‌ रतिक्रिया दुगु नं थ्व तसकं लुइके थाकुगु कथंया देगः जुल । वयां च्वय्‌ पौ धाःसा अप्पायागु अले गं आकारं थकयाः द्यःने गजू तयातःगु दु । थुकथं थ्व देगः परम्परागत व राणा वास्तुकलाया मिश्रण जुल । थ्व देगः १८६४ य्‌ डिठ्ठा धर्मसिंहं दयेकूगु अभिलेख दु । थन रामनवमी व मेमेबलय्‌ मेला जुइ ।

लाखेछेँ
येँ मजिपातय्‌ लाखेननि दुने लाखेछेँ दु । स्वयेबलय्‌ सामान्य चिकीचाखागु छेँ थेंच्वंगु थ्व येँयाःबलय्‌ पिहां वइम्ह लाखेयागु छेँ खः । लाखेयागु छेँ आधुनिक खनेदुसां मूलुखाया जवंखवं ल्वहंयापिं सिंह तयातःगु दु, अले द्यःने तोलं नं दु । किंवदन्तीकथं लाखे धइम्ह तलेजु भवानीलिसें वःम्ह रक्षक खः । अथे हे लाखेनं थनया बासिन्दातय्‌त दुःख बियाच्वंगु अले थन छम्ह प्रेमिका दुगुलिं वयागु खँ न्यनाः शान्त जुयाः येँया रक्षा यात धायागु नं किंवदन्ती दु । लाखे जुइगु जिम्मा स्थानीय रंजितकारतय्‌गु खः । लाखेयागु ख्वाःपाः थन छगू आसन दयेकाः तयातःगु दुसा तिसा वसः तग्वःगु पिचाय्‌ स्वथनातःगु दु । येँयाः ज्वःछि च्यान्हु चाःहिलेधुंकाः दछिया लागि लाखे सुलं च्वनी । थौंकन्हय्‌ लाखेया सम्बन्धित मनूत च्वनाच्वंगु दु । २०२१य्‌ तिनि येँ महानगरपालिकां थ्व छेँ दनेत आर्थिक ग्वाहालि याःगु खः । छेँ दकलय्‌ न्हापां गबलय्‌ दयेकल धयागु अभिलेख मदु तर तोलं धाःसा वि.सं. १८१२ य्‌ छायातःगु धयागु अभिलेख दु ।

लुति अजिमा (इन्द्रायणी)
येँ धल्क्व बागमति सिथय्‌ इन्द्रायणी लुति अजिमाया देगः दु । स्वतँ जाःगु प्यागोडा शैलीया देगः खुसिसिथया मसांया लिक्क दयेकातःगु दु । देगःया प्यखेरं थां धंकातःगु दु, लुखाया जवंखवं ल्वहंयाम्ह सिंह छज्वः व ध्वाँय्‌ छज्वः दु, दथुइ कलात्मक लुखा दु, उकिया द्यःने कलात्मक तोलं दु । दुने झ्वःलिक मातृका द्यःपिनिगु प्रतीक कथं ल्वहंत तयातःगु दु, मूर्ति धकाः सुयागुं मदु । स्वतँ पौ सिजःयागु जुयाः च्वंनिसें क्वथ्यंक पताः क्वकयातःगु दु । देगःया निखे निगः गं खायातःगु दु । थ्व देगः झिंछगूगु शताब्दीइ जुजु गुणकाम देवं दयेकूगु धकाः धाइ । येँया क्वःनेयापिनि महत्वपूर्ण द्यः खः थ्व । थन न्हापा सिथिनखःकुन्हु थःनेच्वंपिंलिसे ल्वानाः अन बूपिंत भोग तकं बीहइ धायेगु चलन दु । अथे हे बालाचःह्रेकुन्हु चान्हय्‌ थन ३२ता बूबःया लिसें म्येय्‌छ्यं, चखुंचा, ताहा, न्या व बुइँचा छज्वः छज्वः दुयाः होम यानाः पुज्यायेमाःगु नं चलन दु ।

लुमधि (भद्रकाली) देगः
येँ तिंख्यः सिंहदरबार व धरहराया दथुइ लुमधि वा भद्रकालीया पीठ देगः दु । न्हापा येँ नगरया कल्पना याःबलय्‌ येँयागु रक्षाया निंतिं खड्गाकारय्‌ मातृका स्थापना यानातःपिं मध्ये छम्ह लुमधि अजिमा खः । चाकःलिं सतकया दथुइ भचा थहां वंगु थासय्‌ देगः दु । देगः न्ह्यःने छज्वः ततःधीपिं ल्वहंया सिंहत दु । जमिनया तह स्वयां नितगिं क्वय्‌ प्यखेरं खुल्लागु पीठया रुपय्‌ थ्व देगः दु । पश्चिम स्वःगु लुखाया निखे छज्वः ध्वाँय्‌ दु । अथे हे देगः पिने चाकःलिं प्यंगः गं व मूलुखाया च्वय्‌ झ्वःलिक चिचीग्वःगु गं यखायातःगु दु ।
दुने लुमधि द्यःया मूर्ति मदु, शिला जक तयातःगु दु । च्वय्‌ चिधंगु तोलं, महिषासुरमर्दिनीया मूर्ति सहितया तोलं अले वयां च्वय्‌ तोलं थें कलात्मक चाकलय्‌ गुम्ह अजिमापिं व गणेद्यः कुमारया धातुमूर्ति दु । वयां पिने हानं छज्वः ध्वाँय्‌ दु । अथे हे चाकःलिं चिचीधीपिं अष्टमातृकापिनिगु शिलामूर्ति दु । च्वय्‌ पौ मतसे प्यखें नागं सायेकातःगु कलात्मक इलां तयातःगु दु । निगू पताः क्वसायेकाः द्यःने गजू छुनातःगु दु ।
विशेष यानाः थःनेया नेवाःतय्‌सं लुमधि द्यःयात अतिकं हनाः थन पुज्याइ । थ्व द्यःयाथाय्‌ मोहनि व पाहांचःह्रेबलय्‌ जात्रा जुइ । मोहनिबलय्‌ गुन्हुयंक थन होम यायेगु चलन दु । पाहांचःह्रेबलय्‌ वतु व कंग अजिमाया लिसें थ्व द्यःया खः तिंख्यलय्‌ व असनय्‌ ल्वाकी । उकिया लिसें थ्व परिसरय्‌ हे नं तःम्ह हे दिगुद्यः चकंक स्थापना यानातःगु दु । अन देगुपुजाबलय्‌ सम्बन्धित परिवारयापिं वयाः पुज्याःवइ । देगःपरिसरय्‌ वयेथाय्‌ तःधिकःम्ह गणेद्यःया मूर्ति दुगु देगः नं दु । थन च्वंगु सतलय्‌ यंला ज्वःछि भजन हाली । अथे हे येँयाःबलय्‌ ख्वपं वइपिं महाकाली प्याखंया पुचः थन हे च्वंगु सतलय्‌ च्वनेगु यानाच्वंगु दु ।

लुँचुभुलु अजिमा द्यःछेँ
येँ महाबौद्ध वीर अस्पतालया लिक्क लुँचुभुलु अजिमाया द्यःछेँ दु । स्वतँ जाःगु थ्व छेँया छेँलिइ दलान पिकयातःगु दु । मातनय्‌ स्वपाः तिकिझ्याः दु, उकी मध्ये दथुया झ्याः अझ यक्व कलात्मक व तोलनं छाय्‌पियातःगु दु । च्वतय्‌ स्वपाः झ्याः दुसा अन हे पौ दिकातःगु कलात्मक त्वानाःसिँ दु । आँय्‌पापौया सामान्य खनेदु ।
स्वयेबलय्‌ सामान्य नेवाःछेँ खःसां धार्मिक व सांस्कृतिक महत्वं जाः । थज्याःगु द्यःछेँ गुलि नं दु व दक्व झिंछगूगु शताब्दीयाम्ह जुजु गुणकामदेवं थन रक्षा याइपिं मातृका गणया देगः वा पीठ दयेकूबलय्‌ वलिसे स्वाःगु धार्मिक सामाजिक ज्या यायेत दयेकूगु धाइ । थन सम्बन्धित गुथिया दुजःपिं च्वनाः इलय्‌ब्यलय्‌ गुह्य व तान्त्रिक पुजा याइ । मोहनिबलय्‌ थनं पायाः पिकायेगु चलन दु ।

वतु नवदुर्गा देगः
येँ वतु द्यःछेँया चुलिंचू च्वंगु खुल्ला थाय्‌या दुने नवदुर्गा द्यःया देगः दु । मनूया छेँ थें च्वंक दयेकातःगु नितँ जाःगु देगःया न्ह्यःने स्वदुवाः लुखा दु, अले दथुइ चामुण्डाया मूर्ति कियातःगु सिँया तोलं दु । दुने नवदुर्गा अन्तर्गतया अष्टमातृका व भैरव दु । च्वय्‌या तँय्‌ तपाःगु झ्याः व ततःग्वःगु त्वानाःसिँ तयातःगु दु । आँय्‌पापौ साधारण व द्यःने गजू दु ।
देगःया पिने उमामहेश्वर व गणेद्यःया मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु । थ्व देगलय्‌ १७०३या अभिलेख दु । न्हापा थन क्वय्‌ खुसि बाःवनीगु अले थन मसां नं दु धायेगु याः ।

वतु नासःद्यः
वतु खुल्ला थाय्‌या न्ह्यःनेसं लँसिथय्‌ नासःद्यःया देगः थज्याःगु छेँ दु । थ्व नासःद्यःया लिसें मञ्जुश्रीया नं देगः खः । न्हापा नितँ जाःगु द्यःछेँ थज्याःगु छेँ जुयाच्वंबलय्‌ थन मूलुखाय्‌ निम्ह सिंह व लुखाच्वय्‌ तोलं दु । दुने मञ्जुश्रीया मूर्ति दु । तर मातनय्‌ धाःसा नासःद्यः थापना यानातःगु दु । अले थनया त्वानाःसिँइ मातृकागण व मेमेपिं देवदेवीपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु ।
थन १६३०या अभिलेख लूगु ल्याखं थ्व तसकं पुलांगु देगः खत । तर देगःया स्वरुप तःक्वः जीर्णोद्धार जूलिसे हिलावयाच्वंगुलिं थुकिया मौलिक स्वरुपया अनुमान याये थाकु । आःया त्वानाःसिँ स्वयेबलय्‌ थुकिया मौलिक स्वरुप मेगु हे जुइ धकाः अनुमान यायेछिं ।
वतु भद्रकालीया झिंनिदँया जात्रा जुइबलय्‌ थन न्ह्यःने चछिन्हिछि प्याखं हुइकी अले थन हे द्यःपिं च्वनेगु याइ । थ्व ल्याखं थ्व देगः वा द्यःछेँया तःता हे धार्मिक महत्व दु धइगु खनेदत ।

वतु लुमधि अजिमा द्यःछेँ
येँ वतु नासःद्यःया लिक्क भचा दुने वतु लुमधि भद्रकाली अजिमाया द्यःछेँ दु । तिंख्यःसिथय्‌ च्वंम्ह लुमधि वा भद्रकाली अजिमाया निखा द्यःछेँ दु— छखा तेबहालय्‌ मेखा वतुइ । निथासं अलग अलग गुथि वा पुजा इत्यादि जुइ ।
न्हापा दयाच्वंगुयात वि.सं. २०२१ य्‌ तिनि भिंकाः न्हूकथं जीर्णोद्धार यानातःगु जुल । थ्व कथं स्वदुवाः लुखा दुगु मध्ये दथुइ तोलंसहितया मूलुखा जुल । मातनय्‌ दथुइ लुँ सियातःगु षटकोण सहितया तिकिझ्याः व जवंखवं निपाः तिकिझ्याः दु । अथे हे च्वतय्‌ नं दथुइ तिकिझ्याः अले जवंखवं स्वपाः झ्याः दु । पौ स्वयां च्वय्‌ गजू सहित चिकीधंक देगःया हे पौ खनेदयेकातःगु दु । दुने चामुण्डा व मेमेपिं द्यःपिनिगु मूर्ति दु । थनयाम्ह द्यःया पाहांचःह्रेबलय्‌ तःजिक जात्रा जुइ । थन १६८६यागु अभिलेख लूगु दु । लिपा १९३४य्‌ भुखाय्‌ ब्वये धुंकाः जीेर्णोद्धार जूगु खः ।

वन्दे नारायण देगः
येँ टेकुं ह्यूमत वनेगु लँय्‌ वन्दे नारायणया देगः दु । शिखर शैलीया पुलांगु थ्व देगः गबलय्‌ दयेकातःगु धयागु स्पष्ट मदु । थुकियात मीना नारायण नं धाइ ।
जमिन स्वयां थकयाः ल्वहंया थांया दथुइ कलात्मक लुखा दुने द्यःया मूर्ति दु । छतँ जाःया देगः अले वयां च्वय्‌ छगू हे स्वतँ जाःगु च्वामुगु शिखर दयेकाः उकिया द्यःने गजू दयेकातःगु दु । देगः न्ह्यःने पुलिं चुयाच्वंम्ह गरुडयात ल्वहंया थामय्‌ तयातःगु दु । थ्व गरुड वि.सं. १६७६ य्‌ छानातःगु खः । व ल्याखं थ्व द्यः नं म्होतिं ३४६ दँ पुलां धायेफु । थ्व द्यः छगू धार्मिक चुक थेंज्याःगु थासय्‌ स्थापना यानातःगु दु । थन विष्णु, पद्मपाणि लोकेश्वरया मूर्तिया लिसें तःगः हे चैत्य व शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु ।

वंघः आजुद्यः
वंघः दुवातय्‌ पूर्व स्वःगु तखागु छेँ थज्याःगु आकाश भैरव आजुद्यःया देगः दु । खवय्‌ निम्ह सिंह व तोलं दुगु लुखां दुहां वनाः थहां वनेमाः । मातनय्‌ दथुइ लाक तोलंसहितया झ्याः दु, अले बार्दलि पिकयाः प्यम्ह सिंह वा शार्दुल निखे स्वकातःगु दु । दुने आजुद्यःया क्वंचा मूर्ति तयातःगु दु । अन हे लीयागु भिंद्यः व भद्रकाली अले वहःया गणेद्यः व कुमारया नं मूर्ति दु ।
च्वतया तल्ला पिनें ततःपाःगु झ्याः पिकयाः गुथिया ज्याखँ यायेत छ्यलातःगु दु । वयां च्वय्‌ आँय्‌पापौ व दथुइ स्वंगः गजू, अले पताः क्वसायेकातःगु दु ।येँयाःबलय्‌ च्यान्हु तक थ्व द्यः पिने हयाः दबुलिइ तयाः छाय्‌पियाः ब्वइ । अबलय्‌ द्यः सालीबलय्‌ थन द्यःया म्हुतुं थ्वँ हायेकेगु नं चलन दु । किंवदन्ती कथं थ्व द्यः किराती जुजु यलम्बर खः । वं महाभारतय्‌ युद्ध ब्वति काःवंबलय्‌ कृष्णं वयागु छ्यं ध्यनाबिउगु खः अले व हे छ्यं जक थन जूवःगु खः । मोहनि, बालाचःह्रे व सिलाचःह्रेबलय्‌ नं थन जात्रा वा मेला जुइ । थज्याःगु महत्वपूर्ण व ऐतिहासिक देगः खयां नं थन पुलांगु अभिलेख मदु । दकलय्‌ पुलांगु धयागु हे वि.सं. १९०४ यागु खः । न्हापा टायल तिकातःगु देगलय्‌ लिपा जीर्णोद्धार याःबलय्‌ दाचिअप्पा छ्यलाः दयेकूगु खः ।

वंघः शिव देगः
वंघः दुवातं दुने आजुया चुलिंचू दुने शिवया देगः दु । ल्वहंया शिखर शैलीया देगः दुने प्यपाः ख्वाःपाः दुगु शिवलिङ्ग दु । थ्व देग मल्लकाल तकया जुइकथं पुलांगु धइगु सीदुसां थन अथे क्यनीगु पुलांगु छुं अभिलेख मदु ।

वंघः महाद्यः
वंघः दुवातं वँतु वनेगु कुंचाय्‌ नं ल्वहंया शिव देगः दु । छतँ जाःगु ल्वहंयागु देगलय्‌ प्यख्यं लुखा दु, प्यखेरं छेपु दुगु ल्वहंया तोलं दु । अय्‌सां छखे जक चायेके जिउ । द्यःने गं आकारया छत तयाः उकिया द्यःने गजू तयातःगु दु । अतिकं चल्तिगु लँय्‌ लानाः नं थ्व देगलय्‌ द्यः गथे च्वं धइगु सुनांनं सीके फइगु अवस्था मदु ।

शिव देगः
येँया थापाथलिइ तीन देवल स्वयां पिने बागमति घाट सिथय्‌ छगः तग्वःगु व निगः चिचिग्वःगु शिव देगः थापना यानातःगु दु । उकी दकलय्‌ खवय्‌ च्वंगु व तग्वःगु देगः अप्पां दनाः द्यःने बज्र पानातःगु दु । थुकिया प्यखेरं लुखा दु, अले च्वय्‌ छेपु दुगु ल्वहंया तोलं नं दु । च्वय्‌ प्यकुनय्‌ चिचिग्वःगु देगःया बुट्टा पिकयाः द्यःने तग्वःगु गुम्बज थनाः उकिया द्यःने गजू छुनातःगु दु । थ्व देगः मेजर गुमानसिंह कार्कीं १८२७ य्‌ दयेकेबिउगु खः । अबलय्‌ थ्व देगःया गुथिया आयस्ता नं दु धयागु अनया अभिलेखं धाइ । थुकिया लिक्क निगः अज्याःगु हे मेगु देगः नं स्थापना यानातःगु दु ।

शिवलिङ्ग देगः
त्रिपुरेश्वर देगःया लिक्क चुकय्‌ महाद्यःया देगः दु । अप्पाया फःया द्यःने अप्पां हे दनातःगु देगलय्‌ ल्वहंया लुखा दु । लुखाय्‌ छेपु दुगु तोलं दु । दुने शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । च्वय्‌ कार्नेस पिकयाः द्यःने गुम्बज पौ तयाः द्यःने गजू तयातःगु दु । देगःया प्यखें कुनय्‌ चिचिग्वःगु देगलय्‌ पाञ्चायन द्यःपिं स्थापना यानातःगु दु । वयां पिने चाकःलिं थीथी द्यःपिं नं तयातःगु दु । थ्व देगः काशिनाथ उपाध्यायं दयेकूगु खः धइगु दुसां तिथिमिति उल्लेख मदु । अथेसां थुकिया बनोट स्वयाः थुकियात झिंगुंगूगु शताब्दीया देगः धयातःगु दु ।

सन्तानेश्वर महाद्यःया देगः
येँ मरुहितिया लिउने चुकय्‌ सन्तानेश्वर महाद्यःया देगः दु । पिनें काचाक्क खनेमदइगु जूसां बांलाःगु काष्ठकलाया नमुना कथं थ्व देगःयात काइ । सिँया लुखाया च्वय्‌ तोलं दु । थनया त्वानाःसिँइ महाभारत व रामायणया पात्रतय्‌गु मूर्ति कियातःगु दु । देगलय्‌ यक्व खनेमदइपिं द्यःपिनिगु मूर्ति दुगुलिं नं थ्व देगः विशेष जुल । दुने शिवलिङ्गया लिसें विष्णु व गणेद्यः इत्यादिया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु ।
हिन्दू समाजय्‌ सन्तान मदुपिं थन वयाः पुजा आराधना यात धाःसा सन्तान दइ धयागु विश्वासया कारणं दछियंकं मनूत थन वयाच्वनी । वि.सं. १७८३ य्‌ दयेकातःगु थ्व देगः वि.सं. १९३४ या भुखाचं दुनेवं जीर्णोद्धार जूगु खः ।

सरस्वती देगः
छत्रपाति दुवातय्‌ लँसिथय्‌ सरस्वती देगः दु । अप्पा व सिमन्तिं दयेकातःगु थ्व देगः न्हूगु हे तिनि । लुखाय्‌ नाग कुलिचिनाच्वंगु बुट्टा दु । च्वय्‌ गं बांलूगु पौ तयाः द्यःने गजू छुनातःगु दु । दुने सरस्वतीया नापं बौद्ध ध्यानी बुद्धपिं अक्षोभ्य व रत्नसंभवया नं मूर्ति दु ।

स्वांछपु गणेद्यः
येँ छत्रपातिं थँहितिइ व सीघलय्‌ वनेगु दुवातय्‌ स्वांछपु गणेद्यःया देगः दु । नितँ जाःगु थ्व प्यागोडा शैलीया देगलय्‌ वि.सं. १९६१ स्वयां न्हापाया अभिलेख मदु । निर्माणया ल्याखं साधारण खनेदुसां लिपा वयाः थुकी यक्व हिउपाः वयेधुंकल । न्हापा आँय्‌पापौ जुयाच्वंगु व साधारण खनेदुगुु देगःयात आः ल्ह्वनाः कलात्मक दयेकाः सिजःपौ तयातःगु दु । लुखाया च्वय्‌ तोलं, जवंखवं ध्वाँय्‌ व चाकःलिं चाकःमत तयातःगु दु । बालाचःह्रेबलय्‌ थ्व द्यःयात खतय्‌ तयाः जात्रा याइ । ्

हनुमानध्वाखा बुढानिलकण्ठ
येँ लाय्‌कू त्रिशूलचोकं दुने तःधंगु पुखूया दथुइ नागया म्हय्‌ ग्वतुलाच्वंम्ह नारायणया ल्वहंया मूर्ति दु ।
भुइजःसिइ च्वंगु लिच्छविकालीन नारायणया प्रतिलिपि थें च्वंक दयेकातःगु थ्व मूर्तिया निर्माण झिंन्हय्‌गूगु शताब्दीइ जुजु प्रताप मल्लं याःगु खः । अथेसां थ्व बारे थन छुं शिलालेख मदु । नेपालय्‌ दुगु ततःग्वःगु छगः हे ल्वहंया मूर्ति मध्ये थ्व नं छगू खः ।
छगू किंवदन्ती कथं भुइजःसिया नारायण द्यःयाथाय्‌ जुजुखलः वनकि अनिष्ट जुइ धकाः जुजु प्रताप मल्लं म्हगसय्‌ खंगुलिं थ्व मूर्ति थन थम्हं पुज्यायेगु निंतिं दयेकूगु धाइ । अबलय्‌निसें जुजुखलः भुइजःसिइ मवन, अले थ्व थासय्‌ जुजुखलकं जक पुजा यायेदइगु जुल । पुखूया जःखः थ्व थासय्‌ कृष्ण, गणेद्यः, विष्णुविक्रान्त, बुद्ध हनुमान व लक्ष्मीनारायणया नं मूर्ति दु ।

ह्यूमत नारायण देगः
येँ ह्यूमत लिक्क लँसिथय्‌ चुकया दुने नारायणया देगः दु । प्यागोडा शैलीइ नितँ जाः यानाः दयेकातःगु थ्व देगः ३८१ दँ न्ह्यः दयेकातःगु खनेदु । थ्व देगः छतँया फःया द्यःने थनातःगु दु । छज्वः ल्वहंयापिं सिंह द्वारपाल थें निखे दु, दथुइ कलात्मक लुखा व च्वय्‌ नारायणया मूर्ति अंकित तोलं दु । वयां च्वय्‌ सिँया कार्नेस अले पौ दिकेत तयातःगु त्वानाःसिँइ नं थीथी देवदेवीपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । वयां च्वय्‌ साधारण गजू दु । देगः न्ह्यःने तयातःगु गरुड १६४१य्‌ तयातःगु अभिलेख दु ।

त्रिपुरासुन्दरी महाद्यः देगः
बागमति खुसि सिथय्‌ त्रिपुरासुन्दरीया तग्वःगु देगः दु । स्वतँ जाःगु फःया द्यःने स्वतँ हे जाःगु थ्व प्यागोडा शाहकालय्‌ दयेकूगु दकलय्‌ तग्वःगु देगः मध्ये छगः खः । प्यखेरं स्वदुवाः दुगु लुखाया दुने शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । च्वय्‌ पौ दिकेगु त्वानाःसिँइ महाभारतया पात्रतय्‌गु मूर्ति कियातःगु दु । वयां
च्वय्‌या त्वानाःसिँइ कृष्णावतारया चित्रण दु, अले वयां च्वय्‌ मातृकागणया चित्रण दु । वयां च्वय्‌ लुँ सियातःगु गजू दु । वर्गाकार चुकया दुने मू देगःया चाकःलिं पाञ्चायन पुलय्‌ लाःपिं थी थी द्यःपिनिगु चिचिग्वःगु देगः स्थापना यानातःगु दु । देगःया न्ह्यःने रानी त्रिपुरासुन्दरीया सालिक ल्वहंया थामय्‌ तयातःगु दु ।
थ्व देगःया स्थापना १८१८य्‌ जुजु रणबहादुर शाहया लुमंतिइ वया रानी त्रिपुरासुन्दरीं दयेकेबिउगु खः । अबलय्‌ वं थ्व देगःया आयस्ता कथं ७८१ रोपनी जग्गा तयाः गुथि दयेकाबिउगु खः । सन् १९३४ या भुखाचं थ्व दुनेवं सन् १९४५य्‌ जीर्णोद्धार जूगु खःसा हानं सन् २०१५या भुखाचं दुनेवं जीर्णोद्धार जुयाच्वंगु दु ।

ज्ञानेश्वर महाद्यःया देगः
येँ ज्ञानेश्वर सानो गौचर लिक्क ज्ञानेश्वर महाद्यःया देगः दु । थुकियात सौभाग्यश्वर महाद्यः नं धाइ । नितँ जाःगु फःया द्यःने दाचिअप्पां दनातःगु पश्चिम स्वयाच्वंगु प्यागोडा शैलीया नितँ जाःगु देगः दु । प्यखेरं लुखा दुसां पश्चिम स्वःगु लुखा जक चाली । थन हे द्यःने कलात्मक तोलं नं दु । पौ दिकातःगु त्वानाःसिँइ देवदेवीपिनिगु मूर्तिलिसें थीथी रतिक्रियाया चित्र नं कियातःगु दु ।
दुने तग्वःगु शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दुसा दुने हे शिव पाञ्चायन द्यःपिं गणेद्यः, भैरव, भगवती व सूर्य नं दु । पशुपतिया आगंछेँपाखें थनया पुजा न्ह्याइ । न्हियान्हिथं थन पशुपतिं चन्दन नं हयेमाः । थ्व देगःया जीर्णोद्धार १८२३ य्‌ राजदैवज्ञ लछुमन भारों याःगु खः । साउन लछि, तीजबलय्‌ व शिवरात्रीबलय्‌ थन मेला जुइ । थ्व देगःया दक्षिणपाखे आनन्द भैरवया देगः नं दु ।