स्वनिगःया नांजाःपि प्यम्ह नारायणद्यः मध्ये चाँगुइ च्वंम्ह चाँगुनारायण नं खः । थन समन्तभद्र बोधिसत्वया प्रतीक किलेश्वर महाद्यः, छिन्नमस्ता (म्वःमदु अजिमा), खुसि सिथय् गोकर्णय् नैरात्मा गुह्येश्वरीया प्रतीक कान्ति भैरव÷ काली भैरव नं दु । चौलागा चःह्रेनिसें बछलाथ्व तृतीयातक कान्तिभैरव व किलेश्वरया जात्रा हनी ।
जात्रा झःझः धायेक हनेत चौलागा त्रयोदशीकुन्हु नाय्तय्सं नाय्खिं बाजं थानाः देय् चाःहिलेवं थम्हं जिम्मा काःगु ज्या बांलाक याइ । चःह्रेकुन्हु चाँगुनारायण द्यःयाथाय् नीसी यानाः सुथय् निफा जाकिया जा थुयाः काली व भैलःद्यः दयेकी । थ्वयात जाद्यः नं धायेगु याः । जाद्यः (भुजा) क्वबियाः जात्रा यानाः देगलय् छाइ । आमाइ मांया ख्वाः स्वयेकुन्हु मू जात्रा जूगुलिं किलेश्वर महाद्यः व कान्ति भैरवयात खतय् बिज्याकी । थीथी गुथिपाखें दाफा बाजं, धिमे व नाय्खिं बाजं थानाः जात्रा यानाः इकु त्वालय् थ्यनेवं द्यः पुज्याइ । बलम्पु त्वालय् थ्यनेवं भैलःद्यःयात भोग बी, किलेश्वरयात नैवेद्य छानाः द्यः पुज्याइ ।
बछलाथ्व पारुकुन्हु बान्हि बी न्ह्यः मतयाः न्ह्याकी । जुजु लानिया प्रतीककथं निम्ह मनूयात थीथी तिसां छाय्पियाः बाजं थानाः देय् चाःहीकी । बहनी हाकनं द्यःखः जात्रा याइ । चछि दाफा थानाः द्यःयात पुज्यानाः भोग बी । बछलाथ्व द्वितीयाकुन्हु कान्तिभैरवयात ‘देश दर्शन, जात्रा’ याकेगु झ्वलय् डाँछि, ब्रम्हखेल, भद्रवास, सक्वतक यंकी । किलेश्वरयात बँय् दिकेमज्यूगुलिं क्वबिया हे तइ । बछलाथ्व तृतीयाकुन्हु चाँगुइ किलेश्वर, कान्तिभैरवयात झ्वःलिक तयातइ । सुथंनिसें द्यःपुज्याः वइपिं म्वःम्वः दइ । बहनी खतय् स्वांमाः, झल्लर व पताः छानाः छाय्पियाः द्यः जात्रा सिधयेवं द्यःपिंत द्यःछेँय् लसकुस यानाः दुकायेवं जात्रा क्वचाइ ।

येँ देसं क्वय्‌छि पूर्वपाखे मनोहरा खुसि सिथय तजाःगु चसिगुँ (चाँगुँ) च्वकाय्‌ अतिकं आकर्षक अले भब्य कलात्मक संरचना चाँगुनारायणया देगः खः । जःखः चसिमा दुगु गुँच्वका जूगुलिं थुकियात चाँगुँ धाइगु खः । नितजाःगु प्यागोडा शैलीया तग्वःगु देगःदुने नारायणद्यःया बांलाःगु मूर्ति थापनायानातःगु दु । थुकियात हे चाँगुनारायण धाइगु खः । प्यखें लुखादुगु नितजाः पौया थुगु देगः नेवाः पुर्खापिनिगु स्थापत्य कलाया छगू ज्वःमदुगु सिर्जना खः । वैष्णव सम्प्रदायया थीथी आख्यान व पुराणया पात्र, चरित्र व विवरणयात कलात्मक रुपं कियातःगु देगलय्‌ स्वनातःगु त्वनासिँत काष्ठ कलाया च्वन्ह्याःगु दसि जुयाच्वंगु दु ।

देगः न्ह्यःने ल्वँहया थामय्‌ विष्णुया ल्हातय्‌ दइगु ज्वँसा शंख, चक्र, पद्म व गदा विशेष कथं न्ह्यब्वयातःगु दु । प्यखें सतःछेँ व फलेचा अले दथुइ अप्पां सियातःगु चकंगु चुकय्‌ थीथी द्यःया ल्वहँ मूर्तित नं दु, उकी मध्ये गरुडनारायण, विष्णुविक्रान्त, चन्दन नारायण, श्रीधर विष्णु, विश्वरुप, नरसिंह आदि विशेष खः । थन दुम्ह ल्वँहया तःधिकम्ह गरुडया मूर्ति मेमेथाय्‌या आकृतिसिबें पाः अले विशेष खने दु । जःखः पपू दु तर गरुडया ख्वाः धाःसा मानवाकृत जुयाच्वंगु खत ।

देगःया दक्षिणपाखे तान्त्रिक आस्था कथं पूजायायेमाःम्ह म्वःमदुद्यः (छिन्नमस्ता) खः ।

दक्कले महत्वपूर्ण थन तयातःगु जुजु मानदेवया ल्वँहपौ खः । गुकियात नेपाःया इतिहासया दक्कले पुलांगु अभिलेख धकाः नालातःगु दु । ईस्वी ४६४ या थुगु ल्वँहपौ संस्कृत भासं च्वयातःगु दु, थ्व लिच्छिबी जुजु मानदेवपाखें तयातःगु ख ः । थुगु हे ल्वँहपौया अभिलेखया लिधँसाय्‌ पुरातत्वविद्पिन्स चाँगुनारायणया थुगु देगः नेपाःया दक्कले पुलांगु सांस्कृतिक मूर्त सम्पदा जुइमाः धकाः अनुमान यानातःगु दु ।

वैष्णव व शैवतय्‌सं थनया मूर्तियात विष्णु कथं नालावयाच्वंगु जुल अथेहे स्वनिगःया बज्रयानीपिन्सं धाःसा थ्वयात हे हरिहरवहान लोकेश्वर धकाः बौद्ध अराध्यदेव धयावयाच्वन ।

वैष्णव सम्प्रदायया दथ्वी प्रचलित बाखं कथं न्हापान्हापा गुगुं इलय्‌ सुदर्शन नांया छम्ह ब्रम्हुनं सा छम्ह न्याना हयाः न्हिया न्हिथं चासिमा दुगु गुँइ यंका झ्वयेत हइगु । अले बःन्हि छेँय्‌ थ्यंकाः दुरुन्ह्याइबले धाःसा उम्ह सापाखें बांला दुरु मब्यु । थथे छाय्‌ जुल जुइ धकाः सीकेगु मनसुवा तयाः छन्हु सा गनगन वनीगु खँ अनअन चेवाः कया जुल । तर उम्ह सा छमा चासिमाया क्वय्‌ थ्यनेवं अनं छम्ह हाकुम्ह मचा पिहाँवयाः साया दुरु त्वनीगु जुयाच्वन । थ्व खनाः तंम्वयाः उम्ह सुदर्शन नांया ब्रम्हुनं चासिमा हे पालाबिल । अजुचायापुइ उगु सिमां हि पिदन, ब्रम्हु ग्यात । उब्ले हे बिष्णु भगवना न्ह्यःने प्रकट जुयाः न्हापा गुगुं इलय्‌ थःपिन्सं यानागु पापया कारण थः चासिमा जुइमाःगु अले सुदर्शन ब्रम्हुनं सिमा पालाब्यूगुलिं थः उगु पापपाखें मोचन जुल धकाः लसता प्वंकल । नापं बिष्णु भगवानया सल्लाह कथं उगु चासिमा दुगु गुँइ नारायणद्यःया देगः दयेकेत सल्लाहबिल । धाइ आःतक उगु देगलय्‌ द्यः पुजायाइपिं पुजारीत वहे सुदर्शन ब्रम्हुया खलः खः ।

युनेस्कोपाखें थुगु देगःयात विश्व सांस्कृतिक सम्पदा कथं नालातःगु जुल । संसार न्यंकया पर्यटकपिनिगु नितिं थ्व अतिकं आकर्षणया थाय्‌ जुयाच्वंगु दुसा विशेषयानाः स्वनिगःया प्राचिन काष्ठ कला व स्थापत्य कलाया अध्ययेतापिनिगु निंतिं अध्ययन अनुसन्धानया छगू चकंगु ज्ञानकेन्द्र हे खः ।

दँय्‌ दसं कछलागाः तःधं एकादशि (हरिवोधनी) कुन्हु थन तःधंगु मेला जुइ । स्वनिगः व तातापाकं भक्तजनपिं द्यः दर्शनया निंतिं वयेगु चलन दु । दँय्‌ दसं थिंलापुन्हि कुन्हु थुम्ह द्यःयात खतय्‌ तयाः जात्रा यानाः येँ लाय्‌कू यंकेमाः, थुगु इलय्‌ दुवाः दुवाः पतिकं पुलांपुलांगु चाभारा तछ्याइगु परम्परा दु ।

मानन्धर नेपाःया आदिवासी नेवाः खः । ने.सं ३५७ यागु चाँगुनारायणया अभिलेखय् छ्यलातःगु
‘मान्धुर’ खँग्वःपाखें मानन्धर जूपिं थुमित लिपा चिकं पिकायेगु साःया ज्या लजगाःकथं ज्वँसेंलि सालमि, सारमि, साःमि, साय्मि धायेगु यात । स्वनिगःया थीथी जात्रापर्वय् थुमिगु भूमिका दु । खास यानाः नापतौल सम्बन्धी प्रविधि नं थुमिगु ज्या खः । स्वनिगः नापं भोत थुमिगु मू मू थाय्बाय् खः । न्हापां बुँज्या लिपा चिकं उत्पादन यायेगु ज्यायात मू लजगाः नालाः थुपिं थौंकन्हय् थीथी मेगु ज्याय् संलग्न जुयाच्वंगु दु । बहुसंख्यक मानन्धरत बौद्ध वज्रयानी जूसां बैष्णव व शैव धर्म नं नाला कयावयाच्वंगु दु ।

येँ, यल व ख्वप स्वंगू लागायात स्वनिगः अर्थात् नेपाः गाः धाइ । न्हापा थुगु थाय् दह जुयाच्वंगु व मञ्जुश्रीं बस्तीयोग्य याःगु खँ स्वयम्भु पुराणय् न्ह्यथनातःगु दु । थन गोपालवंश, किरातवंश, लिच्छविवंश, मल्लवंश, शाहवंशं राज्य याना वंगु दु। थुमिसं राज्य यानावंगु फुक्कं कालया शिलापत्रय् नेपालभाषाया थीथी लिपि न्ह्यथनातःगु जुयाः थनया मूल नेवाः हे खः धकाः सीदु । स्वनिगः समुन्द्री सतहं १४२५ मिटर (९४६७५ फीट) च्वय् लाः । स्वनिगः छचाखेरं फुचो, धेनाचो, जामाचो व सिवुचो पहाडं घेरे जू ।
स्वनिगःया क्षेत्रफल ३४८.५ वर्गमाइल व २०७८ सालया जनगणनाकथं कुल जनसंख्या २९,९६,३४१ दु । स्वनिगः दुनेया थीथी न्हय्गू सम्पदा गथे कि येँ, यल व ख्वपया लाय्कू, स्वयम्भू, खास्ती, पशुपति व चाँगुनारायण विश्व सम्पदाया धलखय् दुथ्याः ।
तोखा, किपू, थिमि, नगदेश, बोदे, भुइजःसि, सूर्यविनायक, गोकर्ण, पांगा, वादे, टिका भैरव आदि स्वनिगःया प्रख्यात थाय्त खः । स्वनिगःया सुरक्षाया नितिं प्यम्ह नारायण, प्यम्ह करुणामय, प्यम्ह वाराही, प्यम्ह भैरव थीथी थासय् पलिस्था यानातःगु दु ।
कला, सम्पदा, प्यागोडा शैली, शिखर शैली, स्तुपा शैलीया वास्तुकला, मूर्तिकलाया धनी स्वनिगः नेपाः देय्या केन्द्र खः । नेवाःतय् आदिभूमि स्वनिगः दुने थीथी भाषा, धर्म, संस्कृति, जातजाति, साहित्य, बाजागाजा, नखःचखः नापनापं बौद्ध व हिन्दू देगः, बहाः, बही, चैत्य आदिं थनया म्हसीका बियाच्वंगु दु । स्वनिगः दुनेया जात्रात मध्ये ख्वपया बिस्काः जात्रा, येँया यँयाः जात्रा, यलया बुंगद्यः जात्रा थनया मू जात्रात खः ।