धाः, नाय्खिं, ताः, भुस्याः, छुस्याः, न्यकू, मुहालि, मेमेगु गुहालि बाजं
नेपाल संवत्या झिगूगु ला– गुंलालच्छि नेवाः बौद्धतय् दथुइ यक्व चलनचल्तीइ दुगु परम्परागत नेवाः बाजंया पुचः गुंलाबाजं खः । थ्व पुचःया मूबाजं धाःया नामं गुलिसिनं थ्व बाजंपुचःयात धाःबाजं नं धायेगु याः । स्वनिगः व पिनेया नेवाःबस्तीइ नं गुंला लच्छि सुथन्हापां गुंलाबाजं थानाः थःथःगु लागाया महाचैत्य, बहाः, बही व द्यः चाःहिलेगु चलन दु । गुंला बाहेक मेमेगु धार्मिक व सांस्कृतिक पर्वय् नं गुंलाबाजं थाइ । गथेकि पञ्जरां द्यःया जात्रा, बहीद्यः स्वःवनेगु, न्हूदँ र्यालि, ज्याःजंक्व आदि । स्वनिगलय् बुद्घाचार्य, बरे, उराय्, ज्यापु व साय्मि जातिं थःथःगु थासय् गुथि स्वनाः गुंलाबाजं न्ह्याकाच्वंगु दु । गुथियार मजुसे व्यावसायिक संगीतकःमिकथं मेया धून पुयेत जुगी (जोगी) व दमाई जातिया नं गुंलाबाजं न्ह्याकेत ग्वाहालि दु । स्वयम्भू वइगु २१ खलः व चाःबहिली छखलः यानाः येँय् मुक्कं २२ खलकं गुंलाबाजं थाः । अथेहे स्वनिगःपिने चित्लाङ्गया निखलः बलामि जातिं नं गुंला लच्छि गुंलाबाजं न्ह्याकाच्वंगु दु । गुंलाबाजं मथाइथाय् यक्व नेवाः बस्तीइ गुंला लच्छि दापा थायेगु चलन नं दु ।
गुंलाबाजंया इतिहास गुलि पुलांगु खः धकाः यकीन मजू । ६५१–६७५ दँ न्ह्यः (इस्वी १४ गूगु शताब्दिपाखे) च्वयातःगु स्वयम्भू पुराणय् गुंलां न्यकू पुयाः बाजं थानाः स्वयम्भू महाचैत्य चाःहिलीगु संस्कृतिया खँ लूगु दु । श्रृङ्गभेरि बौद्ध जातककथं नेवाः बौद्घतय् दथुइ दिवंगतया नामं ङकू पुयाः चैत्य चाःहिलकि पितृ उद्घार जुइ धैगु धार्मिक मान्यता दु । थुगु मान्यताकथं आःतक नं धाः, नाय्खिं थानाः ङकू पुयाः चैत्य चाःहिलेगु संस्कृति दनि । ङकू पुयाः चैत्य चाःहिलेगु संस्कृति हे कथंहं गुंलाबाजंया रुपय् विकास जूगु खः धयागु विद्वानपिनि धापू दु ।
मे महासे मेया धून पुयाः थाइगु जुयाः गुंलाबाजं धूनप्रधान जुइ । मेया धून मपुसे नं थीथी बोलय् गुंलाबाजं थाइगु दु । गथेकि ‘द्यः ल्हायेगु’, ‘पाखं थाहां वनेगु’, ‘द्यः चाःहिलेगु’, ‘पाखं कुहां वनेगु’ ‘खुसि छीगु’ आदि मेया धून म्वायेक थाइगु विशेष बोल खः । लँय् वनीबलय् थीथी मेया धून पुयाः बाजं थाइसा ग्वारा मेया धून पुयाः छथासं च्वनाः नं बाजं थाइ । थुकियात ‘ग्वारा गुंलाबाजनय् तालबाजा व सूरबाजा नितां दुथ्याः । गुंलाबाजं पुचःया बाजं थथे दु ।
छ्यंगुलिं भुनातःगु (अवनद्ध) बाजं – धाः, नाय्खिं
ल्वाकाः थायेगु धातुया (घन) बाजं – ताः, भुस्याः, छुस्याः
म्हुतुं पुइगु (सुषीर) बाजं – म्वाहालि, बाँसुरी, ङकू
गुंलाबाजं थाइबलय् मेया धून पुइत नेवाः बाजंत म्वाहालि व बाँसुरी बाहेक लिपांगु इलय् विदेशी बाजं ट्रम्पेट व क्वारिनेट नं यक्व प्रचलनय् दु । गुंलाबाजनय् दुथ्याःगु दक्वं बाजंत मेमेगु नेवाः बाजंया पुचलय् नं यक्वं छ्यलाबुलाय् वः । परम्परागत नेवाः संगीत जूसां गुंलाबाजं थायेगुली यक्व ल्याय्म्ह ल्यासेतय्सं ब्वति काःगु खनेदु ।
भुस्याः स्वयाः चिपाःगु भु बांगु कँय्या बाजं खः – छुस्याः । छुस्याः नाय्खिंया ग्वाहालि बाजंकथं उकिया तालया मात्रा क्यनाः थाइ । ख्वप लागाय् सिछ्याः धकाः धिमय्लिसे छुस्याः थायेगु चलन दु । थुकिया आकार थ्यं मथ्यं २०–२४ सेमी ब्याया दथुइ बच्छि चाकः भतीचा थकया तइ । २ मिमी फिगु छुस्याःया दथुह्वतं पिकयातःगु चिखि ल्हाःया पतिनय् हिनाः छपातं मेगुलिइ ल्वाकाः थ्व बाजं थाइ । चलनचल्तीइ छुस्याःया बोलयात ‘छ्याँइ’ बाय् ‘छ्याँय्’ व ‘चा’ धाइगु खः ।
गं, धर्मगण्डी, ताः, भुस्याः, छुस्याः, बभू, कँय्पु, सिँन्याल, करताल, चिम्ताझ्यालि, घंगला, स्वकुंलाः (तिनकुने) आदि ।