नेवाः लोकसाहित्यया छगू तःजिगु विधा लोकम्ये नं खः । नेवाः लोकम्येय् नं नेवाः लोकजीवनया सामाजिक, धार्मिक, सांस्कृतिकया किचः जक मजुसे इतिहासं च्वये मफुगु, साहित्यं ब्वयेमफुगु गुलिखे लोकजीवनया घातप्रतिघात नं दुथ्यानाच्वंगु दु । नेवाः लोकम्येया अप्वः धयाथें रचयितापिंसं थःपिनिगु नां न्ह्यथनेगु मयाःसां तत्कालिन गद्दीनसीन शासकपिनिगु नां न्ह्यथनेगु यानावंगुलिं थज्याःगु म्येया रचनाकाल सीकेत थाकु मजू । लोकम्ये लोकया रचना खया नं नेवाः लोकम्ये विभिन्न राग तालय् हालेगु यानातःगु दु । तर अथे खया नं थुकी अलंकृति शैलीया प्रयोग जुयाच्वंगु मदु । सहज व स्वभाविकरुपं भाव प्वंकेगु नेवाः लोकम्येया विशेषता जूगु दु ।
नेवाः जनजीवनय् प्रचलित लोकम्येयात विषयगत रुपं— धार्मिक, संस्कारगत, जात्रापर्व, कार्यगत, समसामयिक, कासा म्ये, स्वच्छन्द म्ये कथं ब्वथले छिं । धार्मिक म्ये दुने थीथी देवदेवतापिनिगु स्तुति, प्रशस्ति, चचाम्ये आदि लाः वइ । जात्रापर्व म्ये दुने– थीथी नखःचःबलय् हालीगु म्ये, गथेकि— होलिम्ये, धातुम्ये, मालश्रीम्ये आदि, कार्यगत म्ये दुने– सिनाज्या, तुकाज्या, सामाज्याबलय् हालीगु म्ये, सामयिक म्ये दुने– ई–ब्यः स्वयाः हालीगु म्ये गथे— सुथय् हालीगु ब्याहांचुलि म्ये, न्ह्याबलें हाःसां जिउगु बा¥हमासे म्ये आदि, मचा म्ये– मचात ह्ययेकेत हालीगु मचाम्ये, कासाम्ये– थीथी कासा म्हितीबलय् हालीगु कासाम्ये आदि कथं ब्वथले छिं । थुपिं म्ये मध्ये सिनाज्या म्येया रागताल दकलय् अप्वः प्रचलित जूगु दु । अथे हे संरचनागत रुपं नं नेवाः लोक म्येयात मुक्तरुपं थःगु भाव अभिव्यक्त यानातःगु मुक्तक म्ये, बाखं नं घानातःगु बाखंम्ये, प्याखनय् हालीगु प्याखंम्ये कथं ब्वथले छिं ।
नेवाः लोकम्येया छगू महत्वपूर्ण पक्ष बाखंम्ये नं खः । नेपालभाषाया अप्वः थें बाखंम्येय् तत्कालीन जनतां भोगय् याय्माःगु सुख दुःख, शासकपिनिगु अन्याः अत्याः आदियात निर्भिक निसंकोचरुपं प्वंकेगु यानातःगु दु— सितलामाजु , रानी विजयालक्ष्मी आदि थज्याःगु हे बाखंम्येया दसु खः ।
थथे मौखिक परम्पराय न्ह्यानाच्वंगु नेवाः लोकम्येयात मुनाः शुक्रदास तुलाधरया—मल्ल शाहकालया म्ये (ने.सं १०७६), मानदास तुलाधरया पुलां म्ये भाग –२ (ने.सं १०८६), पुलां म्ये भाग–३ (ने.सं १०८८), पुलां म्ये भाग–४ (ने.सं. ११०१), प्रेमबहादुरया बाखं म्ये (ने.सं. १०८३) ठाकुरलाल मानन्धरया पुलांगु म्ये (ने.सं १०७२) आदि सफूया रुपय् पिदंगु दु ।
(राग सिन्हाज्या, ताल अस्तरा)
जि वया ला लछि मदुनि छि काय सँ झाय धाल
थुगु छवार लिगनाव दिसँ न्हां ।
जि काय पुता जा लिगने मज्यू भलिचा
जि कायया लजगार मदु न्हां ।। १।।
अयले माजु हाय छि कायया लजगार मदुसा
जिगु कोस लव ल्हाना बिय न्हां ।
अयले भलिचा मयजु धन्दा छनं कायमते
दखलख जक चोना वइ न्हां ।। २ ।।
लख मदु पुखुलिस ङा गथे चोनि माजु
थुगु छवार लिगनाव दिसँ न्हां ।
अयले प्रभु स्वामि सँ झाय धाये मते
भिन जा जिनं जुइ मताया न्हां ।।३।।
अयले मिसा हाय ताकाल चोने मखु
दँछि निदँ जक चोता वय न्हां ।
गनानं मजिसेंलि जित पार बिया दिसँ
जि मामयां शरणस वने न्हां ।।४।।
छंत पार मदु मिसा जिगु छेँया भाला छंत
भिनक निदां याना चोंव न्हां ।
लख मदु पुखुलिस पलेस्वान गथे होइ
होइगु आशा जित मदु न्हां ।।५।।
शुभ दिन शुभ बेला मंगल याना थास
खोय मते धीरज नि याव न्हां ।
जव ल्हातिं सगन फसे खव ल्हातिं खोवि हुसे
जि प्रभु लिमसोसे झाल न्हां ।।६।।
चोतया झ्यालनं कोसोया बेलस
जि प्रभु खोसे खोसे झाल न्हां ।
अयले प्रभु स्वामि धंदा छि नं कायमते
लँस सोया बुलुहुन झासँ न्हां ।।७।।
थो झ्यालं कोसोय गात थो छेँस गथे चोने
जि प्रभु बनबास लात न्हां ।
गुगु थास दिल प्रभु गुगु बनस दिल प्रभु
जि नुगल तयांतय मज्यू न्हां ।।८।।
थसोयां परवत कोसोयां समुदर
समुदर हुनुनुनु हाल न्हां ।
सिमा हल लासा लासे लोहँत फुंग तसे
नगुतिनं फांगा फासे दिल न्हां ।।९।।
जि प्रभु लुमनिव उइनि थें जुल प्रभु
ननानं लिहाँ झायमाल न्हां ।
माया मदु मायां क्यंका सँदेश झाल थनि
छिन जित तोलति मताया न्हां ।।१०।।
नखत वइवले चखत वइबले
जि नुगल तयांतय मज्यू न्हां ।
कोठाया झ्यालन मत बिया सोया जिनं
मत जा बुलुसे वन न्हां ।।११।।
चान्हस म्हनाचोन जि प्रभु मंत धकाः
विरहनं खोयाव जि चोना न्हां ।
जोशीयात केना सोयां बायमालि मखु धाल
दैवन विजोग याना बिल न्हां ।।१२।।
मत बिसे सेवा याना श्री भीमसेन याके
कुफल बरदान बिल न्हां ।
सँदे झागु खुला दइन लिस पौनं थ्यंगु मखु
जि प्रभु गथे गथे जुल न्हां ।।१३।।
अयले माजु हाय लख काल बनाबेले
छि काय जा मदुथें खँ ल्हात न्हां ।
सुनानं धाल भलिचा गुम्हसेनं घाल भलिचा
जि नुगल तयांतय मज्यू न्हां ।।१४।।
चोतया झ्यालनं मत विसे सोया जिन
जि कायया जिव दनितुं ताया न्हां ।
सुथ न्हापां दना जिनं वसिबँ पुनाबेले
कोखनं लायवुया केन न्हां ।।१५।।
अयले भलिचा मयजु धन्दा छनं कायमते
कोखया खँ जा सही मदु न्हां ।
अयले माजु हाय लख काल वना थास
छि कायया हित पासां धाल न्हां ।।१६।।
छु चिन्हं हल भलिचा गुगु चिन्ह हल भलिया
छि कायया हिरा अंगु हल न्हां ।
अयले भलिचा मयजु छ हत्थि जुयमते
आम खँ जा पत्या जुयमते न्हां ।।१७।।
अयले माजु हाय गोच सिन्ह जोरे याव
छि कायया संसर्गस बने न्हां ।
कायनं वात भलिचा छनं जित वाय धयाला
माजु पापी गन वना सिय न्हां ।।१८।।
अयले काय पुता मां पापी वोनवायो
जि नुगल तयांतय मज्यू न्हां ।
सोचुक खन छेस सोम्ह माचा चोना थास
याकतन चोना चोने माल न्हां ।।१९।।
जलाखला निनिमाजु जिमि माजु खोयके मते
सकसिनं धीरज वियातिव न्हां ।
हाकु गहया लन फिसे दोरिया गान ङसे
पुनिछितया पतासि सिसे न्हां ।।२०।।
पालु बजि दयकाव धलिस लुकु फिसे
जि मामं हैगु बिहा सोव न्हां ।
छजु वस छ्वासे वासे छजु वस जोगि विसे
छजु वस त्वायभत चिने न्हां ।।२१।।
लायकुया प्रधान वल थव थिथि जम्मा जुल
सकसिनं वनेमते धाल न्हां ।
मिसाया धर्म जुल स्वामियाके भक्ति याय
जि प्रभुया शरणस वने न्हां ।।२२।।
कारे मुमा कारे बुवा विधि जित याना विव
जि स्वामिया संसर्गस वने न्हां ।
गनानं मफयाव सकसिनं बिदा बिल
अतिभन हर्ष जुसे वन न्हां ।।२३।।
बैंस पित यनावः देश छचा उयकाव
दिपस थेनकल वन न्हां ।
सिपँस चोनाव गौरी शिव पूजा यात
स्वामियाके चित्त तया चोन न्हां ।।२४।।
अयले गुवा आवाजु जित दुःख मजुयक
जिगु प्राण याकनं वंकाबिव न्हां ।
अयले भलिचा मयजु धन्दा छन काय मते
याकनं मुक्त याना बिय न्हां ।।२५।।
सिपँस चोनाव विधि दक्को धुनकाव
पोरीनी त्वायभत चिन न्हां ।
नाम कया ईश्वरया सकसिके बिदा कया
थवगु प्राण त्याग यात न्हां ।।२६।।
सँदेस वंगु सोदँ फुका सँदेसं काय वल
लुखा कोसं सलताव चोन न्हां ।
मामनं सल ताया झ्यालनं कोसोयाव
थव काय पुता खना खोल न्हां ।।२७।।
थाहां वय मते पुता छ मंत धकाव
छनगु जात उय धुन न्हां ।
सुनानं धाल माम गुम्हसिनं धाल माम
छि भलिचा गन वना चोन न्हां ।।२८।।
छ मंत धकाव हिल पासां सल कन
भलिमचा सति वना मंत न्हां ।
छु चिन्ह केन माम गुगु चिन्ह केन माम
हिराया अंगू केन धाल न्हां ।।२९।।
बालक मिसा खना हित पासां छलेयात
मनुष्यया धर्म विवेक मदु न्हां ।
बिव माम झोलि तुंवा देशान्तर हिला जुय
हरियागु नाम कया वने न्हां ।।३०।।
सकसिनं सोल वल सकसिके बिदा फोन
सकसियां मिखां खोबि वल न्हां ।
सकसितं खोयकाव मामयाके बेला फोन
भगबानया नाम कया वन न्हां ।।३१।।
नृपति श्री राज राजेन्द्र विक्रम शाहदेव
वसया परताप बोल न्हां ।
ज्ञानी गुणीपनिसेन हिस्याय मते थनि
दोनगुलि क्षमा याय माल न्हां ।।३२।।