जेष्ठवर्ण महाविहार ख्वपया प्राचीन विहार खः । जेष्ठवर्ण महाविहारयात जेतवर्ण विहार अले तँचा क्वने बहाः नं धायेगु याः । नःपुखूया पूर्व दक्षिणपाखे झिपलाःति तँ (पाःचा) कुहां वनाः पश्चिम लुखा दुने थुगु महाविहार अवस्थित जुयाच्वंगु दु ।
थुगु बहाःया निर्माण तिथिमिति क्वःजिक धायेमफुसां विहार दथुया चैत्यया ल्वहंपतिइ ने.संं ८२० मार्गकृष्ण पञ्चमी उल्लेख जुयाच्वंगुलिं जुजु भूपतिन्द्र मल्लकालय् विहारया निर्माण जूगु खः धायेफु । जेष्ठवर्ण महाविहारयात चतुब्रम्ह महाविहारया कचा विहार नं धायेगु याः । थुगु बहाः थथुबही दीपंकरया शाक्य संघया चूडाकर्म याइगु बहाः खः । बहाःया क्वाःपाःद्यः शाक्यमुनि बुद्ध खः ।
थुगु बहाःया क्वाःपाःछेँ स्वतँजाःगु खः । न्हापांगु छेलि तल्ला क्वाःपाःद्यःया गर्भगृह खः । गर्भगृहया जवंखवं ल्वहंया सिंह लुखा फुसया तोरणय् शाक्यमुनि व जवंखवं सारिपुत्र, मोैदगल्यान मूर्ति अंकित यानातःगु दु । आगं क्वथाय् बज्रबाराही दु ।
जेष्ठवर्ण महाविहारया संघ व्यवस्था सञ्चालन स्पष्ट मजू । थनया शाक्यसंघ दुजःतय् सकतां ज्याझ्वः थथुबहिलिइ न्ह्याका वयाच्वंगु दु । न्हिथं क्वाःपाःद्यःया नित्यपुजा यायेगु, संल्हू व दिसि चःह्रेबलय् संघ दुजःपिं मुनाः पुजा यायेगु नापं न्हय्दँया छकः थथुबहिलिइ दीपंकर ब्वयेगु परम्परा म्वाकातःगु दु । थुगु बहाःया संघ दुजःल्याः थ्यंमथ्यं २५ म्ह जक दु ।
ख्वप भार्वाचो ध्वाखाया पूर्व दिशाया तँ (पाःचाः) क्वय्या तेखाचो त्वाः अले वंशगोपाल ताहाफल्चाया झिपलःति पश्चिमया लँ सिथय्या विहार हे जेतवर्ण महाविहार खः । क्वःनेया निवाः शाक्यतय् बसोबास दयाच्वंगु व निवाः शाक्यतय् चूडाकर्म याइगु बहाः जूगुलिं जेतवर्ण महाविहारयात निवाः बहाः धकाः नं म्हसीका वयाच्वंगु दु । विहार गुबलय् दयेकल धयागु दसि प्रमाण छुं मदु । तर थन च्वंपिं शाक्य संघया दुजःतय्सं थःपिंत गुण सिंह देवया सन्तान खः धकाः धया वयाच्वंगु दु । अध्ययन क्रमय् ने.सं. ७१४ लिपा यलया इतिल्हनेय् च्वंम्ह गुणसिंह बुद्धाचार्य ख्वपया गःछेँ त्वालय् च्वनाः ने.सं. ७३१ य् क्वाठण्डौया प्रसन्नशील महाविहारया लिबिछेँया लिक्क च्वंगु छेँ न्यानाः च्वंवःगु खः ।
जुजु जगज्योति मल्ल देवं क्वाठण्डौया गुणसिंह बुद्धाचार्ययात कुथुबहीया बछि अधिकार ब्यूगु जुल । थुकथं कुथुबहीया प्रतिस्थापित गुणसिंह देवं ने.सं. ७५१, ७५२ व ७५४ पाखे जेतवर्ण महाविहारया परिसरया छेँ बुँ न्यानाकाःगु ताडपत्रय् उल्लेख जुयाच्वंगु दु । लिपा व हे गुणसिंह बुद्धाचार्य देवं ने.सं. ७५१ लिपा जेतवर्ण महाविहार निर्माण याःगु अनुमान यायेफु । अथे हे बहाःया क्वाःपाःद्यःया खवय् च्वंगु ताम्रपत्रय् जुजु रणजित मल्ल्या इलय् लुँध्वाखा दयेकूपिं गुणाकर (ने.सं. ८७१) छाःगु उल्लेख जुयाच्वंगुलिं जेतवर्ण महाविहार जुजु रणजित मल्लकाल न्ह्यः हे दयेधुंकूगु पुष्टि नं जू । न्यनेदु कथं गुणाकर देवपिंसं थुगु विहारय् च्वनाः नमुना लुँध्वाखा दयेकाःलि व हे अनुसार लुँध्वाखा दयेकूगु जुल । अथे हे थनया संघं लुँध्वाखायात हे विश्वकर्मा द्यः नालाः पुजाकर्म याना वयाच्वंगुलिं नं जेतवर्ण बहाःया संघ सदस्यत हे लुँध्वाखा दयेकूपिं खः धकाः पुष्टि जू ।
जेतवर्ण महाविहार चिधं जूसां प्यखेरं निवाः शाक्यतय्गु हे जक बसोबास दु । विहारया दथुइ दीपमाला सहितया बज्रधातु चैत्य दु । चैत्यया पूर्व दिशाय् दनाच्वंम्ह मैत्रेय बुद्धया क्वाःपाःद्यः दु । चैत्यया प्यखेरं प्यम्ह सिंह दु । क्वाःपाःद्यःया लुखाय् तोरण मदु तर चावलि, मकर, नाग, छेपु स्वरुपया बुट्टा अंकित जुयाच्वंगु दु । गन्धकुटीया जवय् अवलोकितेश्वर करुणामय व शाक्यमुनि बुद्धया प्रतिमा दु । अथे हे गन्धकुटीया खवय् पूर्व पश्चिम दिशाय् दसिकथं बसुन्धरा, लोकेश्वर, अभिताभ, भैरव व क्षेत्रपाल स्थापना यानातःगु दु । क्वाःपाःद्यःया जवंखवं निम्ह सिंह दु । विहार दुने छगः तुं दु ।
थुगु बहाःया संघया कथुबहीनाप स्वापू दु । उकिं जेतवर्ण महाविहारया संघ सदस्यतय् चूडाकर्म याइबलय् कुथुबहीया दीपंकर बिज्याके माःगु चलन दु । जेतवर्ण महाविहारया संघ सदस्यतय् आगंद्यः कुथुबहिलिइ पलिस्था यानातःगुलिं यायेमाःगु पुजाकर्म बौद्ध चर्या सकतां कुथुबहिलिइ हे याना वयाच्वंगु दु ।