थ्वँ छगू अन्नं दयेकीगु त्वँसा खः । थ्वँ थीथी कथंया दु । कःनिया थ्वँ, छ्वथ्वँ, तिथ्वँ, दुसिया थ्वँ, प्याःथ्वँ, भ्याबरथ्वँ, ब्यःया थ्वँ, ह्याउँथ्वँ, कताथ्वँ आदि थ्वँया प्रकार खः । तिथ्वँय् अजिथ्वँ, बःताथ्वँ, भौथ्वँ, भुतिक्वह्यं थ्वँ, मूतिथ्वँ आदि उपजातिया थ्वँ नं दु । नेवाः समाजय् थ्वँयात बलया श्रोत, सांस्कृतिक, धार्मिक, सामाजिक, आदि विधि व्यवहारय् छ्यलातःगु दु ।
थ्वँ दयेकेत छु अन्नया थ्वँ दयेकेगु खः उगु अन्नयात ८—१० घौ न्ह्यः फ्वइ । भचा माःबुल धायेव हायाः हाजा दयेकी । थुकियात प्वः हायेगु धाइ । प्वः हायेबलय् फ्वसिइ लः तयाः उकी चागःचा निगःस्वंगः क्वफानाः भुतुली द्यछुनाः छुसि दुयाः मि च्याकी । चागः संगु सः वँतले फ्वसिइ लः दनि धकाः सीकी । उकी द्यःने प्वतासि द्यछुनाः प्वतासि व फ्वसि स्वाःथाय् हिँसाकापतं सासः मज्वयेक हिनी । प्वतासिइ दुने भालिंचा तयाः उकी फ्वयातःगु जाकि तइ । जाकि तइबलय् छक्वलं तइ मखु । भचाभचा यानाः तइ । न्हापा तयागुलिइ न्यंकं हा वल धायेव जक मेगु तइ । थुकथं पटक पटक यानाः दक्वं तइ ।
हाजा बाभू वन धायेव ध्वःखनाः छकः सिली । सिले धुंलिसे यंकेदालाय् तयाः लः यंकी । लः यने धुंकूगु जाकि न्हापा थें हे यानाः हानं प्वतासी तइ । दक्वं तये धुन धायेव पुसा तयाः हाजा बुकी ।
हाजा बुत धायेव ध्वःखनाः सालुक हिली । बँ थिलातःगु बँय् जूसा यच्चुक बँ पुनाः लः भचा हायाः हिली । मेगु बँ जूसा यच्चुगु बोरा, ताथ बाय् मेगु छुं नं लायाः हिलेगु याइ ।
हिलातयागु हाजा चिकुलां जूसा लुमु लुमु धाःबलय् व बर्खां जूसा भचा ख्वाउँकाः मना नचुसे च्वंकाः हाजा वालेगु याइ । मना निगू कथंया दु । खायूगु व चाकुगु । निगुली यःगु सवाः अनुसार मना तयेगु याइ । सामान्य कथं छगः क्वंचित छपा मना माः धायेगु याः । खायूगु जूसा छपां तइ मखु । बांलाक संकाः उतिग्यंक वाली । छगः क्वंचाय् फत्या जाकिया ल्याखं हाजा तइ । हाजायात क्वंचाय् तयाः उकी द्यःने लप्ते छपाः तइ । ह्यंग्वाः छकू व मल्ता छगः नं तयेगु याः । थ्व छुं रसायनिक प्रक्रिया निंतिं यानातःगु खः ला ? अनुसन्धानया बिषय तिनि । म्हुतुप्वालय् भ्यगःचा पुसा तयाः घाँय्म्वः, भांग्रा, सुकू आदिं भुनाः क्ववयेकी । हाजा तयेन्ह्यः क्वंचा बांलाक सिलाः स्वयेक हाइ । हायेधुंकाः नं पाउँक बास वःसा हानं सिलाः हाइ । नत्र प्वकय् पाउँ भ्याः पुनी ।
त्यनागु हाजा ८० घौ निसें बास वयेगु सुरु जूइ । १०० घौ दत धायेव प्वक जुइ । प्वक जुइधुंकाः नं क्वाक्क भुनातये मज्यू । दोहरा क्व वयाः प्वक नायेयः । उकें भुनातःगु चीकाः छबःचागु त्वपुसा छकुतिं जक त्वपुइगु याइ ।

थ्वँ छगू अन्नं दयेकीगु त्वँसा खः । थ्वँ थीथी कथंया दु । कःनिया थ्वँ, छ्वथ्वँ, तिथ्वँ, दुसिया थ्वँ, प्याःथ्वँ, भ्याबरथ्वँ, ब्यःया थ्वँ, ह्याउँथ्वँ, कताथ्वँ आदि थ्वँया प्रकार खः । तिथ्वँय् अजिथ्वँ, बःताथ्वँ, भौथ्वँ, भुतिक्वह्यं थ्वँ, मूतिथ्वँ आदि उपजातिया थ्वँ नं दु । नेवाः समाजय् थ्वँयात बलया श्रोत, सांस्कृतिक, धार्मिक, सामाजिक, आदि विधि व्यवहारय् छ्यलातःगु दु ।
थ्वँ दयेकेत छु अन्नया थ्वँ दयेकेगु खः उगु अन्नयात ८—१० घौ न्ह्यः फ्वइ । भचा माःबुल धायेव हायाः हाजा दयेकी । थुकियात प्वः हायेगु धाइ । प्वः हायेबलय् फ्वसिइ लः तयाः उकी चागःचा निगःस्वंगः क्वफानाः भुतुली द्यछुनाः छुसि दुयाः मि च्याकी । चागः संगु सः वँतले फ्वसिइ लः दनि धकाः सीकी । उकी द्यःने प्वतासि द्यछुनाः प्वतासि व फ्वसि स्वाःथाय् हिँसाकापतं सासः मज्वयेक हिनी । प्वतासिइ दुने भालिंचा तयाः उकी फ्वयातःगु जाकि तइ । जाकि तइबलय् छक्वलं तइ मखु । भचाभचा यानाः तइ । न्हापा तयागुलिइ न्यंकं हा वल धायेव जक मेगु तइ । थुकथं पटक पटक यानाः दक्वं तइ ।
हाजा बाभू वन धायेव ध्वःखनाः छकः सिली । सिले धुंलिसे यंकेदालाय् तयाः लः यंकी । लः यने धुंकूगु जाकि न्हापा थें हे यानाः हानं प्वतासी तइ । दक्वं तये धुन धायेव पुसा तयाः हाजा बुकी ।
हाजा बुत धायेव ध्वःखनाः सालुक हिली । बँ थिलातःगु बँय् जूसा यच्चुक बँ पुनाः लः भचा हायाः हिली । मेगु बँ जूसा यच्चुगु बोरा, ताथ बाय् मेगु छुं नं लायाः हिलेगु याइ ।
हिलातयागु हाजा चिकुलां जूसा लुमु लुमु धाःबलय् व बर्खां जूसा भचा ख्वाउँकाः मना नचुसे च्वंकाः हाजा वालेगु याइ । मना निगू कथंया दु । खायूगु व चाकुगु । निगुली यःगु सवाः अनुसार मना तयेगु याइ । सामान्य कथं छगः क्वंचित छपा मना माः धायेगु याः । खायूगु जूसा छपां तइ मखु । बांलाक संकाः उतिग्यंक वाली । छगः क्वंचाय् फत्या जाकिया ल्याखं हाजा तइ । हाजायात क्वंचाय् तयाः उकी द्यःने लप्ते छपाः तइ । ह्यंग्वाः छकू व मल्ता छगः नं तयेगु याः । थ्व छुं रसायनिक प्रक्रिया निंतिं यानातःगु खः ला ? अनुसन्धानया बिषय तिनि । म्हुतुप्वालय् भ्यगःचा पुसा तयाः घाँय्म्वः, भांग्रा, सुकू आदिं भुनाः क्ववयेकी । हाजा तयेन्ह्यः क्वंचा बांलाक सिलाः स्वयेक हाइ । हायेधुंकाः नं पाउँक बास वःसा हानं सिलाः हाइ । नत्र प्वकय् पाउँ भ्याः पुनी ।
त्यनागु हाजा ८० घौ निसें बास वयेगु सुरु जूइ । १०० घौ दत धायेव प्वक जुइ । प्वक जुइधुंकाः नं क्वाक्क भुनातये मज्यू । दोहरा क्व वयाः प्वक नायेयः । उकें भुनातःगु चीकाः छबःचागु त्वपुसा छकुतिं जक त्वपुइगु याइ ।

अजिथ्वँ
तिथ्वँया छताजि थ्वँ । मुकं मूति थ्वँ जक नं मखु बःता थें ज्याःगु थ्वँ नं मखु । मूति थ्वँय् निकः स्वकःया पटकय् वँयागु थ्वँ मात्रा मिलय् यानाः ल्वाकछ्यानातःगु छथी थ्वँ । थुकिया सवाः चाकुचाकु खायुखायु धायाः साइ । ज्या यायेत जिवय् बल बियाच्वनी । अल्कोहलया मात्रा यक्व दइ । थ्व थ्वँ त्वनेबलय् प्वाथय् वाइँया वःथें जुइ । यल धकाः अप्वः त्वने मज्यू । थ्वं काये यः ।

कःनिथ्वँ
कःनिं दयेकातःगु थ्वँ । कःनि कुुचा जुइक क्यली । थुकियात भचा माःफ्वयाः हायाः बुकी । मना वालाः क्वंचाय् तयाः त्यनाः क्ववयेकाः प्वक दयेकी । प्वकय् छुलुमुलु धायेक लः तयाः थ्वँ दयेकाः त्वनी ।

कताथ्वँ
छ्वं दयेकातःगु थ्वँ । छ्व पति पति चिंकाः हायाः बुकी । थुकियात मना वालाः त्यनाः प्वक दयेकातःगुलिइ लः तयाः कःपू सीमदयेक संकाः कताथ्वँ दयेकी ।

छुसि

मि च्याकेगु पस्तु । हाज्या प्वःज्या व अय्लाः कायेत दुइत ज्या काइ । सु, घाँय्म्वः, छ्वालि, पुलां पुलांगु घोेचा आदि सकतां छुसिया रुपय् छयली ।

छ्वथ्वँ
छ्वयागुु थ्वँ । छ्व भचा पति पति चिंकाः लखय् भचा प्याकाः प्वतासिइ तयाः हाइ । बुत धायेव चकंक हिली । भतीभती क्वाःनिबलय् फत्या छ्वयात छपाया ज्वलं मना तयाः सकभनं न्यनीकथं वाली । छपा मना वालाया ज्वलं छगः क्वंचाय् तयाः त्यनाः क्ववयेकी । थ्वँ दयेकेमाल धायेव क्ववयेकाः दयेकागु प्वकय् लः तइ । प्वकया रस वल धायेव सालुगु कापः छकुतिइ चालय् यानाः ति जक काइ । ति यच्चुसे च्वनी मखु, भचा बुलु खनेदइ ।

तिथ्वँ
कःपू मदयेक दयेकातःगु थ्वँ । लः थें तरल यानाः दयेकातःगु न्ह्यागु थ्वँयात नं तिथ्वँ धाइ । तिथ्वँ दयेकेत थ्वँ अप्वः लुइगु जाकिं दयेकी ।

दुुसिथ्वँ
दुसिया थ्वँ । छ्याकय्क दुसि क्यलाः लखं भचा माःफ्वयाः हायाः बुकी । बूगु दुसियात ख्वाउँल धायेव मना वालाः त्यनाः प्वक जुइकाः थ्वँ दयेकी ।

प्वतासि
चाया भारा । म्हुतुप्वाः १—१÷२ फुत तक चकनी । ककु भचा ती । दथुइ भचा भ्वरि खाइ । वयां क्वय् भचाभचा चिचाः जुयाः प्यं ग्वःमुं थें जुइ । प्यंचालय् दथुइ १ इञ्चति व्यास दुगु ह्वः छह्वः दइ । थुकिया छचाःलिं अज्याःगु हे खुह्वः दइ । वयां पिने मेगु १२ ह्वः यानाः मुक्कं १९ ह्वः दइ । चिग्वःगुलिइ दथुइ भचा चिह्वःगु छह्वः उकिया छचाःलिं न्याह्वः व वयां पिने गुह्वः यानाः १५ ह्वः दइ । प्वः हायेत थुकी दुने भालिंचा तयाः जाकि तइ ।

प्याःथ्वँ
प्वकय् प्वक ग्यछि लः व बजि तयाः दयेकातःगु थ्वँ । दछिं दतले हाकु जाकिया दयेकी । मात्रा मिलय् यानाः किमना, छ्वकमना व पामना नं तयेगु याइ । सामाज्या धुँधुं चिकुलाया बखतय् दयेकेगु याइ । लः तयाः छवाः दतकि जक पाकय् जुइ । छकः क्वकाये धुंकल धायेव न्हिं न्हिं बाय् छन्हुइ अतः संका बीमाः । मखुसा फ्वसा ह्वये यः । पुलां जूसां खाइखाइ चाकुचाकु धायाः सवाः सानाच्वनी । ता थित धायेव धाःसा खाइसे च्वनी ।

फ्वसि
धातुया थल । म्हुतुप्वाः चकनी । हः दइ । ककु ती । अनं क्वय् भचाभचा तचाः जुइ । प्यं ग्वः मुं थें जुयाः दथुइ माथं वनी । प्वः हायेत थुकी लः तयाः जाकि हायाः बुकी ।

बःताथ्वँ
प्वकय् थ्वँया सवाः मदये धुंकाः नं लः तयाः वँया कयातःगु थ्वँ । थ्वँ खः ला खः धया थें ज्याःगु थ्वँ । सवाः साइ मखु । न्यालुसे च्वनी ।
ब्यःयाथ्वँ
चिकुलां दयेकातइगु थ्वँ । च्वापुति ल्वाकज्याःगु पोहेला महिनाया लखय् दयेकी । प्वक छबः बजि छबः व छ्वकमना सालुक छबःचा यानाः बः बः यानाः क्वंचा बाय् त्यपय् स्वथनी । लः तयाः व मतसे निगू कथं नं दयेकू । थलय् जायेक तयाः लप्ते छपातं त्वपुइ । म्हुतुप्वालय् चा भाराया पुसा तयाः सासः मज्वयेक सियूचा बाय् चां इलाः तयातइ । थ्वँया आबश्यक जुल धायेव प्वक लिकयाः माःकथं लः तयाः थ्वँ दयेकी ।

भालिंचा
तिबाया मा पाछि पाछि पाक तयाः जालि थें च्वंक ह्वः दयेक चिचीबालागु तिबां दथु भचा गाःवंकाः रिकापि थें यानाः थानातःगु थल । प्वः हाइबलय् हा थहां वयेछिंक प्वतासिइ दुने तइ ।

भुतिक्वह्यंथ्वँ
यक्व पुलां जुइ धुंकूगु सवाः मदये धुंकूगु थ्वँय् क्वसिना च्वंगु थ्वँ । सवालय् पाउँसे उसुसे च्वनी । थ्व थ्वँ भुतिक्वह्यं केँ धकाः केँ खुनाः नं नयेगु याः ।

भुतू
प्वः हाइबलय् सु, घाँय्म्वः, छ्वालि आदि दुयाः मि च्याकेगु थाय् । थाय् चकंथाय् छथाय् फ्वसिया चाः ल्याखं ह्वः दयेक अंगः दने थें यानाः अप्पा तँ चिनी । न्ह्यःने व जवपाखे छह्वः छह्वः ह्वः तइ । बँय् छबः अप्पा लाइ । न्ह्यःनेया ह्वतय् कःलि बाय् म्व न्वकू तइ । द्यःने फ्वसि द्यछुनाः न्ह्यःने छुसि दुयाः मि च्याकी । भुतूदुने नौ जाल धायेव जवपाखेया ह्वतं मीकूकथिं नौ घ्वानाछ्वइ ।
भौथ्वँ
प्वकय् वँयागु थ्वँ हानं मेगु प्वकय् तयाः दयेकातःगु छथी थ्वँ । छगलं मेगु प्वकय् न्ह्याकीबलय् म्ह्वतिं नं निगः मखुसा स्वंगः प्यंगलय् तक नं न्ह्याकेगु याइ । थुकियात “था” धाइ । ग्वःगः प्वकय् न्ह्याकल वःथा धायेगु याइ । न्हापागु प्वकय् लः तइबलय् साधारण सिकं खुमनां निसें फच्छिया ल्याखं अप्वः तयेगु याइ । स्वथा प्यथा न्ह्याकीबलय् लिपांगु प्वकय् थ्वँ वँइबलय् फत्याति जक जुइ । थ्वँ त्वनेबलय् मिश्री काडां थें म्हुतुसि हे च्यापच्याप जुइ ।

भ्याबरथ्वँ
प्वकय् छक्वलं लः तयाः कःनापं ल्वाकछ्यानाः
छ्वालुक दयेकातःगु थ्वँ । कःपू ल्यहें ल्यहें पुइ । न्हूनिबलय् चाकुसे च्वंसां पुलां जुयावं लिसे खाइसे च्वनी ।

मीकूकथि
मि कुलेगु कथि । प्याःगु जुइ, पुचा लाइ, निकुति हाकः जुइ । हाज्या प्वःज्या याइबलय् भुतुलिइ नौ जाल धायेव थ्व कथिं घ्वानाछ्वयेगु याइ ।

मूतिथ्वँ
प्वकय् लः तयाः दकलय् न्हापां वँयातःगु थ्वँ । मेमेगुु छुं नं कथंया ति ल्वाकमज्याःनिगु थ्वँ । सवालय् चाकुसे च्वनी । पोष दइ । पुलां जूलिसे खाइया वइ ।

यंकेदाला
लः यंकाछ्वयेगु दाला । प्यंचालं निसें जँचाः तक चिचीचाह्वःगु ह्वःचात तयातइ । च्वय्या ब्व चकनी । च्वय्या सिइ प्वता तयाः तिबा बाय् पतिं हिनातइ । क्वय् भचा चिचाः जुइ । सिँया ख्वः प्यख्वः दइ । ख्वःया सिँ च्वय् वंलिसे भचाभचा चिपु यानाः थुकियात हे मा यानाः च्वय्या सिइ तक छस्वा यानाः चिनातइ । प्यंतःलय् छगूनाप मेगु व्यथां लाकाः पंया धलिं निगः तयातइ । प्वः हाइबलय् जाकि सिलाः थुकी तया लः यंकेगु याइ ।

हाजा
हायाः बुकातःगु जा । छछः धाइ । चकंक हिलाः ख्वाउँल धायेव मना वालाः उतिग्यंक संकाः क्वंचाय् तयाः क्ववयेक त्यनाः प्वक दयेकी ।

ह्याउँथ्वँ
अय्लाःमाय् थहां वइगु ति । अय्लाः कायेत दयेकातःगु कः बुत धायेव यच्चुसे च्वंक ति थहांवइ । स्वयेबलय् यचुसां लिकयाः ख्वलाय् तयेबलय् हेंहेंधाइ ।

मना दयेकेगु विधि
थ्वँ अय्लाः दयेकेत जाकि बजिया नापं मना छता नं मदयेक मगाः । मना तयाः हे जक थ्वँ अय्लाः दयेकेत माःगु अय्लाःमा व प्वक दयेके फइ । मना तयेबलय् मात्रा मिलय् यानाः तयेमाः मखुसा सवाः स्यनी ।
मना थीथी कथंया दइ । किमना, छ्वकमना व पामना मुख्यरुपं ज्याय् छ्यलेगु याइ । मना दयेकीगु प्रविधि नं थीथी कथं दइ ।
किमना प्वकं दयेकेगु याइ । प्वकयात ग्वाराचा ग्वाराचा यानाः पानाः किमना दयेकी । पाइबलय् हासाया प्यंचाः यच्चुक हुयाः उकी पायेगु याइ । भचा न्हःगन धायेव न्ह्यःखतय् तयाः पाइ । पानाः गन धायेव माःबलय् छ्यलेत स्वथना तइ । किमना यक्व दयेकी मखु, थ्व यक्व तयेगु नं याइ मखु । किमना दयेकेत दछिं दतले प्वक नायाः थ्वँ वयेत थाकुइ थें च्वंगु व कःथ्वँ दयेकेत नं बांमलाइ थें च्वंगु प्वकं दयेकेगु याइ ।
छ्वकमना ब्यःया थ्वँ व अय्लाःमा दयेकेत मदयेकं मगाः । थ्व त्यनाः दयेकेगु याइ । भचा भचा माःफ्वयाः प्वाकलय् तयाः लुसिं च्वानाः पतिचिंकी । गुलि गुलिसिनं छ्वयात हायेधुंकाः जक पतिचिंकेगु नं याः । थथे यायेबलय् लुसिइ प्यप्य जक पुनावयेगु याइ । कलघर दसेंलि अन यंका पतिचिंकीगु जुल । पतिचिंके धुनेव प्वतासिइ तयाः भचा प्वातक्क च्वं थें च्वंक हाइ । चकंक हिलाः भचा ख्वाउँकी । लुमुलुमु धाः ज्वलं जुल धायेव यच्चुक बँ पुनाः बँय् स्वलांगु प्यलांगुतिया फि जुइक हिली । द्यःने पाचुसे च्वंगु सु छबःचा तयाः उकी द्यःने भांग्रा सुकू आदि तयाः त्यनाः क्ववयेकी । द्यःने म्वायेकं म्वायेकं न्हुइगु व झ्यातु झ्यातुगु वस्तु दिकी मखु । छवाःत्यां निसें निवाः दतकि लिकाइ । लिकाइबलय् छलांगुत्या निलांगु फि जुयाच्वनी । फ्वसा ह्वः थें जुयाः वाउँसे च्वनाः धिका धिका जुल धायेव बांलाः तायेकी । बँपुइँ ल्यहें मदंक तीजक लिकयाः पाइ । गन धायेव संकेबलय् नचुगु धू ब्वइ । तीजक मुनाः माःबलय् तयेत स्वथना तइ । त्यनेगु मिलय् मजुल धायेव तुइसे फ्वसा ह्वःथें जुयाः ग्वः ग्वः छुतय् जुइ ।
छ्वकमना न्ह्याबलें नं त्यनेगु याइ मखु । बरखा मास क्वचायाः सरद ऋतु सुरु जुइगु बखत यँयाः पुन्हिया बखतय् जक त्यनेगु याइ । मेबलय्या सिकं थुबलय्या मौसम थुकिया निंतिं ल्वः तायेकी ।
पामना जाकिं दयेकी । न्हूगु जाकिया प्वक दयेकेत न्हूगु हे जाकिं दयेकातःगु व पुलांगु जाकिया दयेकेत पुलांगु जाकिं दयेकातःगु हे मना माः । जाकि चुं यानाः उकी वासः ब्वति ल्वाकछ्यानाः पामना दयेकी । चाकुगु मनायात चाकुगु हे ब्वति व खायूगु दयेकेत खायूगु ब्वति तइ । जाकिचुँनय् ब्वति ल्वाकछ्यानाः न्हायाः पा पा ज्यानाः निभालय् पानाः पामना दयेकेगु याइ ।

उलाज्या/ओलाज्या
उलावा/ओलावा पीगु ज्यायात उलाज्या ÷ओलाज्या धाइ । बुँ माथं वंसां लः कुने थाकुथाय् पाखाबुँइ थ्व वा पीगु याइ । उलावा पीत वापुसा तयाः पुवाचा दयेकाच्वनी मखु, तप्यंक वाग्वः हे पीगु याइ ।
उलावा पीत बुँइ लः कुनी मखु । ख्वं मल्यंक दायेपाले यानाः चा नचुकी । चाय् खिग्वाराकी दःसा थुबलय् हे ल्ययाः मदयेका छ्वइ । बुँया सिथय् सिथय् झाः, ततःग्वःगु द्यां दःसा छबालाचा त्वःती । अथे छुं मदुसा सिथं सिथं वाः प्यने थें सतिवा, कःनि, मुस्या पीगु याइ ।
बछला तछलां वा वयाः चा बांलाक प्यात धायेव उलावा पीगु याइ । थुकियात लः यक्व म्वाः । मदयेकं धाःसा मज्यू । पाखाबुँ जूसां वा वल धायेव लः मुनीथाय् थ्व वा पी मखु । वा पीबलय् लाछि कवः उतिग्यंक ककस्चा बाय् पाःककीचां क्वानाः निगः निगः वाग्वः वंक पी । लिबाक्क पाकय् जुइगु वा पी मखु । याकनं पाकय् जुइगु स्वलामार्सि, पुनवा पुवा, ध्वंखवःचा, प्यासिवा आदि पीगु याइ ।
तसकं निभाः छानाच्वनीगु बखत जूगुलिं उलावा पीगु ज्याबलय् म्ह यागला प्यागला वने यःगुलिं लःया प्यास नं लनीगु व बल नं दइगु कथं छकः पतिं छ्वालुक दयेकातःगु तिथ्वँ त्वंकेगु याइ । त्यानुसा अनंतुं झासु लनेगु याइ । बँय् वतुक धाःसा फ्यतुइ मखु । पुतुं च्वने थाकुल धाःसा पिराचाय् फ्यतुनाः नं ज्या याइ ।
उला पीबलय् सिनाज्यां वा पीबलय् थें पुवाचा गाइ मगाइ धकाः धन्दा काये माली मखु । वाग्वः हे पीगु जूगुलिं अप्वः जूसां सितिकं छ्वयेमाली मखु ।
वामा बःचामा जुल धायेव उलावायात क्वानाः घाँय् पुयाबीगु याइ । क्वचायेक क्वाइ मखु । तसकं निभाः थीबलय् नं क्वाइ मखु । घाँय् दयावल धाःसा निकःस्वकः नं क्वानाबीगु याइ । दिल्लां वा वयाः चा प्यानावःलिसे उलावा बांलानाः ब्वलनी । हः नं जायावइ । मा तमा जुयावःलिसे क्वय्या हः क्वहः जुजुं वनी । मा नाकं तमा जुइ मखु । छगुइँ निगुइँ वा त्वल धायेव म्हा खिनाः हःपा दायाः क्वहःगु हः लिकयाः ग्वाराचा ग्वाराचा यानाः वामाया कापिइ कापिइ तयाबीगु याइ ।
वा पाकय् जुइगु बखतय् छुं त्यानाः दुख बिल धाःसा छुँच्वः तयेगु याइ । घ्वंछुँतसें दुख बिल धाःसा धनुसच्वः तयाः छुँ क्यंकेगु याइ ।
उलावा लयेत इंचा बांलुक ज्वयेकेगु याइ । भचा मज्वल धायेव हे हानापं ल्यहेंदना वयेयः । चा नाइसे च्वनाः छ्वासुल धायेव झन् हे वइ ।

ककीचा/क्वकीचा
क्वलाछिति हाकःगु भचा चाःतूगु नँया ज्याभः । छखे च्वामुइ मेखे म्वः ज्यानाः म्वलय् म्हूचा लाःगु म्हुकुछि हाकःगु चु तयातइ ।

खिग्वाराकी
छाःकी थें ज्याःम्ह तुइसे च्वंम्ह की । धंवा निपु दइ । पाकय् मजूगु कम्पोष्ट साः व सौखिइ दाइ । थ्व किलं माया हा नयाः मा हे न्हंकाछ्वइ ।

ख्वं
बुँ पालेबलय् ल्यहें मदंगु चा । भस्म यानाः बुँ पालेबलय् ख्वं ल्यंके मज्यू । ख्व‌ं दुथाय् बाली बांलाइ मखु । ततःता यानाः बुँ पाल धायेव ख्वं ल्यनी ।
घ्वंछुँ
ततःधिकःपिं छुँत । बुँछुँया छगू प्रजाति । ततःग्वःगु द्यां, द्वंब्वः आदि थासय् गः दयेकाः च्वनी । उलावा त्यानाः दुख बी । हालीबलय् घ्वं घ्वं सः वइ ।

तिथ्वँ
प्वकय् लः तयाः कःपू मदयेक वँयातःगु छ्वालुगु थ्वँ । चाकुसे च्वनी । तांन्वयेक ज्या सने मालीबलय् सिचुकेत त्वंकी । पुलां जुलकि छाइ ।

धनुसच्वः
घ्वंछुँ क्यंकेगु च्वः । यातुसे बल्लाःगु पंबालाया निखे च्वतय् खिपःया निखे च्वतं ची । छखे जक गौ दुगु कुछिति हाकःगु पँथय् गौ च्वसं ह्वः निह्वः खनी । थुकी छुँतय्त यःगु नसा तइ । थुकिया अःखः दिशाय् चिचिचाह्वःगु ह्वः निह्वः खनी । थुकिया ३ इञ्चति च्वय् चिह्वःगु ह्वःया अःखः दिशाय् हानं ह्वः निह्वः खनी । क्वय्यागु व च्वय्या चिह्वःगु ह्वतय् माःहने थें यानाः खिपतं चिनाः यातुगु पँबालाया दथुइ तइ । खिपः द्यःने ह्वालुइ कथंया मेगु पंत्वाः छत्वाः दिकाः पंबालाय् चिनातःगु खिपतय् धनुसय् वाण तये थें यानाः तइ । खिपतं यानाः छुँया नसा नये छिनीमखु । खिपः चातकि वाण थें तयातःगु पँथं
छ्यनय् च्वाइ ।

ध्वंख्वःचा
येँ देय्या फुसिंख्यलय् उलावाकथं पीगु स्थानीय जातया वा । वाग्वः भचा तुयु तुयु नयाः यचु खनेदइ । स्वलां पाकय् जुइ ।

पाखाबुँ
पाः ज्वलं लूगु बुँ । थथ्याःथाय्या बुँ । वा वःसां लः थाके फइ मखु । थज्याःथाय् बुँइ वा पीगु सिकं उलावा पीगु याइ ।
पाःककीचा
क्वलाछिति हाकःगु नँया ज्याभः । प्यलांगु बाला यानाः छखे फालाचिंका तइ । फालाय् धाः दइ । भचा चाःतुइ । मेखे ग्वलाइ जुइकातःगु म्वलय् म्हूचा लाःगु चु दइ ।

पुनवा पुवा
पुवा जातया वाय् दकलय् याकनं पाकय् जुइगु छगू उपजातिया वा । उलावा यानाः पीगु याइ । मा नाकं तमा जुइमखु । मायागु द‌ं तज्याःसां वागुइँयात असर जुइ मखु । वाग्वः चिचिचाग्वः जुइ । ग्वाराचा ग्वाराचा लाइ, तुयूगु उन जुइ । वाग्वः चुलुइ, छुलुछुलुं वनी । जाकि नं तग्वः जुइ मखु । नेवाः संस्कृतिइ आखे दयेकेत थुकिया जाकि दतले मेगु काइ मखु । जाय् यक्व पोष दइ, आपाः नयेफइ मखु । ताउत तक फुदना च्वनी ।
प्यासिवा
येँनं उत्तरपाखे च्वंगु फुसिंख्यलय् उलावा पीत
छ्यलावयाच्वंगु छगू स्थानीय जातया वा । वाग्वः भचा ह्याउँ नः थें जुइ । ख्वला ख्वातुइ ।

वाःप्यने
बार तये । बाली यानाथाय् वाय्त्यःफ्वाय्त्यः मजुइकेत व बस्तुं बाली स्यंके मफयेकेत वाः प्यनेगु याइ । वाः प्यनेत खाः म्हुइगु, वालं चीगु, गःत तनेगु याइ ।

सतिवा
दुसि थें ज्याःगु छता अन्न । तुमा थें च्वनी । कःनिइ दाहा वयाः वा पिहां वये थें वयाः वा सइ । उला पीथाय् पाखाबुँुइ वाः प्यने थें यानाः पीगु याइ ।
स्वलामार्सि
उलावा पीत छ्यलीगु पिनाः स्वलां पाकय् जुइगु छता जातया वा । मा यक्व तमा जुइ मखु । दं नाकं तपु जुइ मखु । हः नाइसे च्वनी । ज्या यायेबलय् ल्हातय् न्ह्यइगु म्ह्व जुइ । चिकु सहः याये मफु । लिपा पीत मज्यू । लः म्ह्व जक दइथाय् बुँइ प्यूसां स्यनी मखु । वाग्वः मोटा जुइ । याउँसे च्वनी । जाकि बाति लाइ मखु । जा भचा क्वाचुइ । मुकं थुकिया जक जा नये थाकु । मेगु जाकिनाप ल्वाकछ्यानाः नइ । थ्व वायात थापाचिनिया नं धाः ।