चा दाये पाले यानाः बुँ क्यब आदि थासय् पुसा पिनाः तरकारि सयेकी। जा बजि नयेत ल्वसाया रुपय् नइगु तरकारि थीथी कथंया दु। कचिकं नयेज्यूगु, बुकाः जक नयेमाःगु, कचिकं नं बुकाः नं नयेज्यूगु नं तरकारि दु। थथे नयेगु तरकारिइ गुगुं तरकारिया हः क्वतानाः नयेगु याइसा गुगुं तरकारि मानापं लिनाः नयेगु याइ। सि सयेकाः सि जक खानाः नइगु तरकारि नं दु। चाया तःलय् सि सइगु नं दु, द्यःने सइगु नं दु। स्वां थें ह्वयेकाः स्वांफ्वः जक नयेगु तरकारि नं दु।
बखत अनुसारं तरकारि पीगु याइ। बरखां जक ब्वलनीगु तरकारि नं दु। चिकुलां जक ब्वलनीगु नं दु। चिकुलां पीगु तरकारि बरखां पिनां बांलाइ मखु अथे हे बरखां पीगु चिकुलां पिनां बांलाइ मखु। चिकुलां पीबलय् चिकु सहः याये मफुगु तरकारि नं दु, बरखां तांन्वःगु व वा वइगु सहः याये मफयाः नायावनीगु भय दइगु तरकारि नं दु।
दक्वं तरकारि छगू हे कथं पीगु याइ मखु। गुगुं पुसा थःसालाः पीमाःगु दुसा गुगुं ह्वलाः पीमाःगु दइ। गुगुं पु हे तप्यंक पीगु याइसा गुगुं मा दयेकाः जक पीगु याइ। छकूचा थासय् हे यक्व पुसा वंक पीमाःगु तरकारि नं दु । छमा निमा जक प्यूसां तःकू थासय् न्यनाः मा झाङ्ग चिनाः जक सइगु तरकारि नं दु। थुकथं पीगु तरकारिया मा नं छगू हे कथंया जुइ मखु। लहरा वनाः गसि तया मबिलकि बांमलाइगु तरकारि नं दु। बँय् हे जक लहरा वनीगु नं दु। लहरा मवंसे सइगु तरकारि नं दु।
गुगुं तरकारि माथनय् हे पीगु याइ, गुगुं पौ (द्यागिं÷म्ह्की) दयेकाः जक पीगु याइ। पौ दयेकाः पीमाःगु तरकारि माथनय् पिनां बांलाइ मखु। माथनय् पीगु पती पिनाः नं बांलाइ मखु। लखं थनेबलय् नं यक्व लः माःगु नं दइ म्ह्व जक दयेवं गाःगु नं दइ।
तरकारियात साः तयेगु नं भिन्न भिन्नकथं तयेमाःगु दइ। द्यःने जक ह्वलाबीवं गाःगु नं दइ। प्वाकः म्हुयाः तयेमाःगु नं दइ। चा प्याःथाय् द्यःनेतुं जक प्वाकः म्हूसां गाइसा चा गंथाय् गाः वंकेमाली। तरकारि मायागु स्वरुपकथं साःया मात्रा तयेगु याइ। याकनं वइगुयात म्ह्व जक तःसां गाइ। झाङ्ग चिनाः तमा जुयाः ता ई तक च्वनीगु तरकारियात भचा अप्वः तये माली। किलं दुख बिल धाःसा ह्वखाति लः, सुर्ति फ्वयातःगु ति व सिमनौ तयेगु याइ।
अजःमू
उसुसे बास वइगु छता वाउँचा। हः ख्वला बां लुइ। हःया दं ताःहाकः जुइ। तरकारि दयेकाः नयेगु सिकं नचुक तानाः मसलाया रुपय् व सलादय् तयेगु याइ।

आलु
आलु छगू चाया तःलय् सइगु तरकारि खः। तःलय् कण्दमुल थें सइगु जूसां आलुयात कण्दमूलकथं कायेगु याना मतः। थ्व तुयूगु, ह्याउँगु व भत्तुआलु यानाः स्वंगू कथंया दइ। ह्याउँगुली नं ज्यापु आलु व यलय् आलु यानाः निथी दइ। यलय् आलुया मिखा गाः गाः वनी। थ्व बाहेकं न्हू दुहां वःगु थीथी कथंया आलुं यानाः आलु यक्व जात व ताजि दु।
आलु थज्याःगु हे चाय् पीमाः धयागु दइ मखु। अथे खःसां पँचां ज्याःगु चाय् बांलाइ। चा नचुक दाये पाले यानाः पौ (म्हकी÷द्यागिं) दयेकाः आलु पीगु याइ। साः लानाः पौ दयेकातःगु जूसा साःया तःलय् थ्यंक क्वानाः पी। छमां मेगु मा म्हुकुछिति पाकी।
आलु पीत न्हापां आलुइ चुलि वयेकी। चुलि मदुगु पी मखु। पुसाया निंतिं आलु लीधुनेवं हे ल्ययाः छथाय् तयातइ। सुसुप्त अबस्था सिधयाः चुलि वइथे जुल धायेव तँचा तँचा यानाः टोकरिइ बाय् तखता दयेकाः तइ। थाय् दःसा बँय् हे नं सालुक हिलेगु याइ। चुलि पिहां वल धायेव पीमत्यःतले संकेगु याइ मखु।
स्वनिगलय् दँय् निकः आलु पीगु याइ। छकः याकनं लये ज्यूगु वा लयाः कौलापाखे पी। थुकियात बरखा आलु धाइ। बरखा आलु पीबलय् चा तसकं प्याःसा छह्राः जक बुँ पालाः नं पी। मेगु सिल्लां पीगु याइ। थुकियात हिउँदे आलु धाइ। पहाडी लागाय् चिल्लां जक पी। तांन्वःथाय् जूसा कौला कछलां हे पी। मा थ्वाकलं लात धायेव चा दायाः पौ छपतिं न्यंक क्वानाः घाँय् दःसा लिकाइ। तिक्वया चा इयाः ल्हुनाः प्वलय् चां भुनेगु याइ।
आलुयात साः भचा अप्वः माः। साः मगातकि मा बांलाक ब्वलने मफयाः म्ह्व जक आलु सइ। थुकियात न्हापा हे साः लानाः पौ दयेकाः नं पीगु याः। लिपा जक प्वाकः म्हुयाः नं तयेगु याः। कँसाः तइबलय् धाःसा साः लानाः हे पौ दयेकेगु याइ। चा गंक तयातइ मखु। गन धायेव लखं थनेगु याइ। ह्वपुक थनी मखु। तसकं गंसा बातिक्वं भचा अप्वः तइ। यक्व मगंसा तिक्वं जक स्वाकेगु याइ। यक्व चा गंथाय् जूसा पी धुनेवं हे नं भचा भचा लखं थनेगु याइ।
बरखा आलु सिल्लां लीगु याइ। हिउँदे आलु चौला बछलां जक ली। हिउँदे आलुया अनुपातय् बरखा आलु सइ मखु। याकनं पु गात धायेव ला झन म्ह्व जक सइ। आलु छगू लोकं ह्वाःगु नसा खः। थुकियात थीथी कथंया परिकार दयेकाः नयेगु याइ। छ्वंक्वाः दयेकेत आलु मदयेकं मगाः। सिथि नखःबलय् वःया लिसें आलुवः नं छुनाः नइ।

ककःचा
कैचा कैचा वःथें खनेदइगु छता तरकारि। लहरा वनाः सइ। तुयूगु व वाउँगु दइ। सवाः खाइसे जुइ। पुकाः, खुनाः व अचार दयेकाः नइ। थुकिं चिनिल्वय्यात वासःया ज्या बी।

काउलि
काउलि छगू स्वां थें ह्वयाः सइगु तरकारि खः। थुकिया उन तुयू रंगया जुइ। निलां वइगु स्वलां वइगु व प्यलां वइगु यानाः स्वंगू जातया दइ। थुकिया पुसा तूग्वः थें जुइ।
काउलि पीत न्हापां पु थसालेगु याइ। चमे वयाः निहः लुत धायेव प्यलांगु पाकाः जखदय् (कलमि) याइ। तिंहा पिहां वयाः बःचामा जुल धायेव पीगु याइ। थ्व पीयंकीबलय् फयां फक्व ककिचां क्वानाः चा ग्वारा वयेक पुया यंकेगु याइ।
बगलं ज्याःगु बाहेक न्ह्याथें ज्याःगु चाय् नं काउलि पीगु याइ। थ्व पीत चा नचुक दाये पाले यानाः पौ दयेकाः पी। जात अनुसारं फासला पाकी। निलां वइगु जातया फासला म्हुकुछिति जक पाकी। स्वला व प्यलां वइगु जातया फासला कुछिंनिसें कुत्यातक नं पाकी।
दिल्लाया बखतंनिसें काउलि पीगु सुरु याइ। निला व स्वलाया काउलि पाखा बाली पी। न्हापालाक काये दुगु कःनि मल्ता बाली कायेधुनेवं दिल्लापाखे निलां वइगु पी। भचा लिपा कायेगु बाली कायेधुनेव गुंलापाखे स्वलां वइगु पी। न्हापालाक वा लयेदुथाय् नं स्वलाया काउलि पीगु याइ। प्यलाया काउलि पीत वा लयाः कौला कछलापाखे पीगु याइ।
काउलियात साः भचा अप्वः माः। थुकियात क्व वयेकातःगु साः (रसायनिकसाः वयेन्ह्यः) तयेगु याइ। माया जःखः प्वाकः म्हुयाः तइ। छक्वलं गाक नं तयेगु याइ। भचा भचा यानाः छवाःति पाक निखें म्हुयाः नं तयेगु याइ। घाँसं दुख बीके बी मखु। छकःपतिं पुइ। मा भ्वंगाचा चिन धायेव तिक्वया चा इयाः पती भुनाः ल्हुनाबी।
काउलि पी धुनेवं प्वाकःपतिं लः बीगु याइ। चा प्याःथाय् जूसा न्हिं छकःया ल्याखं छन्हु निन्हु जक बी। मप्याःथाय् जुल धायेव हा मकाःतले बीगु याइ। चा गंकातइ मखु। छकःपतिं लखं थनेगु याइ। ह्वपुक धाःसा थनी मखु। हा प्याः ज्वलं जक थनी। जा बजि नयेबलय् काउलि तरकारि दयेकाः नयेगु याइ। भ्वका भ्वजनबलय् काउलियात नं छता घासा कथं तइ। बाभू जक वंक मनाः अचार दयेकाः नं नइ। काउलि हःया गुन्द्रु फी। ह्वयेकाः छाकातःगु काउलिया नं गुन्द्रु फीगु याइ।

कुरिल
क्यातुगु दं नयेगु छता तरकारि। चाया तःलय् च्वंगु हां च्वः जायावइ। क्यातुबलय् कयाः तरकारि नयेगु याइ। छात धायेव मा छाइ। माय् हः नचुसे च्वनी।

कःछे
कय्गूमाय् सइगु धे। गसि वनाः मा ब्वलनाः स्वां ह्वयाः सइ। तग्वः कय्गू, चिग्वः कय्गू व मतरकय्गुलिइ कःछे धे सइ। ग्वः पोष्ट मजूनिगुयात न्हाय्कंधे धाइ। छधेय् स्वंगलंनिसें न्हय्गः तकं दइ। कचिकं नं नयेगु याइ, मेमेगु परिकारय् ल्वाकछ्यानाः नं नइ। सिसाबुसा ह्वलेत व श्राद्ध भ्वजय् सिसाबुसा तयेत चिग्वः कय्गू तयेगु याइ। पुजाभलय् व पस्ताः भ्वजय् सिसाबुसा यायेत मतर कय्गू व तग्वः कय्गू तयेगु याइ।

ख्वःचासिमि
थीथी कथंया सिमिया जात मध्यय् ख्वःचा सिमि नं छगू सिमिया जात खः। थुगु जातया सिमि लहरा वनाः सइ। धे तधेगु व चिधेगु यानाः निगू कथंया दइ। चिधेगुया मा यक्व झाङ्ग चिनी मखु, तधेगु पति यक्व झाङ्ग चिनी। तधेगुली सि सइगु भचा लिपा व चिधेगुली भचा याकनं जुइ। थुकिया पु भचा ग्वलाः थें जुइ। पाकय् जुइ गाये धुंकूगु पुइ मिखायाथाय् लिक छचाःलिं तुइक घेरा दइ। स्वयेबलय् बुत्ता तयाः बांलाकातःगु थें च्वनी। थुकिया पु सियूगु व हाकुगु यानाः निथी दइ।
ख्वःचा सिमिं चिकु सहः याये मफु। अथे जुयाः चिल्लां भूमि क्वात धायेव जक पीगु याइ। थ्व पीबलय् तप्यंक ग्वलंग्वः चाय् ल्हाकाः नं पीगु याइ अलग्ग छथाय् मा थःसालाः नं पीगु याइ। यक्व मा म्वाःलीगुलिंं चिकुलाया बखतय् हे थःसालाः यता लिक्क तयाः नं मा ब्वलंकेगु याइ। थज्याःगु हे चाय् ख्वःचासिमि पीमाः धयागु मदु। न्ह्याथें ज्याःगु चाय् नं थ्व ब्वलनी। लः धाःसा यक्व मज्यू। वा वःगु लखं हे गाइ। थुकिया हा यक्व बल्लानाः तपु नं जुइ। उखें थुखें साः नं मालाः नइ। अथे जुयाः थुकियात साः यक्व तये मज्यू। साः अप्वः जुल धायेव मा जक ल्वायां ल्वायां थहां वइगु व झाङ्ग तझाङ्ग जुयाः सि सइगु लिपालाइ।
ख्वःचासिमि झाङ्ग चिनाः यक्व थासय् न्यनावनी। थुकियात गसि तइबलय् हाकःलाक तयेगु याइ। गसि मतसे झाःसिमा बाय् सिमाय् गयेकाः नं सयेकेगु याइ। मा ब्वलना वःलिसे माय् गौपतिं च्वः जायाः हः लुयावइ। हः पानबुत्ता लुइ। जवं खवं निहः व दथुइ छहः दयाः स्वहः दइ। स्वहःया पुचः नं पानबुत्ता थें हे खनेदइ। ब्वलने गाःगु माय् हः वइथाय् कापिं हःया लिसें च्वः नं जायाः च्वःया गतिइ हःया लिसें सि सइगु तिकःया नं विकास जुयावइ। तिकः ताःहाकः जुइ। तिकःया च्वय्पाखे झ्वाः चिंक बुँ दयावइ। बुँ ब्वलने गात धायेव मुखू ब्यनाः स्वां ह्वइ। स्वां रङ्गीचङ्गी खनेदइ। पिनाः स्वला स्वलात्यां जक सि सइ। सि सल धायेव लत्या निला तक सःगु सलं जुइ। क्यातुगु ख्वःचासिमि तरकारि दयेकाः नइ। छिपय् जुइ धुंकाः बूबःया रुपय् नं नयेगु याइ।
नेवाःतय् संस्कृतिइ ख्वःचासिमियात नं दुथ्याका तःगु दु। स्वन्तिबलय् लक्ष्मीद्यः पुजा यानाः द्यइत भ्वय्ब्व छायेगुली मेमेगु घासाताया लिसें ख्वःचासिमि छता नं तयेगु याइ। अथे जुयाः थुकियात लक्ष्मी सिमि धकाः नं धायेगु याः।

गाजर
चाया तःलय् सइगु म्हासुगु लैं। हः धन्या थें च्वनाः चिबाला जुयाः किचाकिचा जुइ। कचिकं नइ। भ्वय्् व पुजाभलय् सिसाबुसाया रुपय् नं ज्या कायेगु याइ।

गोलभेरा
तरकारि, अचार, सलाद व कचिकं नं नयेज्यूगु छता तरकारि। तग्वःगु, चिग्वःगु, ग्वल्लाःगु व खेँय् बांलूगु आदि यक्व जातया दइ। वाउँबलय्सिकं पाकय् जुइकाः नयेगु याइ।

घ्यःसिमि
घ्यःसिमि धेया दुने पिलि मदइगु छगू जातया सिमि खः। थ्व लहरा वनाः सइ। ग्वलाःगु व भचा पति चिंथें जूगु यानाः निगू कथंया दइ। थुकिया पु सीसे ह्यंगले चिनी। लहरा मवंसे सइगु न्हू दुहां वःगु घ्यःसिमि नं दु। लहरा वंगुली सिकं लहरा मवंगुली म्ह्व जक सिमि सइ।
घ्यःसिमि पीत पौ दयेकाः पीगु याइ। पु गाना च्वंतले पी मखु। पु गाःगु दितकि पीगु याइ। थ्व पीत न्हापा हे थसालाः पु गातले खः दयेकाः त्वपुयाः मा दयेका तयेगु नं याइ। लिपा जक तप्यंक पु हे नं पीगु याः। थसालाः पीगुली भचा याकनं सयेगु याइ। पु पीगुली भचा लिपा लाइ। पु पीबलय् छगः छगः जक पी मखु प्वाकलं निगः निगः पीगु याइ। छमां मेगु मा छगूत्या फुट पाकी।
फिसलं ज्यानाः छ्वासुसे च्वंगु चा घ्यःसिमियात मज्यू। थज्याःथाय् तःनायू जुइ मखु। अथे जुयाः क्वातुक हा काये मफयाः मा बांलाक ब्वलने फइ मखु। थुकियात पँचां ज्यानाः तःनायूगु चाबुँ बांलाइ। थज्याःथाय् सल्लफल्लं ब्वलनाः सि नं यक्व सइ।
घ्यःसिमियात साः यक्व म्वाः। भचा भचा जक तयाबीवं गाइ। बःचामा जुल धायेव प्वाकः म्हुयाः साः तयेगु याइ। लः नं यक्व मज्यू। प्याःथाय् जूसा चा प्याःगुलिं हे गाइ। तसकं हे चा गंसा भचा भचा लः बीगु याइ।
मा बःचामा जुल धायेव तिक्वया चा इयाः ल्हुनाबी। घाँय् दःसा ल्हुइ न्ह्यः हे पुइ। ब्वलनाः च्वः वल धायेव गसि तयाबी। निपौया गसि ल्वाकाः बेसाः तयाः नुनं हिनाः बल्लाक ची। च्वः ब्वलना वःलिसे हः जाया वइ। हःया कापिइ बुँ ज्वनावःगु तिकः वयाः सि सइ।
घ्यःसिमि क्यातुसे च्वनी। थ्व पुकाः तरकारि दयेकाः नइ। वाउँ म्हुकनय् नं चिचीचाकू यानाः ल्वाकछ्यायेगु याइ।

चसू
पलःनाप ल्वाकछ्यानाः तरकारि नयेगु छता वाउँचा। भचा उसु सवाः वइ। हः किचाकिचा जुयाः चिबाला जुइ। स्याःथाय् लेप तइबलय् थुकिया पु नं निनाः ल्वाकछ्यात धायेव लेपं क्वातुक ज्वनी।

च्वलःचा
च्वलःचा छगू वाउँबलय् तरकारि नयेगु बनस्पति खः। थुकिया हः लाभाया हः थें च्वनाः बालाचा जुइ। यक्व तबाला जुइमखु। बांलाःगुली छलांगु बाला तक जुइ। दं यक्व ताहाकः जुइमखु। ख्वातुक हः दइ। मू च्वतं हः जाया वयाच्वनी।
तःगू जातया च्वलःचा मदु छगू हे जातया जक जुइ। हः तहः व चिहः जुइगु थाय् अनुसारं व सालं यानाः पाइ। छकः पित धायेव न्ह्याबलें दयाच्वनी। हाय् चिकीचाग्वःगु प्याज थें ज्याःगु सकिग्वः दइ। थ्व दयेकेत पुसा थसालाः दयेकी मखु। थ्वाकलय् पुइँ न्हायाः दयेकेगु याइ। थ्व पीत थबलय् अबलय् धयाच्वने म्वाः। शुद्ध चिकुलां बाहेक न्ह्याबलय् प्यूसां जिउ। अथे खःसां चिल्ला चौलापाखे पीबलय् याकनं हा कयाः सल्लफल्लं ब्वलनी। पिनाः निन्हु स्वन्हुतक चा प्याकातल धायेव हा कयाः म्वानावइ। चिकुला ज्वःछि च्वलःचा कय् कुनाच्वनी। बांलाक सप्रे जुइ मखु। ता थिना वःलिसे बांलाना वइ।
ध्वप दाः थें जुयाः तसकं न्हसि जूथाय् च्वलःचा पी मज्यू। लः मुनीथाय् नं पी मखु। चा तारातारां गंथाय् नं पु बांलाक ब्वलने मफयाः सिंकुति जुयाच्वनी। थ्व पीत तः नाइयाः सालं बूगु चाय् झ्वः झ्वः लाकाः पीगु याइ। छपतिइ निचु नं पीगु याइ। छमांं मेगु मा क्वलाछिति पाकी। लः मथाःथाय् भचा भचा वा वयाच्वनीबलय् याकनं ब्वलनी। थ्वाकः नं लाइ।
च्वलःचित क्ववयेका तःगु साः तयेगु याइ। साः तयेबलय् प्वाकः म्हुयाः तइ। छकलं मगाःसा निखें म्हुयाः निकः यानाः नं तयेगु याइ।
थ्व तरकारि नयेबलय् भचा भचा लाभा सवाः वइ। लाभा थें वालाः घासा यानाः नइ मखु। अथे नयेबलय् साइ नं मखु। चिचीचाकू यानाः तानाः आलुकेँय् ल्वाक–छ्यानाः नं च्वलःचा नयेगु याः। चि मसला तयाः तरकारि दयेकाः नं नइ। नचुक तानाः चुंला ल्वाकछ्यानाः नं नयेगु याइ। च्वलःचा नयेत मा लयाः कायेगु याइ। थ्व लइबलय् चाया च्वसं लयाकाइ। लयाथाय् छन्हु निन्हु हे च्वः जायावःगु खनेदइ। ता थिनावः लिसे बांलाना वइ।

छाःकीसिमि
सिमिया प्रजातिइ छाःकीसिमि छता नं दुथ्याना च्वंगु बनस्पति ख। थ्व लहरा वनाः तःझांङ्ग जुयाः सि सइ। थुकियात गसी गयेकेगु सिकं झाःसिमा बाय् सिमाय् गयेकाः सयेकेगु याइ। पःखाः आदि थासय् जक गयेकाः नं सयेकेगु याइ।
छाःकीसिमिया पु÷ग्वः हाकुगु व तुयूगु यानाः निगू कथंया दु। तुयूगुली नं तग्वःगु व चिग्वःगु यानाः निगू कथंया दु। तग्वःगुया धे भचा तधे व चिग्वःगुया धे भचा चिधे जुइ।
पु गाःगु लनाः भूमि क्वात धायेव छाःकीसिमि पीगु याइ। बुयाः च्वः थहां वइबलय् भचा सित्यांचा खनेदइ। हा उखें थुखें न्यनावंलिसे च्वः व दं बांलानाः ब्वलना वइ। बल्लाःगु माय् गौपतिं हः जायावइ। हरेक गती निखे निहः व च्वय् छहः यानाः स्वहः दइ। हःया स्वरुप पानबुत्ता बां वयाः भचा हाकःचा जुइ।
थज्याःगु हे चाय् छाःकीसिमि पीमाः धयागु मदु। थ्व न्ह्याथें ज्याःगु चाय् नं हा न्यनाः ब्वलने फु। लः मुनीथाय् बांलाक ब्वलने फइमखु। थथ्याःथाय् थासय् पिनाः बुँया सिथय् वाः पेनेथें यानाः झाःसिमाय् गसि गयेकाः फसं ह्वानाः मा ब्वलने छिंंकथं पीगु याइ। थज्याःथाय् छमा हे यक्व झाङ्ग चिनाः सि नं ज्वाँय् ज्वाँय् सइ।
छाःकीसिमियात साः यक्व तइ मखु। भचा भचा जक तयाबी। उखें थुखें न्यनावनीगु हां थुकियात साःया आपुर्ति याइ। साः अप्वः जुल धायेव मा जक झाङ्ग चिनाः सि सइगु लिपा लाइ।
ब्वलने गानाः छिपय् जुल धायेव हःया कापिं च्वःया लिसें सि सइगु तिकः ब्वलना वइ। तिकखय् झ्वाः चिंक सि सइगु बुँ ज्वनावइ। बुँ ह्वइबलय् बुँया दुने दथुइ कनाच्वंगु मिखा थें च्वंक हाकुक बुत्ता छकूचा दइ। सि झ्वाःचिंक सइ। छझ्वाकलय् भिंmन्याधे तक नं दइ। बःचाधे जुसेंनिसें धेय् चिचीचा हाकःगु चिम्सँ दइ। तःधे जुल धायेव हाइ। छिपय् जुइगात धायेव धेया उन हाकुइ। गंगुया ख्वला तसकं छाइ।
छाःकीसिमियात आयुर्बेदिक वासःया रुपय् छ्यलेगु याइ। नयागु पचय् मजुयाः झारा जुइबलय् छाकीसिमि निगः प्यंगःति सियाः बाय् मनाः नयाबिल धायेव झारा जूगु लनावनी। प्वाः गरबर जुइबलय् सियागु छाकीसिमि नचुक निनाः पाचः थें यानाः नं नयेगु याइ। चिचीधेगु अबस्थाय् क्यातुया च्वनीबलय् थुकिया तरकारि दयेकाः नं नयेगु याइ। नये यल धकाः यक्व धाःसा नये मज्यू। भचा अप्वः नल धायेव थुकिं काये यः।

छाःचा
मसला जातया छता तरकारि। चिहःगु प्याजया हः थें जुयाः दुने फुस्कुलु जुइ। वाउँबलय् नं गंकाः नं नयेगु याइ। मुकं थ्व जक नयेगु याइ मखु। मसलाया रुपय् मेमेगु परिकारय् तयेगु याइ। तायेबलय् व छ्यायेबलय् उसुक बास वइ। छिपय् जुल धायेव हाय् ग्वः खानावइ। ग्वःयात गंक पानाः सुरक्षित यानातइ। गंगु छाःचा छ्यानाः चिकनय् क्वयेकाः नं झ्वाँय् याइ। लायागु परिकारय् छाःचा मसला दत धायेव सवाः
हे साइ।

झेकूचा
झेकुचा छगू मसला नं याये ज्यूगु व तरकारि नं नये ज्यूगु बनस्पति खः। थुकिया हः छाःचिया हः थें त्याचिंक ग्वलानाः दुने खालि जुयाः हाकः लाःगु जुइ। यक्व तत्याः व ताःहाकः जुइ मखु। छ्वालि बःपु व म्हुकुछि हाकः तक जुइ।
तःगू जातया झेकूचा मदु। दक्वं छगू हे जातया जक जुइ। थुकिया मा दयेकेत पुसा थःसालाः नं दयेकू, पुँइ न्हायाः नं दयेकेगु याइ। पु थःसालाः दयेकेत चिल्ला चौलापाखे थःसालेगु याइ। बःचामा जुल धायेव पीगु याइ। मा ब्वलनाः तमा जुया वःलिसे प्वलय् चिचीचा ग्वःगु प्याज थें ज्याःगु ग्वःया बिकास जुयाः थ्वाकः लानावइ। थथे बिकास जुयाः थ्वाकः लानावःगु मां कौला कछलापाखे पुँइ न्हायाः मा दयेकी।
न्ह्याथें ज्याःगु चाय् नं झेकूचा पीगु याइ। तसकं न्हसि जुयाः तःनायू थाय् झेकुचा पीगु याइ मखु। यता लीथाय् बांलाइ। थुकिं यक्व लः सहः याये मफु। लः अप्वः जुल धायेव हा चनाः ग्वः नापं ध्वगिना वनेयः। अथे जुयाः झेकूचा पीत लः मथाइथाय् पीगु याइ।
झेकूचा छकः पित धायेव न्ह्याबलें दयाच्वनी। गुलि गुलि मा ब्वलन उलि उलि हा नं यक्व दयाः धी जुयाः जं चिनी। अथे जुल धायेव न्हूगु हा विकास जुयाः साः नयेत अबरोध जुयाः मा बांलाक ब्वलने फइ मखु। थथे मजुइकेत दँय् छकः बाय् छलि अतः कछला थिंलापाखे लिनाः अप्वःगु हा चानाः हानं पीगु याइ। थ्व पीथाय् मेगु छुं नं पीगु याइ मखु। तमा जुल धायेव चायागु सतह द्यःनेलाक लयाः काइ। निभालय् मपासे किचलय् हिलाः गंकेगु याइ। स्ववाः प्यवाःया दुने हानं च्वः जायावइ। तछला दिल्लापाखे दाहा थहां वयाः बुँ ह्वयाः पु सइ। बुँ ह्याउँसे वँचुसे च्वनाः छिरेबिरे खनेदइ। चु ताःहाकः जुइ। थ्वयाः फुलदानी नं तयातयेगु याइ।
झेकूचित थज्याःगु हे साः माः धयागु मदु। थुकियात क्ववयेका तःगु साः नचुकाः तयेगु याइ। साः बरोबर तयाबीगु याइ। साः मगात धायेव पु चिचीचा पु जुयाः याकनं छाख्वाः वइ। नयेबलय् नं सु नये थें जुइ। सुकू यायेबलय् नं संगु थें चिचीचा पु जुइ। क्वयेकेबलय् नं यक्व तःसां खने मदइ।
झेकूचा वाउँबलय् तरकारि दयेकाः व गंकाः क्वयेकाः नयेगु याइ। माय्केँय् झेकूचा क्वयेकेगु याइ। भुति कय्गू आदि बूबः घासा दयेकीबलय् नं झेकुचा क्वयेकल धायेव बूबःया सवाः हे साइख्वाः वइ। पाउँक्वाः दयेकीबलय् नं झेकुचा क्वयेकेगु याइ।

तुकं
तुकं छगू वाउँबलय् तरकारि नयेज्यूगु वाउँचा खः। कँतू व मरय्तू यानाः थ्व निगू कथंया दइ। हः ततःहः जुयाः पु तपुगु कँतूयात द्वाःतुकं व कँख्वतय् ह्वलातःगु दं हेंगलय् चिनाः पु तपुगु तुकंयात ह्याउँदं तुकं नं धाइ। थज्याःगु तुकंया सवाः माकुसे च्वनी। मरय्तूयात बरखातुकं नं धाइ। हः ततःहः जुयाः दं नं तपु जुइगु छथी तुकं नं दु। थुकियात तुकं जक मधासे छ्वय्संतुकं धायेगु याः।
तुकंया पुयात तू धाइ। भूमि ख्वाउँगु बखत जुल धायेव कँतू ह्वलेगु याइ। थ्व पीत पुसा थसाला च्वनी मखु। तूग्वः हे सालुक ह्वलेगु याइ। चा तफिक ल्हाइ मखु। ह्वलाः द्यःने भचा पारापारा जक दायाबी। ता थीबलय् जूसा ह्वलाः स्वन्हु प्यन्हुं बुइ, ख्वाउँबलय् जूसा खुन्हु न्हय्न्हुं जक बुइ। खुवाः निसें च्यावाः दतकि नयेजी। चमे लुयाः थहां वल धायेव दंया बिकास जुइ। गुलि गुलि दंया बिकास जुल उलि उलि मा तमा जुयावइ। यक्व ताथीगु व यक्व वा वइच्वनीगु बखत चिल्लानिसें दिल्लातक तुकं ह्वलेगु याइ मखु। थुगु बखतय् ह्वलीगु तुकं निसुसे च्वनाः लखं नः थें निभालं पू थें जुइ। वा वयेगु म्ह्व जुइवं मरय्तू ह्वलेगु याइ। थ्व बखतय् ह्वलाः स्ववाः निसें प्यवाःया दुने तुकं नयेजी। थारा थारां गंगु चाय् बाहेक न्ह्याथें ज्याःगु चाय् नं तुकं ह्वलेगु याइ। तः नायूथाय् जुल धायेव सल्ल फल्लं ब्वलनाः बांलाना वइ। निभालं मखःथाय् ह्वलातःगु तुकं जुल धायेव निसुसे च्वनाः सवाः नं न्यालुसे च्वनी।
तुकंयात साः यक्व म्वाः। भचा भचा तयाबीगु याइ। साः ह्वलाः तइ। ततःकू जूसा तुकं ह्वले न्ह्यः तइ। नचुसा बुइ धुंकाः जक नं तयेगु याइ। कँख्वतय् ह्वलीगु तुकंयात साः तयाबीगु याइ मखु।
नेवाःतय् संस्कृतिइ प्यता घासाता ब्वयाः नयेमाःगु भ्वजंनिसें चौरासि ब्यञ्जन ताःलाकाः ब्वयेमाःगु भ्वजय् तुकं घासाता कथं तयेगु याइ। भ्वय्बलय् न्हापांगु सराय् हे तुकं घासा तइ (भ्वय् क्वचायेकेत जक तइपिं नं दु)। गुथि भ्वय्या कचा गुथिकथं तुकंकाकु गुथि न्यायेकी बलय् तुकंचिया घासायात मूघासा कथं कायेगु याइ। थुबलय् माकुग्वारा धकाः मुस्याचुं नं वालेगु व खायू ग्वारा धकाः मीचुं नं वालाः तुकं घासा दयेकेगु याइ। पस्ताः भ्वय्बलय् जुगाब्वय् घासाता ब्वइगुली तुकंघासा छता नं तइ। तुकं वाउँबलय् तरकारि व वालाः नयेगु याइ। माः हनाः सुखू गंक पानाः लिपा नयेत नं तयातइ।
इताः बुलेत तूचिकनं बुली। सुकुन्दा च्याकेत तूचिकं हे तयाः च्याकी। म्ह स्याइबलय् व मचाबूपिन्त तूचिकनं हे बुकेगु याइ। नकतिनि बूपिं मस्तय्त फुंगा तयेकेत तू तयाः फुंगा सुयातइ। थज्याःगु फुंगा तयेकाः मचाया छ्यंया बान्कि मिलय् यायेगु याइ।
तुकंया बुँ म्हासुसे च्वनी। थुकियात लुँबुँ धायेगु चलन दु। पाहांचःह्रेबलय् लुकुमहाद्यःयात पाछैबुँया लिसें तुकंबुँ व लैंबुँ नं तयाः लुँबुँ वहःबुं कुइकेगु याइ।

तुसि
कचिकं व अचार नयेगु छता तरकारि। कचिकं नइबलय् जीची थुनाः नइ। अचार नइबलय् चिचीचा कुइक तानाः मसला चि व पाउँनं वालाः नयेगु याइ। थुकिया मा लहरा वनी। गसि तया ब्यूसा गसि कयाः वनी, मब्यूसा बँय् हे लहरा वनेगु याइ। तुसि तरकारि जक मखु, सिसाबुसा नं खः। पुजाभलय् चिचीचा कुइक तानाः सिसाबुसाया रुपय् नं तइ। भ्वय्बलय् धौ तये क्वचायेकाः सिसाबुसा तइबलय् तुसियात नं सिसाबुसाया रुपय् तयेगु संस्कृति दु।

धन्या
धन्या छगू मसलाया रुपय् म्हसीका दुगु वाउँचा खः। थ्व ह्वासा ह्वासां बास वइ। थुकिया हः चाकु चाकु लाइ। मा तमा जुइ मखु। थ्वाकः लानावइ। थ्वाकः लायेगात धायेव दुकु थहां वयाः पु सइ। दुकुइ वइगुु हः नचुसे चिचीचा बाला जुइ। धनिया पुयात ग्वःसं धाइ। थ्व ग्वग्वलाइ। छगः ग्वःसँलय् स्वपु प्यपु पुसा दइ।धनिया पीगु सिकं ह्वलाः चां ल्हाकेगु याइ। थ्व ह्वलेगु बखत कछला थिंलां याइ। थुबलय् बाहेक मेमेबलय् नं ह्वलेगु याइ। ह्वलेन्ह्यः घिरिघिरि यानाः ग्वः छुतय् यायेगु याइ।
थज्याःगु हे चाय् धनिया पीमाः धयागु मदु। तः नायूगु न्ह्याथें ज्याःगु चाय् नं ज्यू। पौ दयेकाः ह्वलेगु याइ। लाभा प्याज पी थें सिथय् सिथय् नं ह्वली। निभाः मदुथाय् सिकं यताय् धनिया बांलाइ। सवालय् नं तिखर जुइ। निभालं मखःथाय्यागु निसुसे च्वनाः न्यालु पहः वइ। धनियायात लः यक्व मज्यू। यक्व वा वइच्वनीगु नं थुकिं सहः याये मफु। वा यक्व वइगु बखत दिल्ला गुंला निला धनिया बांलाके थाकुइ। यक्व वां दाल धायेव तमा जुइ धुंंकूगु जूसां हे नायावने यः। अथे खःसां थथः धायेक चा गंका तयेगु याइ मखु। थुकियात साः यक्व म्वाः। भचा भचा दयेव हे गाः। तःलय् हे तयेमाः धयागु नं मदु। मा बुयाः बःचा मा जुइकाः द्यःने सालुक हायाब्यूसां ज्यू।
नसाया पाख बांलाकेगु व साकेत धनियायागु तःधंगु भूमिका दइ। वाउँगु धनिया नचुक निनाः अचार नयेगु याइ। सलाद, लैं अचार, काउलि, गोलभेरा तरकारि साकेत धनिया नचुक तानाः तयेगु याइ। धनिया पु नचुक चुं ल्हुयाः मसलाया रुपय् तइ। जीचुं ल्हुइबलय् जीलय् ल्वाकछ्यायेगु नं याः। धनिया ल्वाकछ्यानाः दयेकातःगु जीचुंया सवाः हे पाइ।
पलः
पलः छगू वाउँबलय् तरकारि नयेगु बनस्पति खः। थुकिया तरकारि नयेत दायेकाः बाय् खुनाः दयेकाच्वने म्वाः। यच्चुक सिलाः चिकनय् झ्वाँय् यानाः चि मसला तयाः बुकाः नयेगु याइ। पलः तरकारि दयेकीबलय् चसू मिचः ल्वाकछ्यानाः नं दयेकेगु याः। थुकिया हः सिमाहः बां वयाः चु भचा ताःहाकः जुइ।
यलपलः व ज्यापुपलः यानाः निगू जातया पलः दयेगु याः। यलपलःयात यलय् पलः नं धायेगु याः। यलपलःया हः भचा वाउँसे भुयूनयाः सालुइ। हः यक्व वइ मखु। प्यवाः न्यावाः दतकि हे ब्वलनाः दं थहां वयाः बुँ ज्वनावइ। सवाः भचा न्यालु पहः वइ। ज्यापुपलःया हः हाकु वाउँ रंगया जुइ, भचा ख्वातु खनेदइ। दं याकनं थहां वइ मखु। फ्यतुनाः थ्वाकः लानाच्वनी। यलपलःया सिकं भचा लिबाक्क जक ब्वलनी। सवाः तिखर जुइ।
सवाः मयःपिन्त चा सवाः वः थें जुइ। हः गाक्क वये धुंकाः जक दं थहां वयाः दनावइ। चां ल्हाःगु पलःया हा पुचा लानाः ह्याउँसे च्वनी। च्वकापाखे छुँया न्हिप्यं थें चिपु जुयाः च्वामुसे च्वनी। थुकी मेगु यक्व संगुहा दइ।
पलखय् दुच्वतं दं थहां वइ। छिपय् जुयावःलिसे हःया कापिं बुँ व च्वः जायावइ। च्वः तःहाकः जुलकि उकी बुँ व च्वः दयावइ। बुँ वःसां स्वां वइ मखु। बुँइ चिम्सँ थें ज्याःगु केस वाल्ल दइ। थुकिं हे पराग सेचन जुयाः छगू बुँइ स्वपु प्यपु पु सइ। सँ मदुगुली पु सइ मखु। पुसाय् कं थें च्वामुक दुगु ख्वलां छबलं भुनाच्वनी। छगू बुँइ ग्वःगः पु दइ वःगू हे कं थें च्वामुक दइ। पुसा पाकय् जुल धयेव कं छाइ। गन धायेव स्वय्पियाः लिकाइ। पुसा पीत घिरि घरि यानाः पु छुतय् यानाः पी।
पलः ह्वलाः पीगु याइ। पौ भचा तपौ यानाः सालुक ह्वलाः पु खने मदयेक चां ल्हाइ। पलः चिकुलाया बखतय् पीगु याइ। थुकिं लः व तांन्वः सहः याये मफु। यक्व ता थित धायेव याकनं छाइ। लः यक्व जुल धायेव नं नायावनी। फिसलं ज्याःगु व छाःगु थ्यंक चाय् पलः बांलाइ मखु। नेवाः संस्कृतिइ घ्यःचाकु संलूबलय् माय्केँय् तरुल ल्वाकछ्यानाः पलः तरकारि दयेकाः नइ।
माघ महिनां नादि खुसिइ माधवनाराणया धलं दनाच्वंपिन्त पलः तरकारि नकः वनेगु याइ। सिरादान बीबलय् जाकि बजि व माय् मूया लिसें वाउँचिया रुपय् म्हूचिना तःगु पलः नं तयाबीगु याइ।

पाछै
हः ततःहः जुइगु छता वाउँचा। केँ खुनाः व तरकारि दयेकाः नइ। नयेत क्वतानाः काइ। थुकी पःका सइ। पःकां चिकं दयेकेगु याइ। थुकिया चिकं उसुसे च्वनी। सनांघासा फीत नं पःकाचुनं वाली।

प्याज
मसला व केँ नितां यायेज्यूगु छता तरकारि। वाउँनिबलय् मानापं केँ वा तरकारि दयेकाः नइ। छानावःलिसे हाय् ग्वः खानावइ, मा सुकूचिनाः गनावनी। तुयू, ह्याउँगु व म्हासुगु दइ। तायेबलय् उसुक पालुक बास वइ। बास तच्वः जुल धायेव मिखां ख्वबि हे नं वइ। तानाखतं लखय् तल धायेव बास म्ह्व जुइ। चिचीकुइक तानाः मसलाया रुपय् ज्या कायेत न्हापां थ्व निं चिकनय् सी। सुकूचिंगु प्याजमायागु गुन्द्रु दयेकेत नं ज्या कायेगु याइ।

प्वलःचा
लहरा वनीगु छता तरकारि। खः ग्वयाः गसि तयाबीगु याइ। थुकी सइगु सि ताःहाकः जुइ। वाउँबलय् तरकारि दयेकाः नइ। छात धायेव नयेजी मखु, दुने जालि दइ।

प्वात्या
हः नं ग्वः नं नयेजिउगु छता तरकारि। केँ खुनाः व तरकारि दयेकाः नइ। तुयूगु व ह्याउँगु यानाः निथी दइ। चीमाबलय् साकिचा यानाः नइ। थुकियात सलगम नं धाइ।
फकं
कं परिवारय् दुने लाःगु फकं वाउँचाकथं म्हसीका दुगु बनस्पति खः। थुकिया दँनय् कुसा थें ज्याःगु तहःगु हः व हाय् सकि सयेगु याइ। फकंया जातय् सादा फकं बाहेक ह्याउँफकं, दुरुफकं, गनेफकं व गुँफकंं दइ। गनेफकं नइ मखु। गुँफकं नं नये ज्यूगु व नये मज्यूगु दइ। अथे जुयाः गुँफकं नं नयेगु याइ मखु। चिकुला फुनाः भूमि क्वाना वलकि चिल्लां फकं पीगु याइ। बःचा बःचा ग्वःगु सकि पिनाः फकं दयेकी। चा नचुकाः पुवादे पौ थें यानाः नं पीगु याः। आलुपौ थें दयेकाः नं पी। चीमाबलय् नयेगु जूसा ख्वातुक पी। तमा यायेत जूसा भचा तापाक पी। निभालं खःथाय् फकं पीगु याइ। मखःथाय् फकं बांलाइ मखु। थज्याःथाय्या फकं ह्याउँसे च्वनाः सवाः नं न्यालुइ।
फकं पीत थज्याःगु हे चा माः धयागु मदु। तसकं छाःगु चाय् व लः मुनीथाय् फकं पी मखु। यक्व न्हसिथाय् थ्व उलि बांलाक ब्वलनी मखु। तः नाइयाः द्यःनेया सतह छ्वासुथाय् बांलाक ब्वलनी। थुकियात लः यक्व म्वाः। भचा भचा प्याःगु व वा वइगु लखं हे गाइ। फकंया हा क्वतां मवंसे जःखः न्यनावनेगु याइ। थुकिया हा ततःपु जुयाः चाय् बल्लाक हा कयाच्वनी। अथे जुयाः फकंमा यक्व फय् वःसां काचाक्क ग्वतुली मखु। फकंयात चासाः व क्व वयेक त्यनातःगु कम्पोष्ट साः तयेगु याइ। थज्याःगु सालं बांलाक ब्वलनीगु जक मखु नये बलय् सवाः नं साइ।
फकं नयेत मा छमां लिनाः नंं कायेगु याइ। गाभा जक लिकयाः नं नयेगु याः। हः जक क्वतानाः पिलि तुनाः केँ दयेकाः नं नयेगु याइ। हः क्वतानाः कायेबलय् मा हे मदयेका छ्वयेमाली मखु। ताउत तक कयाच्वने दइ। मा लीबलय् छक्वलं हे फुइ। हः लिकायेबलय् प्वलय् ख्वं मल्यंक चहिकाः कायेमाः। ख्वं ल्यन धायेव ल्यंगु ख्वं नायाः मानापं नायेकेयः। थुकिया दं नलु कियाः व हः किचलय् पानाः गुनूचा व स्वकंचा यानाः केँ नयेगु याइ। दुरुफकंं केँ खुनाः नयेगुया सिकं सनांघासा दयेकाः नयेगु याइ।
ह्याउँफकं नयेबलय् कथु उलु उलु जुयाः चासुइ यः। अथे जुयाः थ्व नयेत पाउँ ल्वाकछयानाः नयेगु याइ। थज्याःगु फकनं अप्वः धया थें गुनूचा व स्वकंचा दयेकेगु याइ। नेवाः संस्कृतिइ फकंयात नं
छ्यलातःगु दु। सकिमिला पुन्हिबलय् चाकुहिया लिसें सकि नं मनाः नइ। चथाःबलय् बहनी तिमिलाद्यःयात पुजा याइबलय् पल्लप्तेया पलेसा फकंहःयात नं तयेगु याः। वथं गयाः फोहर जुयाच्वनीगु धातुया द्यः स्वकंचा दायेकाः सिलेगु याइ। पञ्चदानया बखतय् घासाता फिनाः नइ। श्रावण महिनाय् फकं नल धायेवं जिवय् उर्जा अप्वः दयावइ धयागु लोक मान्यता तइ।

फसि
घासाताया रुपय् नं छ्यलीगु छता तरकारि। लहरा वनी, च्वः यक्व वइ। फसि मसःनिबलय् च्वः ध्यनाः नं नइ। फसि ग्वारा ग्वारा जुइ। क्यातुबलय् नं छाकाः नं नयेगु याइ। छाःगु फसिया ख्वला छाइ। नयेत ख्वला स्वःस्वः याइ। दुने पु दइ। पय्नंबिया भ्वय् व श्राद्धया प्रसाद नकीबलय् फसिघासा छता नं तयाबीगु याइ। घासाता ब्वयाः नयेमाःगु भ्वजय् फसियागु खय्पि चय्पि दयेकी। सब्जं ब्वय् झंगःचा फसिइ तीगु याइ। मेय् कै वइबलय् फसिपु नचुक न्ह्ययाः नल धायेव कै लनावनी।

बकुलाः
सिमि जातया छता बूबः। ग्वः तग्वः जुइ। क्यातुबलय् आलु प्याज आदि तरकारिनाप ल्वाकछ्यानाः नइ। छात धायेव घासा दयेकाः व सियाः नइ।

भान्ता
मल्ता सये थें सइगु छता तरकारि। हाकुगु व तुयूगु यानाः निताजि व ग्वारागु नं दइ। तरकारि दयेकाः नइ। सिकिया छुं नं भ्वजय् भान्ताया परिकार तइ मखु।

भुति
भुति छगू लहरा वनीगु बनस्पति खः। थ्व थःथम्हंतुं दने मफु। गसि तयाः थनाबीमाः। घ्यःभुति, कातिभुति व लाखेभुति यानाः भुति स्वंगू कथंया दइ। घ्यःभुतिया पु भचा तपु जुइ। यक्व ताःहाकः जुइ मखु। भचा तुयू नः थें जुइ। पिलि दइ मखु। वाउँबलय् क्यातुसे च्वनी। थुकियात भुते नं धाः।
कातिभुति तपु जुइ मखु। सइगु भचा लिपा लाइ। झ्वाः झ्वाःचिंक सइ। धे वाउँ नइ। हाकः क्वलाछि, क्वलात्याति जक जुइ। क्यातुबलय् तरकारि नइ। छात धायेव पिलि दयावइ। पु तपु जुइ मखु। ग्वः धाःसा ख्वातुक दइ।
लाखेभुति कुत्या हाकःतक नं जुइ। धेय् ग्वः सालुइ, ला अप्वः दइ। पिलि दइ मखु, क्यातुसे च्वनी। ग्वः सियूगु व हाकुगु यानाः निथी दइ। ग्वः पोष्ट मजुसे पतिचिं थें जुइ।
चिकुलां भुति पी मखु। भूमि क्वानाः लुमुया वल धायेव जक पीगु याइ। छमां मेगु मायागु फासला कुत्या पाकी। भुति पीबलय् पु ग्वलंग्वः नं पीगु याः, थःसालाः मा दयेकाः नं पीगु याइ। पु पीबलय् गनं बू गनं मबू जुयाः अजःबिजः जुइयः। अथे जुयाः फयां फतले थःसालाः मा पीगु याइ।
बगलं ज्याःगु चाय् भुति बांलाक सपे्र जुइ मखु। अम्लियपन दुगु चाय् नं बांलाइ मखु। ६ निसें ८ पि. एच. दुगु चाय् पीबलय् थ्व बांलाक सपे्र जुइ। थुकियात यक्व साः तये मज्यू। भचा भचा तयाबीवं गाः। साः अप्वः जुल धायेव मा जक ल्वाँय् ल्वाँय् थहां वयाः सि सइगु लिज्यां वनेयः।
मा ब्वलनाः बःचामा जुल धायेव च्वः बिकास जुयावइ। च्वःयात गसी तयाः हिनाबीगु याइ। च्वतं गसि हिनावं लिसें च्वःया गौपतिं च्वः जायाः हः व मेगु च्वः खने दयावइ। च्वः वयाः मा झाङ्ग चिनावल धायेव च्वःया कापिं सि सइगु तिकः खने दयावइ।
भुतिया तिकः ताःहाकः जुइ। छतिकलय् प्यबुँ तक दइ। प्यबुं छक्वलं ह्वइ मखु। निबुँ न्हापा व निबुँ भचा लिपा ह्वइ। लिपा ह्वइगुली सि सइगु म्ह्व जक जुइ। भुतिया बुँया दुने ह्याउँसे हाकुसे च्वंगु बुत्ता थें दयाः स्वये हे बांलासे च्वनी। नेवाःतय् संस्कृतिइ भुतिया तःधंगु भूमिका दु।
भ्वय्बलय् न्हापांगु सराय् भुति घासा तयेमाःगु चलन दु। च्याता घासाता ब्वयाः नयेमाःगु भ्वजय् भुतियात नं छता घासाता मानय् याइ। आलुछ्वं क्वाः दयेकीबलय् भुति नं तयेगु याइ। गुनपुन्हिबलय् ब्यांचित जा नकेत भुतिहलय् तयाः नकेमाःगु नेवाःतय् रिति दु।

भ्वकाचा
ग्वारागु लौका। लहरा वनाः सइ। तरकारि दयेकाः नइ। सवाः भचा खखःधाः थें जुइ। छात धायेव गंकातइ। लँय् मत तयाः वनेमाःगु संस्कारय् भ्वकाचिया ख्वलाय् बीबःता तयाः मत तइ।

मल्ता
मल्ताया सवाः पालुइ। तग्वः मल्ता चिग्वः मल्ता व न्यामल्ता यानाः स्वथी दइ। मल्ता थीथी कथंया दइ। तग्वः मल्ता, चिग्वःमल्ता, न्यामल्ता, भिम्पूमल्ता व जीमल्ता आदि दइ। तग्वःमल्ता ग्वारा जुइ। न्यामल्ता किसिया स्वँ थें जुयाः ताःहाकः जुइ। चिग्वः ्मल्ता चिकिचात्याः जुयाः हाकःचा लाइ। जीमल्ता चिचीचा ग्वः व भिम्पूमल्ता गुच्चा थें ग्वलाइ।
मल्ता पीत चिकुला न्ह्यः हे पुसा थःसाला तइ। पुगाइबलय् खः ग्वयाः त्वपुइगु याइ। स्वनिगलय् पुगाःगु लन धायेव सिल्ला धुंधुं मल्ता पीगु याइ। मा चिमानिसा जखदय यानाः तमा जुइकाः पी। न्हापा हे तमा जुइ धुंकूसा जखदय मयासे हे पीगु याइ। थुकियात पौ दयेकाः पीगु याइ। छमां मेगुमा म्हुकुछि पाकी।
छ्वासुगु चा दुगु फिसःबुँइ मल्ता पीगु याइ मखु। थज्याःथाय् हा क्वातुक काये मफयाः मा ग्वाराचिना वनीगु भय दइ। तः नायूगु चाबुँइ पीगु याइ। थज्याःथाय् क्वातुक हा कयाः सल्लफल्लं ब्वलनी। मल्तायात साः यक्व म्वाः। हः चकनाः हा बांलाक काः थें जुल धायेव प्वाकः म्हुयाः साः तइ।
मल्तायात पिसेंनिसें भचा भचा लः बीगु याइ। भचा चा गंथाय् जुइबलय् न्हिं निकः नं बीगु याइ। लः बीबलय् यक्व बीगु याइ मखु। भचा भचा जक बीगु याइ। गुलि लः बिल उलि थुकिया हः चचकनाः ब्वलना वइ। लखं थन धायेव हा कय् कय् कुनाः मा ग्वाराचिने यः। अथे जुयाः चा गंसां लखं थनेगु धाःसा याइ मखु।
मल्तायात घाँसं दुख बीके बी मखु। छकःपतिं घाँय् पुइगु याइ। क्वायेगु याइ मखु। ल्हुनाः प्वलय् चां भुनी। ल्हुइत तिक्वया चा इयाकाइ। ल्हुइबलय् तिक्व चीधं जूसां पती भचा भेसें च्वंक छानाः तबाला खने दयेकी। थथे जुल धायेव् मल्ता खायेबलय् थल दिकेगु व ल्यां थ्यां जुइ अःपुइ। तग्वःमल्ता व न्यामल्ता ग्वः ब्वलंलिसे वाउँबलय् हे छकः पतिं खायेगु याइ। मेगु माःसा जक वाउँबलय् खाइ, म्वाःसा ह्याउँकाः जक मानापं लिनाः खाइ। मल्ता छुयाः अचार दयेकाः नइ। तग्वःमल्ता व न्यामल्ता तरकारि दयेकाः नं नइ। ह्याउँगु चिग्वःमल्ता चुं यानाः मसलाया रुपय् छ््यली। तसकं पालुक नये माःसा जी मल्ता व भिम्पू मल्ता नयेगु याइ।

मिचः
तरकारि नयेगु छता वाउँचा। हः चाकलाइ, वाउँसे च्वनी। कचिकं नं नयेज्यू। सवाः भचा खखःधाइ। चसू व पलःनाप ल्वाकछ्यानाः तरकारि दयेकाः नइ।

मुस्या
धे धे जुयाः सइगु छता बूबः। हःया कापिइ झ्वाः झ्वाः सइ। वाउँयाः क्यातुनिबलय् मनाः व गुलितिनाः मेमेगु तरकारिनाप ल्वाकछ्यानाः नइ। गन धायेव सियाः नयेगु याइ। तुयूगु, हाकुगु व सियूगु यानाः स्वताजि दइ। घासाता ब्वयाः नयेमाःगु भ्वजय् मुस्यायात छता घासाताया रुपय् तइ। मुस्याबिलि मुस्यां दयेकी। मोहनिया भ्वय् नयेत हाकुमुस्या सियाः घासाता याइ। हाकुगु मुस्यायात कयाः मोहनिबलय् मे नापं हालेगु यानातःगु दु।

रामतोरिया
रामतोरिया छगू कचिक नं, बुकाः नं नये ज्यूगु तरकारि खः। थुकियात कोसेबालीया धलखय् दुथ्याका तःगु दु। थ्व वाउँगु, तुयूगु व ह्याउँच्याः दयाः छिरिबिरि खनेदुगु दइ। धेय् सिलिं लुइ। सिलिं लूगुली चिम्सँ दुगु व मदुगु यानाः निथी दइ। चिम्सँ दुगु छेंक च्वनी। चिम्सँ मदुगु नाइसे च्वनी। कचिकं धेनापं नयेबलय् छेंक च्वंक चिम्सँ दुगु सिकं थज्याःगु पती नयेगु याइ। थुकिया पु कय्गू थें ग्वः ग्वः जुइ।
चिकुलाया मौसम क्वचायाः भूमि क्वानाः लुमुया वल धायेव रामतोरिया पीगु याइ। थ्व पीबलय् पु थःसालाः नं पीगु याइ ग्वलंग्वः नं पीगु याः। थःसालाः पीबलय् छःन्ह्याकाः उति ग्यंक पीदइ। ग्वलंग्वः पीबलय् गनं बू गनं मबू जुयाः उति मग्यने यः। ग्वःयात माःबुइक फ्वयाः चुलि पिकयाः जक नं पीगु याइ।ं बुयाः बःचामा मजूतले चा प्याकातयेगु याइ।
रामतोरियां चिकु सहयाये मफु। थ्व चिकुलां ब्वलनी मखु। मौसम ख्वाउँगु बखतय् पिनाः उजुंसुजुं बुइ नं मखु। बुया हे वःसा नं मा ब्वलने मफयाः ख्वता कयाच्वनी। भूमि क्वानाः लुमुया वल धायेव जक ब्वलनेगु याइ। मौसम क्वाइथाय् तराइ लागाय् धाःसा ख्वँपु ख्वयाच्वनीगु बखत बाहेक चिकुलाया बखतय् नं पीगु याइ। फिसलं ज्याःथाय् रामतोरिया पी मखु। चाबुँइ पीगु याइ। चीमाबलय् दँथय् पिंm पुत धायेव नायावनी।
मा चीमाबलय् रामतोरियाय् साः तइ मखु। बःचा मा जुइकाः जक तयेगु याइ। थुकिं साः यक्व नयेफु। साः अप्वः तयाब्यूसां असाः जुइ मखु। साः मगात धायेव धे चीधे जुइ। क्ववयेका तःगु साः तइ। थुकियात लः नं यक्व माः। चा प्याःथाय् याकनं ब्वलनी। मा भचा तमा जुइ धुंकलकि लः मुंसां छुं जुइ मखु।
रामतोरिया माय् पाछि पाछि पाक हः दइ। क्वय् क्वय्या हः ग्वः मुनाः ख्वलचा बां वइ। मा ब्वलनाः बःचामा जुल धायेव हः वःथाय्या कापिं धे सइगु बुँ ज्वनावइ। तःनायूगु चा व साः नं गाःथाय् जुल धायेव याक्वच्वः वयाः मा नापं झाङ्ग चिनाः धे नापं यब्व सइ। थुकिया मा स्वकु प्यकु तक तमा जुइ।
रामतोरिया तरकारि व केँ खुनाः नयेगु याइ। यःपिन्सं कचिकं नं नयेगु याइ। केँ खुनेबलय् थुकी लाः पिहां वःथें जुयाः चुलुचुलु धाइ। चिनिल्वय् दुपिसं कचिगु रामतोरिया कुचा कुचा यानाः चछि फ्वयाः सुथय् प्वंप्वाथय् कः नं ति नं त्वनेगु याइ।
लाभा
लाभायात चाकु, पाउँ, पालु, माकु व न्यालु सवाः दुगु पञ्च रसं जाःगु बनस्पतिकथं कयातःगु दु। झीथाय् लाभा छगू हे जक जातया दु। थ्व छात धायेव ग्वलय् भे दयावइ। लाभा तायेबलय् व छ्याये बलय् छगू कथंया बास वइ। कचिकं नयेबलय् थज्याःगु बासं सासः नवः थें जुइ। न्हू दुहां वःगु भे तभे जुइगु छता नं लाभा दु। थुकिया नँ (गन्ध) उसुसे पालु थें जुइ।
ग्वलानाः कसय् जूगु व भे तभेगु ग्वलं लाभा पुसा काइ। दुभे, गलःभे व इताःभे पुसायात काइ मखु। पिभे जूसा चिभेगु जूसां पीगु याइ। वा लयेधुंकाः कछलाया अन्त अन्तय् लाभा पीगु याइ। थ्व पीत दाये पाले यानाः चा नचुकाः चः दयेकाः पी। छचःया ब्या स्वकुति याइ। चलं चःया दथुइ चा त्याचा तयाः द्यांचा थें दयेकी। चलय् प्यलांगुति पाक ध्वः की। ध्वलय् प्यलांगु न्यालांगुति पाकाः लाभा पिनाः ध्वः ल्हाकी। ल्हाके धुंथाय् न्हुयाः पिप्युं न्ह्याः वनेगु याइ। दथुया द्यांचाय् नं लाभा हे पी।
तसकं न्हसिं काःथाय् लाभा पी मखु। तः नाइयाः पँचां ज्याःगु चाय् बांलाइ। थज्याःथाय्या लाभापु ततःपु जुइ। ग्वः खाइबलय् नं ह्याउँ ह्याउँ धायाः तग्वः खनेदइ। लाभा पीबलय् चा गंसा पी धुंकाः भचा भचा लः थनाबीगु याइ। मा तमा जुइधुंकाः नं चा गंसा बरोबर लखं थनेगु याइ। लीगु छवाः छवाःत्या न्ह्यःनिसें लः तये मज्यू। थबलय् लः तल बाय् यक्व वा वल धायेव जँ नाया वनेयः।
वाउँबलय् लाभा तरकारि व वालाः नयेगु याइ। ज्याय् तयाः न्यायेके माःगु भ्वजय् न्हिनय् बजि नकी बलय् लाभा घासा छता नं तयाबी। पाँचःह्रेयात लाभा घासाया नखः नं धाइ। छ्वय्लाय् चिचीचा कुइक लाभा तानाः ल्वाकछ्यात धायेव लाया सवाः साइ। लाभाया हा यच्चुकाः झेकूचिया पलेसा क्वयेकाः नं नयेगु याइ। गंगु लाभा छ्यानाः मसलाया रुपय् तइ। लाभा लीबलय् लिनाः निभालय् भचा पाइ। क्वय् क्वय्या हः लिकानाः गाजः हनाः लिपा तकं नये दयेक सचय् यानाः तयातइ।
लाभायात वासःया रुपय् नं कयातःगु दु। गंगु लाभा चच्छि फ्वयाः ति नं कः नं नयेत्वने यात धायेव ग्यास्तिक व अल्सरया ल्वय् क्वलाकेगु याइ। घाः जुइ बलय् गंगु लाभाया ख्वला यच्चुकाः तयाबिल धायेव हि दिनाः घाः नं याकनं लाइ।

लैं
लैँ छगू कचिकं नं, बुकाः नं नये ज्यूगु तरकारि खः। कचिकं नइबलय् जीचिइ थुनाः नयेगु याइ। बुकाः नइबलय् तरकारि दयेकाः नइ। कचिकं व बुकाः नयेगुया बाहेक चिप्स थें यानाः तानाः बाय् चुलाः बाबूवंक हां जक बुकाः अचार दयेकाः नं नयेगु याइ। सुकू पानाः लैंसूया चानाक्वाः व सिंकेँ फिनाः नं नयेगु याइ।
लैं ह्याउँगु व तुयूगु यानाः निगू कथंया दइ। ह्याउँगुली ताःहाकःगु, ग्वारागु व यःमरि बां वःगु कथंया दइ। ताःहाकःगुली नं वाख्वंलैं व कःनिब्वलैँ यानाः निगू जातया दइ। कःनिब्वलैंयात तपुलैं नं धायेगु याः। वाख्वंलैं यक्व तपु जुइ मखु। कःनिब्वलैं तपु जुइ।
ग्वारागु लैंया जात चिचीचाग्वःगु व तग्वःगु यानाः निगू कथंया दु। काचाक्क स्वयेबलय् सलगमचा थें च्वनी। चिग्वःगु जात पिनाः स्ववाः प्यवालं हे नयेजी। तग्वःगु जातया धाःसा यक्व तग्वः जुइ। छगःया हे प्यंगू न्यागू किलोतक नं दइ। थ्व लिबाक्कं जक पाकय् जुइ। थुगु जातया लैं बजारय् म्ह्व जक खनेदयेगु याः। तुयूगु जातया लैंयात दोको लैं नं धाइ। यक्व तपु जुइ मखु। तपुगुली हे नारि बःपु तक जक जुइ।
लैं पीत पुसा थःसाला च्वने म्वाः। पु हे पीगु याइ। पौ ज्यानाः ६÷६ इञ्चति पाक निपु स्वपु वंज्वलं पिनाः चां ल्हाकी। वाख्वंलैं वा लयाः कछला थिंलापाखे व सिल्ला चिल्लापाखे पीगु याइ। कःनिब्वलैं पाखा बाली कःनि मल्ता बाली काये धुन धायेव पीगु याइ। ग्वारागु लैं ह्याबलें नं पीगु याइ। दोको लैं पाखा बाली
पीगु याइ। छाःगु चाय् लैं पी मज्यू। थ्व थःथम्हंतुं प्वाकः म्हुयाः क्वहां वनीगु जूगुलिं छाःगु चाय् बांलाक क्वहां वने फइ मखु। अम्लियपन दुगु चाय् नं लैं बांलाक ब्वलनी मखु। लः कुनीथाय् व ध्वप दाःगु बुँइ नं लैं बांलाइ मखु। तः नाइयाः छ्वासुसे च्वनाः पँचां ज्याःगु चाय् लैं बांलाइ।
लैं ब्वलनाः ख्वाखः वयेगात धायेव दुचुली चिचीपुक बुँ ज्वनावःगु दुकु थाहां वइ। थुकी गौपतिं ख्वाखः हः व हःया कापिं हानं बुँ ज्वनावःगु दुकु वइ। थुकथं झाङ्ग खानाः तःझाङ्ग जुइ। बुँ ब्वलने गात धायेव तुइक स्वां ह्वइ। थुकी देगः बां वयेक लैंसि सइ। छधे लैंसी च्यापु झिपु तक नं पु दइ। लैंया पुसायात क्यपु धाइ।
लैंयात कम्पोष्ट साः तयेगु याइ। मा चिमाबलय् सिकं लैं पुचा लाकाः तयेगु याइ। चीमाबलय् तल धायेव ख्वाखः जक यक्व जुयाः पु उजुंसुजुं ब्वमलनेयः।
नेवाः संस्कृतिइ लैंया यक्व भूमिका दयेगु याः। पुजा याइबलय् लैंयात सिसाफुसाया रुपय् छायेगु याइ। न्हापा न्हापा तःकै मवयेकेत ख्वपय् यानाः नीछन्हु दयेकाः कैद्यः पुज्याइबलय् मेमेगु पुजा सामग्रीया लिसें चिचीचापुगु नीछपु लैं नं छायेगु याइ। पाहांचःह्रे बलय् लुकुमहाद्यः पुजा यानाः लुँबुँ वहःबुं कुइकीबलय् वहःबुँया रुपय् लैंबुं कुइकेगु याइ। जन्मन्हिया गनेद्यइके वनीबलय् फ्वयातयागु कय्गूया लिसें ख्वाखःहः नापं दुगु लैं सिसाफुसाकथं तयायंकेगु नेवाःतय् चलन दु। भ्वय् नकीबलय् लिपांगु सराय् धौ तइबलय् सिसाबुसाया रुपय् लैं छकू छकू नं तयाबीगु याइ। घासाता ब्वयाः नयेमाःगु भ्वजय् घासाताकथं तइगु खय्पि चय्पि दयेकेत फसि मदइगु अवस्थाय् लैंयागु दयेकेगु याइ। म्हुतु मसानाः नसा नये मयया च्वनीबलय् क्यपु सियाः अम्बः सुकू ल्वाकछ्यानाः दयेकागु अचार ल्वसा तयाः नसा नये ययेकेगु याइ। खाइसंल्हूबलय् खाइक्वातिइ लैंसि नं तयेगु याइ।

लौका
लहरा वनाः सइगु तरकारि। गसि तयाब्यूसा गसि कयावनी, मब्यूसा बँय् हे लहरा वनी। छिपय् जुइ गाःगु माय् सि सइ। सि हाकः चिनी। तरकारि दयेकाः नइ। छिपय् जुइ गात धायेव दुने जालि दइ।

सिलिंप्वलःचा
सिलिं लूगु प्वलःचा। प्वलःचामा थें हे जुइ। माय् छगू कथंया नँ दइ। यक्व ताःहाकः जुइमखु। म्हुकुछिति जक जुइ। ग्वलय् खुसिलिं दइ। छात धायेव दुने जालि दइ।

स्वःबुसः
स्वःबुसः छगू मसला परिवारदुने लाःगु बनस्पति खः। हः चीहः जुयाः नचुसे खनेदुगु व भचा तहःगु यानाः निथी दइ। थुकी छगू कथंया बास दइ। हः नचुगुली बास अप्वः वइ, तहःगुली म्ह्व जक वइ। थुकिया पु बालाचा लाइ। छबालाय् निपु स्वपु पुसा दइ।
स्वःबुसः न्ह्याथाय् नं पीगु याइ । पँचां ज्याःगु
चाय् व यता लीथाय् थ्व थ्वाकः लानाः तमा जुयाः बांलासे च्वनी । यक्व फिसलं ज्याःगु चाय् धाःसा चा गन धायेव याकनं छाःगु थे ंजुयावनी । स्वःबुसः
झरि दिकाः कौला निसें सिल्ला तक सालुक ह्वलाः पीगु याइ । बखतं लिपा पीबलय् याकनं दुकु थहां वयाः छिपय् जुयाः बांलाइ मखु ।
स्वःबुसःया हा पुचा लानाः बल्लाइ । थुकिइ ह्वलाः बाय् प्वाकः म्हुयाः भचा अप्वः साः तयेगु याइ । साः तये बलय् छक्वलं मतसे पुसा ह्वले धुंकाः भचा व बःचामा जुइकाः भचा यानाः तयाबीगु याइ । मा ब्वलनाः छिपय् जुयावःलिसे च्वकाय् बुँया झ्वाः ह्वइ । छगू झ्वालय् यक्व झुप्पा दयाः स्वां तफ्वः जुयावइ । बुँ ह्वइबलय् म्हासुगु लिपा छिपय् जुयाः सीसे च्वनावनी ।
स्वःबुसः भचा उसुसे बास वइगुलि थ्व नये मयःपिं नं दइ । उसुसे बास वःसां थुकिया बास जिवय् मनिं मजू । तानाः भचा भचा ति तयाः चिग्वः कय्गू
ल्वाकछ्यानाः तरकारि नयेगु याइ । लाया परिकार व अचारय् भचा बास वयेक नं तयेगु याइ । थुकिया तपुगु हाया रस लिकयाः सुप व अचारय् बास वयेक तयाः नं त्वनेगु याइ ।

की, झंगः, पशु
कोजु (४९७) क्वः झंगःयात हनाबना तयाः छूगु नां खः । थ्व चलाखम्ह कुमाः खः । खिचाजु (४९८) खिचाया आदरार्थी रूप खः । छुँजु (४९९) छुँया, ध्वंजु (५००) ध्वंया, मेयजु (५०१) मेसया, सलाजु (५०२) सलया जु आदरार्थी छुनावःगु कुमाः बिनां खः । थुपिं नगदेशय् च्वनीपिं खः । ख्वप कृषि व श्रममैत्री थाय् जूगुलिं झंगः पशु माः । थिमि नं ख्वपया लागाय् लाःगुलिं हनाबना लितँसा थन नं छुइ ।
गःपचा (५०३) धैगु गोम्पचा खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – गोम्प – गोंप [नासिकीकरण] – गोप [अननुनासिकीकरण] – गप [स्वरक्षय] – गःप [दीर्घत] । गोंगः (५०४) सुथं न्हापां हालीम्ह झंगः खः । गोंगःकःमि (५०५) पलिं चीबलय् प्यखे कुनय् चाया ग्वंगः छुइम्ह कःमियात धाइ । थ्व बिनां स्यस्यः व कुमाः निखलःया नं दु (स्वयादिसँ; स्यस्यः ग्वंगः) । घःजु (५०६) घः ज्वनीम्ह मनू वा घतय् च्वनीम्ह मनू खः ।
त्वाति (५०७) चाया दुने दइपिं की मध्ये छम्ह नं खः । थ्व किलं क्वाताक्वाता यानाच्वनी । थुज्वःम्ह स्यस्यःयात त्वाति धाइ । दुगु (५०८) नक्सालं बाय् हिलाः थिमिइ वःगु खनेदु । दुगुखलः थिमिया शिवा त्वाःयापिं खःसा बोडेय् नं दु । थ्व बिनां स्यस्यः व कुमाः निखलःया नं दु (स्वयादिसँ कामाः दुगु)। दोहं (५०९) धइपिं कुमाः बाद्यकार खः । महाद्यःया वाहन थुसायात द्वहं धाइ । हारांम्ह मनूयात नं द्वहं धाइ ।
धुंमनः (५१०) धुँ छेँय् दुहां वयाः नं मनूयात मनसे लिहां वंगु जुयाः व कुमाःयात धुं मनः धाइ । ध्वं (५११) तसकं चंखम्ह पशु खः । बँुइ ज्या सनाच्वंम्ह किसानयात निलबाराही द्यः ध्वंया रुप कयाः गुँइ यंकाः निलबाराही प्याखं स्यनाहःगु धाइ । अथे जुयाः व किसानयात ध्वं धाःगु धाइ । आःतक नं ध्वंतय्गु छेँ निलबाराही गं प्याखं पिहां वइगु आखाः दनि । प्याखनय् भैलःद्यवं क्वखाइगु कातिमाः नं ध्वं खलःयाके सुरक्षित दनि । थिमिया ध्वंत ख्वपं वःगु धाइ । थुमि न्हापा ख्वपया तलेजुइ हे दिगुद्यः हनीगु खः । छगू दँ जुजु सिबें न्हापा थुमिगु तिसा द्यःयात छाःगु जुयाच्वन । अथे जुयाः जुजुं निपी बुँ तयाः थुमि दिगुद्यः जस्तिक्व धाःगु थासय् स्थापना यानाबिल । थुपिं ख्वपं लेले भारदेउ वनाः लिपा थिमिइ च्वंवःगु धाइ । ध्वंत च्वनीगु वामुने त्वाःया गणेद्यःयात भादे इनाय् धाइ । भादे भारदेउया चीहाकःगु रूप खनेदु । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – भारदेउ – भारदे [अन्तिम स्वर लोप] – भाःदे [र लोप, क्षतिपुरक दीर्घत] – भादे [दीर्घता लोप] । थ्व द्यः बिस्काः जात्राय् जात्रा याःसां थुकिया पाः ध्वं खलकं जक हे फइ । हिञ्चो भैलःद्यः नापं थुमिगु बुँइ वा पिइगु इलय् ध्वनं लः चायेका लः तयाब्यूगु धाइ । उकिं ध्वंया बुँ धाधां मनूया बिनां हे ध्वं जूगु दु । थ्व स्यस्यः व कुमाः बिनाः खः ।
न्या (५१२) लखय् च्वनीम्ह चुलुचुलु जुइम्ह प्राणी खः । थथे न्या लहीम्ह कुमाःयात न्या हे धाइ । तान्त्रिक पुजा व सगनय् न्या मदयेक मगाः । फै (५१३) खँ हे मन्यनीम्ह थःगु हे सुरय् जुइम्ह कुमाःयात धाइ । भ्याय् (५१४) फैया मिजं जात खः । फै, भ्याँय् लहिनातःपिं कुमाःतय्गु बिनां हे फै, भ्याँय् जूगु खनेदु ।
ब्यां (५१५) लः व जमिन निथासं च्वनीम्ह प्राणी खः । ब्यां हाल कि वा वइ धैगु विश्वास दु । वा बाली दुपिं की नयाः मनूया सेवा याइ । उकिं गुंपुन्हिबलय् ब्यांयात जा नकेगु परम्परा दु । थ्व बिनां स्यस्यः व कुमाः निखलःया नं दु (स्वयादिसँ; स्यस्यः, ब्यां)।
माकः (५१६) बिनां दुपिं थिमिइ यक्व थासय् दु । माकःत फुक्कं छगू मखु, दाजुकिजा नं मखु । थिमिं सिनामंगल च्वं वःपिनिगु धापूकथं थुपिं कःमि खः । न्यातपोल देगः दयेकूगु इलय् गजू छुइत मेपिं ग्यानाच्वंगु इलय् नं खुरुखुरु खः गयाः थहां वंगुलिं माकः वं थे वन धकाः धाल । लिपा बिनां हे माकः जुल । थुमिगु न्हापाया बिनां कःमि (५१७) खः । थ्व स्यस्यः व कुमाः बिनां खः (स्वयादिसँ; कुमाः माकः)।
साझ्वाः (५१८) सा झवाःया व्युत्पादन खः । साजवाःया महाप्राणीकृत रूप साझवा खः । थुकिया अर्थ सा जइम्ह कुमाः खः । साँपाल (५१९) सा लहीपिं सापू कुमाःयात धाइ । थ्व खँग्वः यलय् सापाल जुइ । थिमिइ नासिकीकरण जुयाः साँपाल जूगु खनेदु । थुमिसं थौंकन्हय् शाहपाल (५२०) च्वयाहःगु खनेदु । हाँयजु (५२१) हँय्यात हनाः लितँसा –जु स्वाना वःगु खः । हँय्यात थिमिइ हाँय् धाइ । थुपिं नगदेशया
कुमाः खः ।

कूल
तःखलः (५२२) छेँजः यक्व दुपिं कुमाःयात धाइ । हरिवंश (५२३) मचा द हे मदुसा वा म्ह्याय् जक दयाः काय्मचा मबुल कि व छेँय् हरिवंश पुराण कंकेगु चलन दु । अथे यानाः बूम्ह मचाया नां हरिवंश तइ । वया सन्तानया नां हरिवंश जुइ ।

छेँ
कुछेँ (५२४) कुनय् च्वंगु छेँयात धाइ । व छेँया मनूयात कुछेँ धाइ । स्यस्यः समाजय् नं कुछेँ बिनां दु (स्वयादिसँ; थिमि स्यस्यः कुँछेँ) । उकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – कुमछेँ – कुंनछेँ [नासिकीकरण] – कुछेँ [अननुनासिकीकरण]। कोछेँ (५२५) या अर्थ क्वःने वा क्वय् च्वंगु छेँ जुइ । थन च्वंम्ह मनूया नां क्वछेँ जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – कोय्छेँ – कोछेँ [मध्यस्वर लोप] – को [अन्तिम पद लोप] । साँझ्याः (५२६) धैगु सँझ्याः खः । सँझ्याः दुगु छेँयाम्ह मनू साँझ्याः जुल ।

ज्या
अवाल (५२७) छेँ दनीगु अप्पा छीम्ह मनूयात धाइ । आवाः (५२८) आँय्पा पौ चीम्ह खः । कःमि (५२९) सीप दुगु ज्या याइपिं खः । कःमिनायो (५३०) अथेसां लाय्कूया मू कःमियात धाइ । थिमिया म्ये प्वाः
खनीगु जात्राय् वहे कःमि नायोनं म्ये प्वाः खंकी । कापःसाहु (५३१) थाज्या थानाः कापः थाइगु उद्योग चायेकातःपिंत धाइ ।
काँपा (५३२) काँ वा कं पालिम्हसित धाइ । काँफा (५३३) पालातःगु कं फइम्हसित धाइ । कालु (५३४) कं मालिम्ह, हाकुचा (कँ) लुइकीम्ह मनूयात धाइ । थ्व कालु काँ व लू जानाः काँलू जूगु खः । काँ धैगु कँचा व लू धैगु लुइकीगु खः । खँय्भाय्या किचलं दायाः हाकुम्ह मनूयात कालु धायेगु बानी दु । कालुयात थथे स्वयेछिं कँलू – काँलू [स्वरक्षय] – कालू [अननुनासिकीकरण] – कालु [दीर्घता क्षय] ।
कुमाः (५३५) चाया ज्या याइम्ह मनूयात धाइ । थुकियात संस्कृतं प्रजापति (५३६) धाइ । प्रजापति दुने नं यक्व बिनां दुपिं दःसां बिनां मदुपिं प्रजापति नं यक्व दु । कुमाः कुम्हारया व्युत्पादन खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – कुम्हार – कुमार [अल्पप्राणीकरण] – कुमाल [लकारीभवन] – कुमाः [अन्तिमवर्ण लोप, क्षतिपूरक दीर्घत] – कुमः [स्वरवृद्धि] ।
ज्यापु जाति दुने दंगोल (५३७) नं लाः । थुमि ज्या बुँ दायेगु खः । ज्यापु (५३८) ज्या व पु जानाः ज्याःगु खँग्वः खः । ज्याय् तल्लिन जुयाः पूवंकीम्ह मनूयात ज्यापु धाइ । थ्व ज्या व फु मिले जुयाः ज्या यायेफु जुयाः ज्यापु जूगु नं धाइ । दुवाल (५३९) दुवाःयात ज्यापु समाज दुने धाइ । बैद्य (५४०) म्ह सुख मदइगु इलय् झारफुक वासः याइम्हसित धाइ ।

ज्वलं
खर्बुजा (५४१) काहाबाजा पुइपिं मनूत खः । काहाबाजाया व्युत्पादन खर्बुजा खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – काहारबाजा –
कारबाजा [र लोप] – खारबाजा [महाप्राण] – खारबुजा [स्वरक्षय] – खरबुजा [स्वरवृद्धि] – खर्बुजा [अक्षरक्षय] ।

थाय्हिला
खपे (५४२) कुमाः बिनां नं दु (स्वयादिसँ; कुमाःखपे) । गोर्खाली (५४३) खँग्वलय् –आलि तँसा च्वनाः वःगु खनेदु । खय्भाय्या आकारान्त थाय् जुल कि आलि तँसा तइ ।
दामकाम
साहुखलः (५४४) तःमिपिं कुमाः खलःयात धाइ । लखपति लाख तका दां दुम्ह कुमाःयात धाइ । लवः (५४५) कारोवार यानाः वइगु थप ध्यबा दुम्ह कुमाःयात धाइ । म्होपु (५४६) म्होपिंया व्युत्पादन खः । ख्वपय् बहुवचन तँसा –पि –पु जुइ । थन म्हो जक दुपिं कुमाः म्होपु जूगु खः । साहुखलः (५४७) सायमि बिनां नं खः (स्वयादिसँ, सायमि साहुखलः) ।

द्यः
विधाता (५४८) सृष्टिकर्तायात धाइ । कुमाः चाया भाला दयेकीम्ह जूगुलिं प्रजापति धाइ । वं प्रत्येक श्रृष्टिया भाग्य च्वइम्ह विधाता व हे सर्जक वा कुमाः जुइ । भैलःतेपः (५४९) थिमिया सी गुथिइ थ्वँ तइगु भैलःख्वाः दुगु त्यपयात धाइ । थ्व भैलः त्यप दयेकीपिं कुमाःयात भैलः त्यप धाल ।

नसाज्वलं
क्वाति (५५०) नेवाः समाजय् दछिया निकः निथिकं त्वनी । गुंपुन्हिबलय् गुता बीबः ल्वाकछ्यानाः क्वाति दायेकाः त्वनी । घ्यःचाकु संल्हू कुन्हु जाकि सियाः थीथी बीबः तयाः क्यलाः क्वाति दायेकाः त्वनी । थीथी बीबः ल्वाकछ्यानाः दयेकीगु क्वाति थें खँ नं ल्वाकबुकः यानाः ल्हाइम्ह कुमाःयात क्वाति धाइ ।
छुस्या (५५१) छ्व सियातःगु नसा खः । छ्व नेपाःगाःया प्रमुख बाली मध्ये छता खः । तापाक वनाः ज्या याइपिंसं न्हिनसिया नसाकथं छुस्या नइ । थथे नइपि थिमिया कुमाःयात छुस्या धाइ । तुसि (५५२) सिसाबुसा दुने लाःसां अचार दयेकेत छ्यली । भ्वजय् सिसाबुसा तइबलय् तुसि नं तइ । थुकिं पाचनप्रणाली बांलाकी । सापारु कुन्हु दान याइबलय् तुसि व पासि दान
याःसा पुण्य लाइगु विश्वास दनि । चथाःबलय् चथाद्यःया मू प्रसादकथं इनी । थथे तुसि इनीपिं कुमाःयात तुसि धाइ ।
पाँयबजि (५५३) थिमिया कुमाः बिनां खः । बजि ल्हुइबलय् गबलें गबलें पाँय् चिनेयः । वा अप्वः लखय् फ्वया तल कि बजि ल्हुइबलय् पाँय् चिनेयः । यक्वतक बजि मसंकल कि नं पाँय् चिनेयः । थुज्वःगु पाँय्चिंगु बजियात पाँय्बजि धाइ । थ्व बिनां यलया स्यस्यः कुनां खः । प्याथः (५५४) व शंखद्यः (५५५) कुमाः खलः स्यस्यःया मचा धैगु सीदु (स्वयादिसँ प्याथः) । भिंबजि (५५६) या अर्थ भिंगु बजि खः । थ्व थिमिया कुमाः बिनां खः । बजि ल्हुइबलय् ई, मात्रा फुक्कं पाय्छि जुइमाः । थुकिं बांलाःगु बजि वा भिंबजि वइ ।
मकै (५५७) कःनियात धाइगु खय्भाय्या खँग्वः खः । मकै खँग्वः संस्कृतया मर्कटान्न खँग्वःया व्युत्पादन खः । मर्कटया अर्थ माकः, अन्नया अर्थ नसा खः । थुकिया अर्थ ‘माकःया यःगु नसा’ जुइ । थथे कःनि दुपिंत मकै धाल । थुकिया सूत्र थथे खनेदु– मर्कट – अन्न – मर्कटान्न – मर्कटां [नासिकीकरण] – मर्कां [अन्तिम वर्ण लोप] – मर्का [नासिक्य लोप] – मर्की [स्वरवृद्धि] – मर्कै [द्वीस्वरीभवन] – मकै [रकार लोप] ।
सिंकेमनः (५५८) या अर्थ सिंके मयःम्ह वा मनइम्ह जुइ । लैंयात गाः म्हुयाः थुनाः सिंके दयेकी । न्हापा चि मदुगु इलय् वा चि नये मजिउगु इलय् सिंकेयात हे चिया रुपय् छ्यलीगु खनेदु । थिमिया कुम्हाःतय्सं सिंकेमनःगुलिं थ्व बिनां च्वंगु धाइ ।
सुतिपलांनः (५५९) थिमिया कुमाः खः । थिमिया कुमाःतय्सं पलः नं मी । मचूगु पलः हयाः छेँय् सुकू याइ । सकूपलःयात शितं गायेका तइ । थथे शितं गाःगु पलः नइम्हसित सुतिपलांनः धाइ । थन पलःया पलां जूगु ख्वपया नेवाः भाषाय् दीर्घ आकार नासिकीकरण जुइगु नियमकथं खः । थुकियात सूत्रकथं थथे क्यनेछिं – पलः – पलां [नासिकीकरण] ।

नां
ध्वारसिं (५६०) ध्वादःसिं खँग्वलं वःगु खनेदु । थ्व कुमाः बिनां खः । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु– ध्वादःसिं – ध्वाह्रःसिं [ह्रकारिकरण] – ध्वारःसिं [रकारिकरण] – ध्वारसिं [दीर्घता क्षय] ।
पदप्रतिष्ठा
कुतु (५६१) कुमाः बिनां खः । थुपिं लाय्कूया पिने च्वनाः रक्षा याइपिं खनेदु । पतुवाल (५६२) पटवारीया हिलावंगु रूप खः । थुकिया अर्थ कुमाःयात चा कायेत बियातःगु जमीनया पटवारी दुपिं जुइमाः ।
भासिमा (५६३) खँग्वः भ्वासिमाहाया व्युत्पादन खः । थ्व खँग्वः भ्वासि व माहा जानाः वःगु खनेदु ।
लाय्कुलिं मनूयात बियातःगु जिम्मेवारी, पदया ल्याखं बिनां जूगु खनेदु । छम्ह कुमाः माहाँ जूबलय् भ्वासि जुयाः बाबांलाःगु लं फिना जूगुलिं भ्वासिमाहा धाल । लिपा व खँग्वः ज्यलाः भासिमा जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – भ्वासि–माहा – भ्वासिमाहा – भ्वासिमां [नासिकीकरण] – भासिमा [श्रुति लोप] – भासिमा [नासिक्य वर्ण लोप, अतिरेक] ।
होना (५६४) या अर्थ स्वापू तइपिं खनेदु । कुमालं चाया भाला ह्वनाः दयेकूगुलिं कुमाःया बिनां नं होनाः जुल (स्वयादिसँ, होना स्यस्यः)।

विशेषण
उप (५६५) आपाः खँ ल्हाइम्ह कुमाःयात उप्वः धाइ । अनंलि उपः व उप जुइ । थुकिया सूत्र थथे जुइ – उप्वल – उप्वः [क्षतिपूरक दीर्घ] – उपः [श्रुतिक्षय] – उप [दीर्घता क्षय] । तको (५६६) तकूया हिलावःगु कुमाः बिनां खः । तःजः (५६७) यक्व छेँजः दुपिं कुमाः खः । न्हाय्पं (५६८) किसिया थें न्हाय्पं ताःहाकःम्ह कुमाःयात धाइ । मदुक्व धेवा दुपिं (५६९) माक्व
ध्यबा दुपिं कुमाःयात धाइ । हाकु (५७०) हाकुम्ह कुमाया बिनां खः ।

बंजाः
धौबंजाः (५७१) छखलः जक कुमाः दुने लाः । धौ मीम्ह जूगुलिं धौबंजाः धाःसां थुमिसं चक्रधर (५७२) बिनां च्वइ । थिमिया नसा मीपिं बंजाःत फुक्क स्यस्यः समाजय् दुने लाः ।
सायमि कुनां–बिनां
सायमि, सालमि वा मानन्धर नेवाः समुदायया चिकंया ज्या याइपिं खःसा थुपिं वास्तु शिल्पीया पुचः खः । येँया परम्परागत न्हय्गू त्वालय् दुगु साःया नामं न्हय्साः साय्मि धाइ । न्हय्साः खँग्वःया स्वरवृद्धि जुयाः न्हय्सः जूगु दु । थुकिया अर्थ न्हय्सः मनू जूवन । उकिं साय्मित न्हय्सः दु धाइ । सालमिया समानान्तर खँग्वः मानन्धर मानधरि (नेसं ३५३), मान्धुर (नेसं ४८५) पाखें वःगु खनेदु । संस्कृृृतया मान (दापु) व धर (ज्वनीम्ह) ल्वाकज्यानाः मानन्धर वःगु दु । थुकिया अर्थ दापु ज्वनीम्ह कःमि जुइ (आप्टे, १९८१, उ. ५०४) । सालमि खँग्वः नेसं ५९४ दँय् न्हापांखुसी खनेदत (पन्त, १९९९, पाना. ११) । मानन्धरी खँग्वः १३ गू शदी –इ लितँसा दुगु स्त्रीलिङ्गी खँग्वः गोपालराज वंशावली खनेदत (वज्राचार्य, ज्ञढडछ, उउ। टद्ध, ज्ञज्ञद्द) । थुलि बाहेक मानन्धरत खः दयेकेगु ज्याय् नां दं । येँय् कुमारी द्यःया रथ थुमिसं दँय् दसं दयेकी । लिसें हनुमानध्वाखा दरवार न्ह्यःने यःसिँ थनी । थ्व ज्या याकेत गुथिया व्यवस्था यानातःगु दु ।
मानन्धरत येँ, ख्वप, भोंत, नुवाकोटया न्यागःमणि, रामेछाप, रौतहट, पर्सा व कास्कीतक न्यनाच्वंगु दु । परम्परागत ढंगं येँया न्हय्साः (१) दैसाः (२) फल्चासाः (३) न्हूसाः (४) पाक्वपुखूद्यां (५) चसाद्वँ (६) वतु व (७) थँहिति सायमि त्वाः खः । भोंतय् २४८ परिवार, पक्रवासय् १५० परिवार, रामेछापया रूपाकोटय् २५० परिवार, पन्तिइ २५ परिवार दु । हेटौंडाय् ९० परिवार दुसा सक्वय् ५० परिवार दु । केन्द्रीय मानन्धर संघय् २२६६ म्ह साय्मितय् नां दर्ता दु । देयन्यंकं २३००० म्ह सायमित दु (सायमि, २०००, पृ. २७–३३) । भ्वतया सायमि कुनां लुमंकेगु छपु म्ये थथे दु– भुयुफसि पाले, द्वालेकले, छ्याकं दुये, सोँय्यात कुबिये, भुयात हच्याके, इमां दाय्के ।

झंगःपशु
थुकी झंगः, पशुया नामं वःगु कुनां दु । थुपिं मनूया जवंखवं दइपिं खः । –चा हेयवाचक व र लिक्क लाःगु स्वापू क्यनीगु लितँसा खः । भतिभति यानाः थःगु छेँ थम्हं हे दनीम्ह सायमियात इखुंचा (१) धाइ । इमा (२) यात यक्व ला ह्यःम्हसित धाइ । कुसि (३) थें गंसिम्ह फुतफुत तिंन्हुया जुइम्हसित धाइ । थुकिया मेगु नां गिद्ध (४) खः । थुपिं निखलः नं येँय् दु । कर्पिनिगु खँ हे मन्यनीम्ह, लिखतं वयाः खि फाइम्ह साय्मियात गैंडा (५) धाइ । गंसिम्ह, यक्व कलाः तया जुइम्ह साय्मियात चखुं (६) धाइ । चिरिकुसि (७) कुसिया चीधंगु इकाइ खः । ख्वाः स्वकुं लाःम्ह मनूयात चोलेचा (८) धाइ । तसकं चलाखम्ह सायमियात धों (९) धाइ । बखुं (११) छेँय् लहीम्ह वा मनूया छेँय् बाय् च्वनीम्ह झंगः खः । थन बखुं धालकि खास यानाः छ्यं बखुनं थेँ ल्हुकुल्हुकु संकीम्ह सायमियात बखुं धाइ । बोह (१२) ककु ताःहाकः, तःधिकःम्ह झंगः खः । थथे ककु ताःकाहःम्ह सायमियात बोह धाइ । ब्यां (१३) थें त्वारत्वार हालीम्ह सायमियात धाइ । माकः (१४) थें चकचक सनीम्ह सायमियात धाइ । माखा (१५) मचा थ्वकेधुंकूम्ह खायात माखा धाइ । थुपिं परिपक्व जुइ । थुपिं भोंतया साय्मि खः । चिरचिर यानाः हालीम्ह सायमियात सुलु (१६) धाइ ।

थाय्बाय्
थ्व कवलय् छेँ, थाय् व मि वा उकिया समरूप –य् दुथ्याःगु दु ।
कसाछेँ (१७) सामान्य अर्थ कँय्या ज्या जुइगु छेँ खः। तर साय्मिया मूख्य ज्या चिकंया खः । चिकंया कःस थाःगु कःसया छेँ जुल । कःसया छेँ खँग्वलय् कःया दीर्घता तनाः कसया छेँ जुल । उकी सया अक्षर तनाः कस्याछेँ जुल । अनंलि अश्रुतिकरण जुयाः कसाछँः जुल । थुकियात सूत्रकथ थुकथं जुइ– कःसया छेँ – कसया छेँ [दीर्घता क्षय] – कस्याछेँ [अक्षर क्षय] – कसाछेँ [अश्रुतिकरण] । कःसिछेँ (१८) कःसि दुगु छेँयाम्ह सायिम यात कःसि छेँ धाल । लाय्कू थुज्वःगु छेँ दुपिंत कोतछेँ (१९) धाल । तःखाछेँ (२०) तःखागु छेँया सायिमयात तःखाछेँ धाल । धलंछेँ (२१) साय्मित येँया सोह्रखुट्टे त्वालय् दु । भिंगु ज्याखँ जुइगु छेँयात धलंछेँ धाइ । धलंया अर्थ धारण वा धारिणी जुइ । भिंछेँ (२२) थिमिया साय्मि खः । थुपिं भिँगुछेँ वा भिन्द्यः दुगु छेँय् च्वंपिं साय्मि खः । मनाछेँ (२३) मना तइगु छेँयापिंत धाल । लिबि दुगु छेँयापिंत लिबिछेँ धाइ । हपाछेँ (२४) थिमिया साय्मि खः । थुपिं हःपाः बियाः करपिंत थनीपिं खः ।
क्वाक्चा (२५) क्वाकोचोया व्युत्पादन खः । थुकी क्वाया अर्थ क्वाथ जुल । क्वाथया अन्तिम वर्ण दुसुनाः उकिया क्षतिपूर्तिकथं क्वाः जुल । क्वाःया दीर्घता क्षय जुयाः क्वा जुल । कोसया चीहाकःगु रूप को जुल । थुकिया अन्तिम स्वरक्षय जुयाः क जुल । थुकिया अक्षर तनाः क्‌ जक ल्यन । चोसया चीहाकःगु रूप चो जुल । थुकिया स्वरक्षय जुयाः चा जुल । थथे स्वंगः खँग्वः छथासय् मुनाः क्वाकचा जुल । थुकिया प्रक्रिया सूत्रकथं थथे जुइ – क्वाथकोचा – क्वाःकोचो [आदिपद क्षय, क्षतिपुरक दीर्घत] – क्वाकोचो [दीर्घता क्षय] – क्वाकचो [स्वरक्षय] – क्वाक्चो [अक्षर क्षय] – क्वाक्चा [स्वरक्षय] । क्वाकचा हनुमानध्वाखा लाय्कूया क्वसं थथ्याःगु द्वँ खः । थनयापिं सायमियात क्वाकचा वा क्वाक्चा धाइ ।
गल्को (२६) गलकोया व्युत्पादन खः । थुकिया अर्थ गल ‘वस्ति’ व को ‘क्वय्’ अर्थात बस्तीया क्वसं खः । थुकिया प्रक्रिया थुकथं खनेदु – गल–का – गलका – गल्को [आदिपदान्त अक्षर लोप] । चिबाकोस (२७) या अर्थ चीबहाःया क्वसं छेँ दुम्ह साय्मि जुल । थुपिं भ्वतय् जक दु । तखाःगु छेँ दुपिंत तःखाछेँ (२८) धाल । छेँ बासं च्वनीगु थाय् खः । व छेँया आकार, छेँ दुगु थाय्या नामं अन च्वंपिं मनूतय्त कुनां छ्यली । मिनःसतः (२९) पकनाद्यःया लिक्क लिक्क साय्मितय्संं दयेकूगु सतः दु । व सतः मिं नल । अन सतः दयेकूपिंत मिं नः सतः धाल ।
गोर्खालि (३०) गोर्खां येँय् च्वं वःम्ह सायमियात धाइ । थन गोर्खा खँग्वलय् –आलि लितँसा वयाः गोर्खालि जुल । खय्भासं वःगु आकारान्त थाय्या नां लिसे –आलि लितँसा, अकारान्त खँग्वलय् –य्, अले उकारान्त व इकारान्त थासय् –ले लितँसा वइ । गोर्खा खय् बाहुल्य थाय् खः ।
भोँतय् सायमिया य् तनाः साःमि (३१) जक जूगु दु । धौख्यःमि (३२) थिमिया साय्मि खः । थुपिं धौखेलं थिमिइ वयाः च्वं वःगु सीदु । बतास खँग्वः खय्भासं वःगु खः । थ्व भाषाय् थाय्बाय् थुइकेत थाय्लिसे –य् लितँसा तनी । बतास खँग्वलय् थाय् थुइकीगु लितँसा –य् स्वानाः बतासे जूगु दु । थुकिया बांलाःगु अर्थ फय् थें गतिवान, याउँ धैगु जुइ । थुकिया अःखः अर्थ (Antonym) फटाहा नं जुइ । बतासे धैगु थाय् नमोबुद्ध लिक्क लाः । थनया मनूतय्त बतासे धाइ । भोँतय् दुपिं बतासे (३३) सायमि थन वःपिं धाइ । नमोबुद्धय् धुँया मस्तय्त थःगु म्हया ला ध्यनाः नकूगु बाखं बौद्ध जातकय् वइ ।
बाकादेमि (३४) वतुया बाकाद्यःयाथाय् च्वनीपिं खः । मागः (३५) मालिगांया त धाइ । थन च्वंपिंत मागः धाइ । भोताहितिया दुने नं मागः दु । लुबि (३६) या प्यंगू अर्थ खनेदु । (क) दनावःम्ह ताहा, (ख) लुइगु वा बीगु (गथे लूनिभाः, बीनिभाः), (ग) लुँया कालबिल, (घ) लिउनेया लँ । थुलि मध्ये (क) भौगोलिक कारणं नालेमछिं । (ख) भतीचा बिचाः यायेछिं । (ग) सामाजिक कारणं पाय्छि मजुल । (घ) यक्व लिक्क लाःगु खनेदु । साय्मि त्वाः न्हूसाःया लिउनेया लँयात लुबि धाइगुलिं थ्व यक्व लिक्क लात ।
वँलामि (३७) थँहिताया साय्मि खः । वँ दिशावाची खँग्वः वन्तापाखें वःगु खनेदु । ला अवस्था थुइकीगु खँग्वः खः । –मि थुइकीगु खँग्वः खः । थँहितिया साय्मितय्संं वि.सं २०३८ पाखे वःला न्यायेकूगु दु । उमित वःलामि धाइ । थ्व स्वयां न्ह्यः थँहितिया साय्मि कुनां लूगु खनेमदु । थ्वहे खँग्वः वंलामि जूगु खनेदु । थुकिया सूत्र थथे खनेदु – वःलामि – वलामि [दीर्घता क्षय] – वँलामि [अनुनासिकीकरण] । सँक्व देसं वयाः भ्वँतय् व येँय् च्वंवःम्ह साय्मियात नं सँक्वमि (३८) धाल । थन –मि लितँसा थाय्या मनू धैगु थुइकी ।

द्यः, भूत
लाखे (३९) साय्मि थिमि, येँय् दु । लाखेया व्युत्पत्ति डाकसं जूगु खः (स्वयादिसँ, स्यस्यः दुनेया लाखे)। मानवीय विश्वास, धारणा, श्रद्धां मानवीय मनोविज्ञानया किचः उमिगु व्यवहार व कुनामय् खनेदै ।
भकु (४०) शब्द भल व कुण्ड ल्वाकज्यानाः वःगु खनेदु । भल भार खँग्वःया पाश्चचिकीकरण जुयाः वःगु खनेदु । अनंलि अक्षर लुप्त जुयाः भल जक ल्यन । खँग्वःया अन्तिम वर्ण तनाः भः जक ल्यनी । भः समकालीन नेपालभाषाय् योनी थुइकीगु खँग्वः खः। कुण्ड खँग्वलय् अन्तिम वर्ण क्षय जुयाः कुण्ड् जक जुल । अन्तिम वर्ण क्षय जुयाः कुन्‌ जक जुइ । कुन्‌ नं ज्यलाः उकिया क्षतिपूर्ति स्वरूप कू जुइ। । भ व कुं ल्वाकज्यानाः भकु जक जुइ । थुकिया रूपसन्धि प्रक्रिया थुकथ जुइ – भः–कुं – भक्कुं [प्रगतसमीभवन] – भक्कु [अन्तिमवर्ण क्षय] । थ्व खँग्वःया शाब्दिक अर्थ ‘जिथिया फ्याँय् (योनी)’ जुइ । नेपालभाषाय् योनीवाचक खँग्वःत मासि (सामान्य), पिसि (मचाल्यासे), नासि (ह्याउँमचा), तिसि (थिमजिउ मजूनिम्ह मिसामचा), भकु (जिथि) खः । भकु खँग्वलं जिथिया योनी व भैरवकुण्ड निगुलिं थुइकी । कुण्डया सामान्य अर्थ पुखू खःसा विम्वात्मक रूपं योनीया थासय् छ्यली । सिनाज्याबलय् नेवाः बुँज्यामितय्संं श्रृंगारिक म्ये हाली, थुकियात भःकायेगु वा भःपुइगु धाइ । थुकिया अर्थ फ्याँय्या म्ये खः । थ्व म्ये पद्यात्मक व अन्त्यानुप्रासयुक्त जुइ, गथेकि – ‘द्यांक्वय् वा पी न्याः, मैचाया मासी इमुली न्याः ।’ थ्व पद्यांशय् प्यंगू पाउ दु । थुकिया अर्थ द्यांया क्वसं वा पिनाच्वंगु दु , मिसाया फ्याँचाय् इमुलिं न्यात धैगु जुल । थ्व म्ये हालीपिंसं निश्चित अनुशासनय् च्वनेमाः । बुँज्यामि पोलं कुनातःगु लखय् च्वँत्तले जक थथे हालेजिउ । अनं पिहां वयेधुंकाः हाल कि व म्ये हाःम्हसित बांलाःगु मिखां स्वइमखु, अस्यः तायेकी । थथे भौपुल कि वा वइ, गुकिं यानाः सिन्ज्या बांलाइ धैगु विश्वास खनेदु । साय्मिया छता ज्या बुँज्या नं खः, खास यानाः तूया ज्या । उकिं थन वःगु भकु भैरवी वा फ्याँय्यात धाःगु जुइमाः । भैरवी व भैरव (सवः) येँया किलागःया देवीप्याखं हुइकीबलय् हइ । भोँतय् भकुयात हनाबना तयाः भकुजु (४१) धाइ ।
भलमाद्यः (४२) भैरवमहादेवया चीहाकःगु रूप दुगु येँया साय्मि खः । भैरव व महादेव निगः खँग्वः मुनावःगु खनेदु । थ्व निगलं खँग्वलय् रूपसन्धि परिवर्तन जुयाः वःगु खनेदु । (क) भैरवया र हिलाः ल जुल, अले भैलव जुल । भैलवया दकले लिउनेया आखः व त्वःफिनाः क्षतिपूर्तिकथं ताहासः (दीर्घता) वल । अले भैलः जुल । भैलःया ताहासः त्वःफिनाः भैल जुल । भैलया द्वीस्वरक्षय जुयाः भल जक ल्यन । (ख) महादेवया दकले लिउनेया व्यञ्जन व् त्वःफिनाः महादेअ जुल । महादेअया य् व अ सन्धि जुयाः य जुल, उकी क्षतिपूर्तिकथं दीर्घता वयाः महाद्यः जुल । महाद्यःया दथुया महाप्राण वर्ण ह अल्पप्राण जुयाः माद्यः जुल । अले भल व माद्यः मुनाः भलमाद्यः जुल ।
भू (४३) खँग्वः भूत खँग्वःया रूपध्वनि प्रक्रिया थुकथं जूगु खनेदु – भूत – भू [अन्तिम वर्ण क्षय] । भैलः (४४) खँग्वः भैरवं वःगु खनेदु । भैरव खँग्वःया र हिलाः ल जुल । अले भैलव जुल । अनंलि भैलवया दकले लिउने च्वंगु आखः दुसुनाः भैलः जक जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे खनेदु – भैरव – भैलव [रकारीभवन] – भैलः [अन्तिम वर्ण क्षय] । थ्व भैलः सायमितय् सालय् पुजा याये हे माः ।
महाद्यः (४५), व मांद्यः (४६) छगू हे खः । तर नितां कुनां छ्यलाच्वंगु दु । थुकिया अर्थ महादेव खः । महादेव महान व देव खँग्वः ल्वाकज्यानाः पिदंगु खँग्वः खः । महानया अन्तिम वर्ण न दुसनाः हायात गयाः महाः जुल । देवया अन्तिम आखःया व्यञ्जन व्‌ दुसुनाः देअ जुल । देअया स्वर य् व अ सन्धि जुयाः य जुल । लिसें दुसुगु व्यञ्जनया क्षतिपूर्तिकथं दीर्घता (ः) लितँसा च्वनाः द्यः जुल । महां व द्यः मुनाः महाद्यः जुल । महाद्यःया उच्चारण याकनं जूबलय् नासिक्य वर्ण म लिपाया हा मय् गयाः मां जुल । वयां लिपाया द्यः गथे खः अथे हे च्वन । थुकथं मांद्यः जुल । थुपिं भ्वँतया साय्मि खः । थुकिया रूपसन्धि प्रक्रिया थुकथं जुइ – महान – देव – महानदेव – महांदेव [नासिकिकरण] – महांदेअ [उत्तरपदान्त व्यञ्जन क्षय] – महांद्यः [क्षतिपूरक दीर्घत] – मांद्यः [नासिकीकरण] ।
नसाज्वलं
खैगुलि (४७) खयःया गुलि खः । खयः खयरया चीहाकःगु रूप खः । –गुलि गोलि थुइकीगु ताजिग्वः (कोटिकार) नं खः, नां नं खः । थुज्वःगु ताजिग्वःयात बाकिच्याःगु ताजिग्वः (अर्धकोटिकार, Quasi classsifier) धाइ । खयः व गुलि मुनाः खयरगोली जुल । थुकिया रूपध्वनि प्रक्रिया थथे जुइ – खयर – खयः [अन्तिमवर्ण क्षयः] – खय [दीर्घता क्षय] – खइ [श्रुति क्षय] । थ्व कुनां स्यस्यः समाजय् नं दु । थोव कुनां दुपिं साय्मि भोँतय् दु, थुमित अन ल्हासाखों धाइ । थुकिया अर्थ सँदेसय् वनाः खों जूपिं जुइ । थुपिं सँदेसय् वये–वने याइपिं खः । लँय् जुइबलय् तसकं ख्वाउँगु धाकुफसं न्यताः पम्हुक (पतपत) तज्याइगु । थुकियात पने फैगु वासः ख्वालय् खयः पायेगु खः ।
थुमिसं थ्व वासः सदां हे ज्वनाः जुइपिं जूबलय् थुमिगु नां हे खयरगोली, खयःगुलि, खयगुलि वा खैगुलि जुल । थुकिया प्रक्रिया थयकथं खनेदु – खयरगुलि – खयःगुलि [क्षतिपूरक दीर्घत] – खयगुलि [दीर्घता क्षय] – खइगुलि (अश्रुतिकरण) – खैगुलि [द्वीस्वरीकरण]। खौपा (४८) तू तिसिनाः ल्यंगु तूया पा खः । साय्मिया मूल ज्या चिकंलिसे वइगु लवः थ्व खः । थ्व भोँतया साय्मि खलः खः (स्वयादिसँ, त्यापा)।
चोकि (४९) जाकिया कुचा खः । च्वकि मूख्य नसाकथं मछ्यसे उगुंथुगुं ज्याय् जक छ्यली । च्वकि बियाः चिकं नं कालबिल याः । थथे च्वकिलिसे चिकं हिलाबुला याइपिंत च्वकि साय्मि धल । छुचुंमरि (५०) ज्यामियात नकीगु दकले पौष्टिक नसा खः । तर नेवाः समाजय् थुकियात स्वैगु मिखा क्वह्यं । थ्व सामाजिक दोष खः।
छोय्ला (५१) खँग्वः छुयाला हिलाः वःगु खनेदु । छुयाला खँग्वलय् स्वंगः आखः छु–या–ला दु । न्हापांगु आखलं धातु (क्रि), निगःगु आखलं आत्मभुत क्रिया व लिपांगु आखलं नां थुइकाच्वंगु दु । थ्व खँग्वः रूपध्वनि प्रक्रियां छ्वय्ला जूगु खनेदु । छु (छुइगु) खँग्वःया उच्चपश्चस्वर मध्यपश्चस्वरय् हिलाः छ्व जुल । न्हापांगु आखःया स्वापुतिइ निगःगु आखःया श्रुति (या) क्षय जुयाः निम्नमध्यस्वर (आ) य् हिल । लिपांगु आखलय् हिउपाः मवल । थुकथं छुयाला छुआला जुल । थनलि हानं न्हापांगु आखः छु हिलाः छ्व जुल । निगःगु वर्ण निम्नमध्यस्वर (आ) जुल । उकी स्वरवृद्धि जुयाः अग्रमध्यस्वर (य्) जुल । हानं छ्वआलां छ्वय्ला जुल । छ्वय्ला खँग्वलय् स्वरवृद्धि जुयाः छोइला जूगु दु । थुकिया प्रक्रिया थुकथं जुइ– छुयाला श्र छुआला ृअश्रुतिकरणे श्र छोय्ला ृस्वरवृद्धि, अग्रमध्यकरणे। नेपालभाषाया च्वमितय्सं न्ह्यःनेया दथुस्वर (य्) यात श्रुति (य) च्वइ । नेपालभाषाया छु खँग्वःया मेगु अर्थ छुइगु (शुरू) नं खः । थुकथं छुयालाभुया अर्थ न्हापांगु भ्वय् जुइ । थ्व भ्वय् नेवाः समाजय् छुं नं भिंगु ज्याखँया न्हेथुखुन्हु नइ । तर नेवाः समाजय् छ्वय्लाभुया अर्थ ‘छुयातःगु लाःया भ्वय्’ थुइकाच्वन, गुगु युक्तिसंगत मजू ।
तःब्व (५२) या अर्थ यक्व दुगु ब्व जुइ । ब्व खँग्वलं ब्वति थुइकी । थ्व नाम व ताजिग्वः थुइकीगु बाकिज्याःगु ताजिग्वः खः । भ्वय्या भाग न्ह्याग्गुं आपाः तइपिनि खलःयात तःब्व धाइ । थुपिं येँया पाक्व त्वाःया साय्मि खः । निब्वनः (५३) साय्मि थिमिइ दु । थुपिं थःपिनि व मेपिनिगु भाग नं नइपिं खः ।
पालु (५४) साय्मि घासा दयेकीबलय् आपा छ्यलीपिंत धाइ । मल्ता (५५) थें पालुपिं अर्थात हारांपिं साय्मियात मल्ता धाइ । लिसें मल्ताया ज्या याइपिंत नं मल्ता दइ । साय्मित नँज्या याइपिं जूगुलिं मल्तासवाः घासाया छगू अभिन्न अंग खः । थ्व भोँमि साय्मि कुनां (बिनां) खः ।
सँखोस्या (५७) सँख्वःसिँया व्युत्पादन खः । सँख्वःसि खँग्वलय् –आ लितँसा तनाः सँख्वस्या जूगु खः । सँख्वःसि चिकंया बांलाःगु स्रोत खः । सँख्वःसिया चिकं पिकाइपिं साय्मि खलःयात सँख्वस्या धाल । भोँतया साय्मितय्संं सँख्वःसिया चिकं पिकाःगुलिं थ्व नां थन ल्यन ।
हाम्चा (५८) खँग्वः हाम्वःचाया चीहाकःगु रूप खः । चिकं पिकाइगु सि हाम्वः व हेयवाचक –चा लितँसा ल्वाकज्यानाः हाम्वःचा जुइ । थुकी मध्यपदया स्वरक्षय जुयाः हाम्चा जुल । थुकिया प्रक्रिया थुकथं खनेदु – हामोचा श्र हाम्चा ृमध्यपद स्वरक्षये । हाम्वःयात संस्कृतं तिल धाइ । थ्व तिल तिसिनाः वःगु जुयाः चिकंयात तैलम् धाइ । खय् भासं तेल धाइ । व चिकंया ज्या याइम्हसित संस्कृत भासं तैलकार (५९) धाइ ।
ह्याम्गला (६०) साय्मि थिमिया मनू खः । हामु व गुलि मुनाः ह्याम्गुलि खँग्वः वःगु खनेदु । हामु खँग्वलय् श्रुति य आगम जुयाः ह्यामु जुल । ह्यामुया अन्तिम स्वरक्षय जुयाः ह्याम जुल । थुकी लितँसा गुलि वयाः ह्यामगुलि जुल । गुलि प्यपुने न्ह्यः मध्यपदया स्वर दुसुनाः ह्याम्गुलि जुल । व ह्याम्गुलिया स्वरक्षय जुयाः ह्यामगोलि जुल । ह्याम्गोलिया अन्तिम स्वरक्षय जुयाः ह्यामग्ला जुल । थुकिया प्रक्रिया थुकथं खनेदु – हामु–गुलि – हामुगुलि – ह्यामुगुलि [श्रुति य आगम] – ह्याम्गुलि [अक्षर लोप] – ह्याम्गोलि [स्वरक्षय, मध्य पश्चकरण] – ह्याम्गोला [स्वरक्षय, निम्न पश्चकरण] ।

प्रतिष्ठा
कःमि (६१) संस्कृतया कर्मि खँग्वलं वःगु खनेदु । कर्मि नेपालभाषाय् पाच्चचिकीकरण जुयाः कल्मि जुल । कल्मिया मध्य वर्ण दुसुनाः थुकिया क्षतिपूर्तिकथं दीर्घता वयाः कःमि जूगु दु । मनू थुइकीगु लितँसा पुलांगु नेपालभाषायाय् –मि खः । थुकिया रूपध्वनि प्रक्रिया थुकथं खनेदु – कर्मि – कल्मि [पाश्चचिकीकरण] – कःमि [क्षतिपूरक दीर्घत] ।
काजिखलः (६२) राजकीय हैसियत दुपिं साय्मितय्त काजिखलः धाइ । कान्छा (६३) दकले चीधिकःम्ह साय्मियात धाइ । कुतुपा (६४) क्वतपाया व्युत्पादन खः । क्वतपालया अन्तिम अक्षर ल दुसुनाः क्वतपाः जुल । थुकिया अन्तिम दीर्घता क्षय जुयाः क्वतपा जुल । अनंलि त या स्वरवृद्धि जुयाः क्वतुपा जुल । अनंलि प्रगत समीभवन जुयाः कुतुपा जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– कोतपाल – कोतपाः [अन्तिम अक्षर क्षय] – कोतपा [दीर्घता क्षय] – कोतुपा [स्वरवृद्धि] – कुतुपा [प्रगत समीभवन] ।
स्वांया ज्याइपिं साय्मियात नं गथु धाइ । ख्वपय् थुमित गाथा (६५) धाइ । झिंच्याद्वः (६६) नेवाः वा मेपिनि राणाकाल तक ध्यबाया ल्याः द्वःछितक जक खः । उज्वःगु इलय् झिंच्याद्वः ध्यबा दुपिं धैगु तःमि वर्ग खः । थुज्वःपिं साय्मितय्त झिंच्याद्वःखलः धाइ ।
थु (६७) पाक्व पुखुद्यांया साय्मिया छखलः साय्मि खः (पगेनी २०१५३१४) । द्वाः (६८) खँग्वः द्वारे खँग्वलं वःगु खनेदु । द्वार (लुखा) व –य् (मनू) ल्वाकज्यानाः वःगु खनेदु । थुकिया अर्थ लुखाय् च्वनीम्ह मनू वा पिवाः जुइ । थुकिया रूपध्वनि प्रक्रिया थुकथं खनेदु – द्वार – य् – द्वार [अन्तिम स्वरक्षय] – द्वाः [क्षतिपूरक दीर्घत] । धां (६९) धंया स्वरक्षय जूगु व्युत्पादन खः । थुकिया अर्थ दुधं जुइ । ध्यबां लुफिं हा (७०) न्हापा बैंक मदु, नोट ध्यबा नं मदु । सिजः वा धातुया म्वह जक ध्यबा जुइगु । तःमिपिनिगु छेँय् ध्यबा बोराय् थनाः पँचिना तै । थुज्वःगु ध्यबाय् हाःपिं साय्मित ध्यबां लुफिंहा खलः खः । नायः (७१) साय्मितय्सं याइगु ज्या कःघाइम्हसित धाइ ।
पःमाः (७२) व प्रधान (७३) स्यस्यः समाज थें हे लडाइँ ल्वाइपिं खः । थ्व ज्यापु समाजय् नं दु । पाःलाः (७४) वा पाला (७५) सँदेसय् (तिब्बत) नेवाः महाजनतय्गु छगू संघया नां खः । थुकिं सन् १९६० स्वयां न्ह्यः सँदेसय् ब्यापारिक ज्या याइगु खः । अथे ज्या सनीपिं मध्ये साय्मि नं छखलः खः । उकिं थ्व खँग्वः अनं हे वःगु खनेदु । लाहु (७६) नं साय्मिया छगू कुनां दु । थुकी निता खँ दु– (क) पाकिस्तानया लाहोरय् भर्ती जुइपिंत लाहुरे धाइ । थ्व खँग्वः नेवाः समाजय् नं दुहां वल । थन थ्व खँग्वः लाहू जुल । (ख) साय्मितय्सं त्वँसाया नं ज्या याइ । थथे नसात्वँसाया ज्या याइबलय् यक्व हे ल्हाः सिली । ल्हाःयात पुलांगु नेपालभाषां लाहा धाइ । थ्व लाहाया लिउने या वर्ण हा दुसुनाः ला जक ल्यनी । थुकी हु (ज्या) प्यपुनाः लाहु जूगु दु । न्हापांगु (क) व लिपांगु (ख) मध्ये (ख) जातीय भाषावैज्ञानिक दृष्टिं अझ लिक्क लाःगु खनेदु ।
मलताभासि (७७) मल्ताया पुलांगु नां मलभतासिया व्युत्पादन खः । मलभतासि विपर्यास जुयाः मलताभसि जुल । थुकी परागत समीभवन जुयाः मलताभासि जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ– मलभतासि – मलताभसि [प्रगत समीभवन] – मलताभासि [परागत समीभवन] ।
मास्टर (७८) साय्मि समाजय् अंग्रेजी शिक्षा कयाः शिक्षण पेशा नालातःपिंत धाइगु खः । झारफुकया ज्या याइम्हसित वैद्य (७९) साय्मि धाइ ।
सखापा (८०) चिबाहा वा स्तपुय् सख्वाः पाइम्ह साय्मियात धाइ । साल व मि ल्वाकज्यानाः सालमि जुल । सालया ल त्वःफिनाः क्षतिपूर्तिकथं दीर्घता वयाः साः जक जुल । थुकी –मि लितँसा वयाः साःमि (८१) जुल । थ्व साःमि ख्वप व ख्वपया भाषिक किचलय् लाःगु थिमि, सांगा, भोंतया नेवाः भाषाय् सःमि जुइ । थुकियात थुकथं सूत्र दयेके छिं – साःमि – सःमि [स्वरवृद्धि] । साहु (८२) तःमिम्ह साय्मियात धाइ ।
सिन्चा (८३) या अर्थ छ्यनय् सँ फाइगु दथुया ध्वःयात धाइ । थन वःगु थ्व मोहनसिंह खँग्वलं वःगु खनेदु । डानियल राइटजुं देवमाल वंशावलीया बः कयाः थुकथं धयादीगु दु – रण मल्ल (ने.सं.६२२) या शासनकालय् भोँतया मोहनसिंह मानन्धरयात चण्डेश्वरी (कुमार कुण्ड) माजुं लुँया मेछ्यं बर बिल । छुं दिन लिपा हानं छम्ह योगीं एकमुखे रूद्राक्ष बिल । थुकथं मोहनसिं तःमि जुल । अनंलि वय्कलं पशुपति महाद्यःयात जेष्ठशुक्ल सप्तमि कुन्हु ३६ फा तूचिकंया अखण्डदीप छ्वयेकेत गुथि तयाबिल । उकिया रसिद दँय्दसं पशुपति अमालकोट अड्डां बी । थ्व मोहन सिंया सन्तानं थःपिनिगु नामय् सिं छुत । थुमित यःम्ह मनूकथं सिंचा धाल । थुकिया हिज्जे विन्यास जुयाः सिन्चा खलः जुल । थुपिं थाैंकन्हय् येँया वतु त्वालय् झिंछखलः दु । स्यस्यःलिसे आपाः संगत याना जुइम्ह साय्मियात भोँतय् स्यस्यः (८४) धाल । सूर्ति (८५) तँलाछी सूर्ति मीपिं साय्मियात धाइ । हुखे (८६) हुकालिसे प्यपुना च्वनीम्ह बजांगुलु खः ।

ज्वलं
कू (८७) बुँज्याय् दकले आपाः छ्यलीगु ज्याभः खः । साय्मि बुँज्यालिसे नं स्वाःपिं मनू जूगुलिं थ्व ज्याभः दैगु हे जुल । थ्व हे नामं कू कुनां जुल । खिं (८८) छ्यंगू बाजा खः । मगःखिं (मादल), क्वंचाखिं दक्व हे छ्यंगूया बाजा खः । खिं खगः (आकाशं) खँग्वलं वःगु खनेदु । व बाजा थानाः पिदंगु सः थे हे शंख पुइपिंत ख्वपय् खागि धाइ । खिंबाजा तसकं सः बांलाःगु बाजा खः । थुकिं मनयात आनन्द याइगुलिं थ्वा बाजायात मृद· नं धाइ । खिं थें हे तसकं थ्वइगु बाजं धाः भोँतया साय्मितय्संं थाः, उकी उमिगु नां धाः (८९) जुल । बुँज्या याइपिनि तसकं यइगु पेय धैगु हे थ्वँ अय्लाः खः । थ्वँ थुइत हाजा हायेमाः, हाजा हायेत पोतासि माः ।
पोतासि दुपिंत पोतासि (९०) धाल । बासुरी पुइपिं साय्मि खलःयात बांसुरी (९१) धाल । सलिं (९२) चिकं सालय् खौ ल्ययाः सालय् क्वफाइगु जालियात धाइ । थ्व साय्मिया छता ज्वलं छ्यलीपिंत धाइगु खः । मेथाय् सलीया अर्थ अय्लाः थ्वँ त्वनीगु चाया पाला जुइ ।
सिखः (९३) थिमिया साय्मि खः । सिखःया अर्थ छगू क्वखायेगु चौ तयाः काकाः दयेकातःगु तिसा खः। मेगु अप्पा छ्यानाः नचुकातःगु धू खः । थ्व न्हापा बज्र पायेबलय् माः । थुकियात सिखःचुं दाइ । साय्मितय्गु छता ज्या चीबहालय् सिखःचुं पानाः बांलाकेगु नं खः । थन वःगु सिखः थ्व हे सिखःचुंया चिहाःगु रूप खः ।

वास्तु
सायमितगु छगू ज्या वास्तुलिसे नं स्वानाच्वंगु दु । उकी वास्तु वा थ्वलिसे स्वाःगु खँग्वः मनूया नांलिसे स्वानाच्वंगु कुनां थ्व कवलय् लाः । बल्लाःगु फः दुगु छेँया मनू असंफः (९४) जूगु खनेदु । असंफः कुनां दुपिं साय्मि खलः भोँतय् जक दु ।
चिकिचाधंगु दबू लिक्क दुपिं दबूचा (९५) धाल । ध्वाखाया सिथय् च्वनीपिं ध्वाकासी (९६), ननिचाय् च्वनीपिं ननिचा (९७), चिचाग्वःगु पुखू लिक्क च्वनीपिं पुखुचा (९८) साय्मि खलः जूगु खनेदु । बहाया चीधंगु रूपया जवं खवं दुपिं बही (९९) साय्मि जुल ।
मनूया नां
कालुसिङ (१००) हाकुम्ह मनूया नामं वःगु खनेदु । बालकृष्ण (१०१) मचाम्ह कृष्णया नामं वःगु येँया साय्मि खः । वसुदेवया काय् वासुदेव कृष्णया नामं बासु (१०२) खलः वःगु नां वल । थुपिं पाक्व पुखुद्यामय् दु ।

स्वभाव
मनूया वंश, ख्वाः, धिकः बानी, स्वभाव स्वयाः नां छुइगु चलन दु । खत्री (१०३) धायेवं मां व बौ बिस्कं बिस्कं पुचःयाम्हपाखे दुम्ह मचा धकाः सीकेमाल । चीधी (१०४) कान्छाम्ह वा चिकिधिकःम्ह साय्मि खः । छ्याकं (१०५) धैगु सिं रण्डां सुनाः पिहांवैगु सिँख्वला खः । थ्व सिँ ज्या याःपिनि लवः खः । थुकथं लवःयात छ्याकं धाइ । लवः यक्व नइम्ह साय्मियात छ्याकं धाइ ।
तंगः (१०६) तःधंगु बस्ती दुथाय् च्वंपिं साय्मि जुल । थ्व त्वाःया नां नं खः । तःजः (१०७) यक्व जः दुगु परिवारया साय्मियात धाइ । तःधी (१०८) तःधिकःम्ह साय्मियात धाइ ।
साय्मितय् तू काकाः चिकं पिकाइसा तू त्याःत्याः यानाः पापा चिनाः खौपा जुइ । उकिं खौयात त्यापा (१०४) नं धाइ । कपाःया दथु दुहां वःम्ह मनूयात दथुधस्याः धाइ । भोँतय् दतधस्याः (१०९) धाइ । थन अघोष महाप्राण वर्ण थ अघोष अल्पप्राण वर्ण त जूगु दु । नःसिं (११०) तसकं नयेमाःम्ह वा नगुलु खः । चिकं तयाः इलय् म्वः मल्हूसा छ्यं न्ह्यतुइ । अथे छ्यं न्ह्यतुम्ह भोँतया साय्मियात न्हेतु (१११) धाल । न्हाय्पं मरूम्ह भ्वँतया साय्मियात न्हेपांमरू (११२) धाल ।
तसकं नये पित्याःम्हसित पित्याः (११३) धाइ । भतीचा चीधिकःम्ह मनूयात पुक्र्या धाइ । खँय्भासं चीधिकःम्ह मनूयात पुड्के धाइ । पुड्के खँग्वलय् –आ लितँसा तयाः पुड्क्या धाल । वहे पुड्क्या नं रकारय् हिलाः पुर्क्या जुल । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – पुड्के–आ – पुड्कया – पुर्क्या [रकारीभवन] । पुलांगु जक खँ ल्हाइम्हसित पुलां (११४) धाइ । ख्वाः भतिचा आपाः यचुम्हसित नेवाःतय्सं भुयू धाइ । सामान्य स्वयाः पाक्क जुल कि वयात वँय् (११५) धाइ । थुकियात थिमिइ वाँय् (११६) धाइ । ख्वाः तुयू व मनू भतीचा स्वये जिल कि सँय् (११७) धायेगु चलन नेवाः समाजय् दु । सिस्याः (११८) सि स्याइम्ह मनूयात धाइ । छुं ज्या मरू, फोहरी, म्ह छम्ह सि थाःम्ह मनूयात सिस्याः धाइ ।