ने.सं. ७६१ सं यलया मल्ल जुजु श्री सिद्धिनरसिंह मल्लं पलिस्था याःगु परम्परागत सांस्कृतिक प्याखंया नां कातिप्याखं खः । थ्व प्याखं जुजु श्री सिद्धिनरसिंह मल्लं दँय्‌दँसं च्यान्हुतक हुइका वंगु खः । लिपा ने.सं. ७८७ सं जुजु श्री श्रीनिवास मल्लया पालय्‌ उकी हानं मेगु ‘बाथः प्याखं’ न्हय्‌न्हुतक तनाः झिंन्यान्हु हुइकल। अनं ल्यू ने.सं. ८०४ सं जुजु योगनरेन्द्र मल्लं मेगु थीथी प्याखंत भिंmन्यान्हु तनाः सुइन्हु (लच्छि) तक हुइका थकूगु कातिप्याखं खः । थ्व प्याखं लच्छियंक हुइका थकेगुली मल्ल जुजुपिनि स्वंगू पुस्ताया योगदान दु । दँय्‌दँसं कात्र्तिक लाय्‌ हुइकीगु जूगुलिं थ्व प्याखंया नां कातिप्याखं जूवंगु खः । नापं थ्व प्याखं हुइकीगु दबूयात काति दबू धायेगु चलन जुल । थ्व प्याखं हलिमय्‌ दक्वसिबय्‌ ताहाः प्याखं धयातःगु दु । न्हियान्हिथं बिस्कं छता छताजि प्याखं हिला हिलाः हुइकीगु हे थ्व प्याखंया छगू विशेषता खः । थ्व प्याखं छगू हे विषययात कयाः हुइका तःगु मखु, थुकी तःताजि लीलात क्यनातःगु दु । थ्व प्याखं श्रीकृष्णया लीलाया लिधंसाय्‌ क्यनातःगु जूगुलिं प्याखंया मूपात्र श्रीकृष्ण हे खः । अथे नं थ्व प्याखनय्‌ जुजु श्रीनिवास मल्लं न्हय्‌न्हुतक तनाः हुइका थकूगु लोक प्याखं अतिकं लोकंह्वाःगु बाथः प्याखं खः । थुकी जुजु श्रीनिवास मल्ल थः हे यलय्‌ बाथः जुया प्याखं हुल धैगु लोककथन दु । कात्तिप्याखंया मूप्याखंकथं अतिकं महत्वं जाःगु प्याखं खः श्री नृसिंह अवतार प्याखं । काति प्याखंया फुक्क प्याखंत शास्त्रीय संगीत व बाजाया तालय्‌ हुलाः खँल्हाबल्हा नापं दुथ्याका तःगु मुकूट व ख्वाःपाः पुयाः हुलीगु प्याखं खः । वंगु ने.सं. १०७० दँतक नं लच्छियंक हुइकाः वयाच्वंगु, ने.सं. १०७१ स थ्व प्याखं लच्छि पूमवन तर प्याखं मद्यू । अनंलि ने.सं. १०७२ दँ निसें ११०१ दँ तक श्री वराह व श्री नृसिंह अवतार प्याखं दँय्‌दँसं निन्हु निन्हु जक क्यनावःगु जुल । थनंलि कात्र्तिक नाच प्रबन्ध समिति स्वनाः ने. सं. ११०२ निसें दँय्‌दँसं च्यान्हु व थौकन्हय्‌ थुगु प्याखं झिन्हुतक हुइकाः क्यनाः वयाच्वंगु जुल ।

कातिप्याखं हुइकीगु विधि
अद्वितीयगु कृष्णदेगः दयेकेगु सम्पूर्ण ज्या क्वचायेकाः थुकिया हे लसताय्‌ राजगुरु, नाट्याचार्य हरिबंश राजोपाध्यायया सृजना तथा निर्देशनय्‌ प्यम्ह नारांद्यः व कृष्ण देगः न्ह्यःनेसं दुगु दबुली कार्तिक महिनास श्रीकृष्ण चरित्रया लिधंसाय्‌ न्यान्हुतक प्याखं हुइकेगु परम्परा नीस्वन । थुकी सुरदास, सुदामाया लोकनाटक वराह अवतार व नरसिंह अवतार नापं धौग्वंप तछ्याइगु (दधिलीला) आदि हुइकेगु ज्याझ्वः दुगु खः । लिपा थीथी इलय्‌ तँसा तःगु प्याखनय्‌ न्हापांगु चरणया श्रीकृष्णयात मूपात्रकथं नालाः रुकमणि, सत्यभामा, जय व विजयया नृत्यपाखें प्याखं प्रारम्भ यानातःगु खनेदु । अथे हे सकतां प्याखं हुइकेत थीथी बाजं नं छ्यलातःगु दु । गथेकि– खिं, बभूचा, चाः, प्वंगा, धाः, दम्वःखिं, जोनगडा, मृदङ्ग, पछिमा व म्वाहालि आदि। उकी मू बाजं खिं, बभूचा, ताः व प्वंगा खः । थ्व बाजं फुक्कं धै थें न्हिं न्हिं प्याखं हुइकेत मदयेकं मगाःगु बाजंत खः । अले मेमेगु बाजंत प्याखं स्वयाः स्वयाः गुबलय्‌ गुबलय्‌ गुज्वःगुज्वःगु बाजं थानाः हुइके माःगु खः, उबलय्‌ उबलय्‌ उगु उगु बाजं थायेगु याइ । गथेकि धाः बाजं भुस्याः थ्व युद्धयागु बाजं खः । अनं जोनगडा नं युद्धया प्याखनय्‌ थाइगु बाजं खःसा मृदङ्ग पछिमाः व म्वाहालि थ्व अप्सरा प्याखं हुइकीबलय्‌ थाइगु व पुइगु बाजं खः । थथे थीथी बाजंत थ्व प्याखनय्‌ दुथ्याका तःगु दु । व थें हे थ्व प्याखनय्‌ प्याखंकथं शास्त्रिय म्ये, थीथी कथंया राग कयाः म्ये हालाः म्येया सुरय्‌ बाजंया तालय्‌ हुइकीगु व हुलीगु प्याखं खः । अले थ्व प्याखनय्‌ यलया थीथी नेवाःजातितय्‌गु सहभागिता व ब्वति दुगु समावेशी प्याखंया दसुकथं थ्व कातिप्याखं न्हयब्वया तःगु दु ।

सुदामा
काति प्याखनय्‌ न्हापांगु प्याखंकथं न्ह्यब्वया तःगु प्याखं खः सुदामा । सुदामा श्रीकृष्णया बाल सखा खः । छन्हु गुरुकुलय्‌ गुरुमांया आज्ञाकथं श्रीकृष्ण व सुदामा जङ्गलय्‌ वनाः छुसिँ माःवनी । सुदामा धाःसा छुसिँ मामां त्यानु चायाः श्रीकृष्णयात विश्राम कायेनु धकाः धाइ । तर श्रीकृष्ण छत्ति हे त्यानु मचासे छुसिँ मालावं च्वनी । विश्राम कयाच्वंम्ह सुदामा नये पित्याःगु सहः याये मफयाः गुरुमामं बियाहःगु चाना प्वः फ्यनाः श्रीकृष्णया भागतकं नइ । थुजाःगु सुदामाया चरित्र श्रीकृष्णं अन्तर ध्यानं स्वयाच्वंगु जुल । थ्व खनाः दुःखया मू कारण धैगु लालच हे खः धकाः आज्ञा तकं जुइ । लिपा श्रीकृष्णं थःत नं नये पित्यात गुरुमामं बियाहःगु चाना नयेहिं धाइबलय्‌ सुदामाया ला छु याये छु याये थें जुइ । अले थःगु गल्तिया निंतिं कृष्णयाके क्षमा फ्वनी । थथे बाललिला धुंकाः द्वारिकाय्‌ श्रीकृष्ण द्वारिकाधीश जुयाः रुकमणी व सत्यभामा नापं लोकउपकार व कल्याणकारी ज्याय्‌ लीन जुयाच्वन । थुखे श्रीकृष्णया बाल सखा सुदामा धाःसा अनकन्तार गामय्‌ कलाः सुशीला व निम्ह सन्तानया दथुइ कष्टकर जीवन हनाच्वन । सुदामां थः न्ह्याक्व दुःख फयेमाःसां परमात्माया ध्यान व भक्तिभाव यायेगु धाःसा मत्वःतू । छन्हु सुशीलां थः भात सुदामायात दरिद्रतापाखें मुक्त जुइया निंतिं द्वारिकाय्‌ वनाः बालसखा श्रीकृष्णयात नाप लायेत सुझाव बी । शुशीलाया सुझावकथं थः बाल सखा श्रीकृष्णयात नाप लायेगु मनय्‌ तइ । तर श्रीकृष्णयात बीत थःयाके दुगु छुं मखु । भिक्षा कयाः दुगु च्वकियात खत्या दयेकाः प्वःचिनाः सुदामा कृष्णया द्वारय्‌ थ्यनी । श्रीकृष्णं थः बाल सखा सुदामाया तुति सिलाः अतिथि सत्कार नापं अनेक सेवा याइ । थ्व हे झ्वलय्‌ श्रीकृष्णं सुदामायात छं जितः धकाः छु ज्वना वयागु दु धकाः न्यनी । सुदामा मछाःपहलं च्वकिया दयेकाः हयागु खत्या प्वः उलाक्यनी । थःयात बालसखां हयाब्यूगु खत्या श्रीकृष्णं तसकं साःगु पहलं लय्‌लय्‌ तातां नइ अले इनाः नं नकी । थ्व झ्वलय्‌ सुदामा थःगु नुगःखँ श्रीकृष्णया न्ह्यःने न्ह्यब्वये फै मखु । लिफः स्वस्वं हे सुदामा नुगःया खँ नुगलय्‌तुं स्वचाकाः बिदा फ्वनाः वनी । थुखे सुदामा छेँय्‌ थ्यनेवं थःगु छेँ सुदामा थम्हं म्हसीके फै मखु । न्हापा भ्वाथःचागु छेँजा लाय्‌कूया दरवार थें जुइधुंकल अन । कलाः सुशीला व मस्तय्‌गु रुप नं गाक्कं हिलेधुंकल । थ्व सकतां श्रीकृष्णया लिला धकाः थुइकाः धर्मय्‌ दत्तचित्त जुयाः सुदामां जीवन ब्यतित यानावं च्वन । विधागत प्याखं क्वचाइ ।
भक्त सुरदास
कातिप्याखनय्‌ मेगु छगू बिस्कं प्याखंया नां खः भक्त सुरदास । थुम्ह भक्त कविं मिखां मखंसां अन्तरमनं श्रीकृष्णया स्तुतिइ थीथी थासय्‌ थीथी इलय्‌ भजन याना वयाच्वन । कनवादास व विनवादास निम्ह भक्त सुरदासया पासापिं खः । छन्हु भजन यानाच्वंगु इलय्‌ कनवादासं भक्त सुरदासयात लप्पु ज्वनाः भजन याये मगाःनि ला नु दनाः बिज्याहुँ धकाः धाल । भक्त सुरदास मदँसे आः भचा आसे रे, जितः भचा भजन याकेब्यु । राधे…. गोबिन्द राधे राधे । विनवादासं सुरदासयात लप्पु ज्वनाः थनी, आः ला गात नु, नयेत्वने द्यने नं म्वाःल ला ? कनवादास व बिनवादासया खँ न्यनाः सुरदासं धाइ– हे पासापिं, छु भगवानया भजन स्वयां नयेत्वनेगु तःधं ला ? ग्व, जितःजा नयेत्वने धैगु हे मस्यू । भगवानया भजन जक यायेदःसा हे आनन्द वः । हथासं कनवादासं धाल– हे सुरदास छं संसार धैगु हे मखं । संसारया रितिथिति छु खः धैगु मस्यू । छःपिनिगु चा न्हि धैगु सकतां समान जुयाच्वन । जिमिसं ला थ्व संसार खनाच्वनागु दु । संसारया ईकथं न्ह्यानाच्वनागु दु । गुलि बांलाः बांमलाः सकतां स्वयाच्वनागु दु । वनेगुसा नु मखुसा जिपिं वनेत्यल । आः भक्त सुरदास बुलुहुं पचिपचि यानाः दनेगु कुतः यासें धाइ अय्‌… पासापिं थ्व संसार धैगु छु खः ? जिं मखंगु छं गथे खन ? गज्यःगु खः थ्व रीत धैगु ? कनवादासं सुरदासयात बांलाक स्वयाः धाइ– थ्व संसारया सकतां रीति थुइकेया निंतिं दुनेया मिखा दयां मगाः पिनेया मिखां हे खंकेमाः । आः भक्त सुरदासयात थःगु मिखां थ्व संसार स्वयेगु आसकुति जुइ । पिनेया संसार खंके दतधाःसा प्रभुया भक्तिभावय्‌ आपालं लीन जुइफैगु मनोभावना तसें भक्त सुरदास कृष्णद्वारय्‌ वनाः श्रीकृष्णया स्तुति याइ । अले श्रीकृष्णं थः अति प्रिय भक्त सुरदासया मनोरथ पूवंकेया निंतिं वयात मिखाया ज्योति प्रदान यानाबी ।अले सुरदासयात थ्व संसारया रिति स्वयेगु ह्वःताः चूलात । नापं न्ह्याबलें थें सुरदास मिखां तिसिनाः जपमाः संकाः श्रीकृष्णयात प्रार्थना याइ । थ्व इलय्‌ स्वर्गं मोहिनी नांया अप्सरा ब्वयावयाः सुरदासया न्ह्यःने दंवइ । अले प्याखं हुली । न्हापां ला सुरदासं थःगु इद्रिययात चिना च्वनी । लीपा आपालं जुसे मोहिनी खनाः मन चीफै मखु व नापं भुले जुइ । थ्व सकतां खनाः कनवादासं धाइ– भक्त सुरदासया मिखा दुगु धैगु ल्यासे नापं भुले जुइत जकं ला जुल बाऽ । थ्व खँ न्यनाः सुरदास न्ह्यलं चाः थें जुल । कनवादास स्वयाः– अय्‌..पासा, छं छु धया, हाकनं छकः धासा, जिं मथुल । अजू चायाः आः छु थुइ ? थुइ नं मखुत, भगवानया तप याना बिज्यानागु मखु ला ? थनजा भगवतिया जकं जप याना बिज्यात का । संसार खन मखा ? थ्व सकतां खनाः मछाःपहलं मोहिनी सुरदास पाखे स्वयाः का स्वामी जि वना हे
छ्वये । हाकनं छःपिनिगु सेवा यायेत वये । थुलि धयाः मोहिनी ब्वयावनी । ओह थ्व पिनेया मिखां यानाः जिगु दुनेया मिखां कां जुल । जितः ज्ञानचक्षु दुसा गाः । थ्व संसार थ्व मिखां स्वयेगु स्वयाः मस्वयेगु हे भिं ताल । कनवादास, मनवादास जितः थ्व पिनेया संसार स्वयेगात, थ्व अनित्य संसार स्वये मयल । जिगु थ्व मिखा श्रीकृष्ण द्वारिकाधीसया चरणय्‌ लिततः वनेनु धकाः द्वारिकाधामय्‌ वनाः श्रीकृष्णयात भक्त सुरदासं थःगु मिखा लिततयाः न्हापा थें श्रीकृष्णया भाव, भक्ति व भजनय्‌ लीन जुइ ।विधागत प्याखं क्वचाइ ।

माधवानर लीला
श्रीकृष्णया अनेक लीलात मध्यय्‌ माधवानर छगू लीलाकथं कातिप्याखनय्‌ न्हयब्वया तःगु दु । खतुं थुगु प्याखं थौंकन्हय्‌ क्यनीगु कातिप्याखनय्‌ न्हयब्वया तःगु धाःसा मदु । थुगु प्याखनय्‌ श्रीकृष्ण पृथ्वी लोकया जुजुपिनिगु पराक्रम स्वयेगुया निंतिं माधवानर भेष कयाः छम्ह सुन्दर ब्राह्मण अले स्वां मालीया चरित्रय्‌ गोपिन्द्रया राज्यय्‌ प्रवेश जुइ । माधवानर नवयुवकया सुन्दर रुपं मोहित जुसें राज्यया म्ह्याय्‌मचा व भौमस्तसें उम्ह नवयुवकयाके स्वां फ्वंवनेगु याइ । थथे हे छन्हु जुजुया म्ह्याय्‌ राजकुमारी कामकुन्दला नं माधवानरयाके स्वां फ्वंवइ । थ्व हे झ्वलय्‌ माधवानर व कामकुन्दलाया दथुइ यःत्यः जुइ । निम्हेसिया मतिना सर्वत्र जुसें दरवार व राज्यसभाय्‌ तकं थ्यनी । थथे राज्यया म्ह्याय्‌मस्त व भौमस्त स्यंकाजूम्ह मनूयात देसय्‌ तयां भिं जुइ मखु धकाः धासे माधवानरयात देसं तकं पितिनी । थुखे थः प्राणनाथ विना च्वने मफु धासें माधवानरयात कामकुन्दलां माः जुइ, गनं लुइके फै मखु । थुखे माधवानर नं थः प्राणेश्वरी कामकुन्दलायात लुमंकाः नुगः ख्वयेका च्वनी । छन्हु माधवानरया न्ह्यःने वलिसेन नांया वनियाँ दं वइ । निम्हेसिया दथुइ म्हसीका कालबिल जुइ । देसंदेसय्‌ चाःहिला जुयाम्ह जि कामकुन्दलायात जिं बांलाक म्हस्यू । छिगु बारेया बुखँ थ्यंकाबी धकाः धाइ । आः हाकनं माधवानरया न्ह्यःने राजहंस व राजहंसीया दं वइ । हे राजहंस छिपिं गुलि बांलाः गुलि सुख, आनन्द जि अभागि जुलं गुलि दुःखि । जि नं जिम्ह सुन्दरी नापं दुगु जूसा छिपिं थें हे आनन्द व सुखि जुइगु, छु याये । माधवानरया मनया खँ थुइकाः राजहंसं लिसः बी– हे मनू । छ मनुष्य जुयाः नं छाय्‌ निराश ? छं प्रियजन नाप लायेगु खःसा, उजयनपुरया महाँकाल देवया पूजा प्रार्थना यात धाःसा छं प्रियतम नापं ह्वने दै । राजहंसया थुगु खँ न्यनाः माधवानर उजयनपुरय्‌ वनाः महाँकालया खुव स्तुति याइ । थथे हे छन्हु जुजु विक्रमादित्य नं महाँकालया भक्तिभावं पूजापाठ यानाच्वंगु इलय्‌ देगःया अंगलय्‌ मतिनाया वियोगान्त श्लोक च्वयातःगुली मिखा वनी । ओेहो, थ्व श्लोक च्वयातःम्ह दुःखि सु जुइ ? थ्वयागु विरहीयात मालाः वैगु दुःख मदयेका बीगु कुतः याये । अले जुजु दरवारय्‌ वयाः थुम्ह मतिनामि मालाः हःम्हेसित सिरपाः बीगु तकं घोषना याइ । थुखे माधवानरं थःगु म्हगसय्‌ तकं महाँकाल देव कवं, ख्याः व वेतालया पूजाभाव व स्तुति यानावं च्वनी । जुजुया उजंकथं राज्यया नर्तकी भोगविलासीनी माधवानरयात मालेत वनी । छथाय्‌ द्यना च्वंम्ह मनूयात थनाः हे युवक दँ छाय्‌ थथे द्यनाच्वना, सु छ? जिगु नां भोगविलासीनी खः । सकसियागु भोग इच्छा पूवंकेम्ह, छंगु नं छुं इच्छा दु ला ? प्रतिलिसलय्‌– हे कामिनी मिसा जिगु नां माधवानर खः । जि छम्ह परदेशी । ओहो, अगःचा मालाः देगःचा लुत धकाः भोगविलासीनी मनंमनं लय्‌ताइ । वइगु ल्हाः ज्वनाः नु जि नापं थौ छंगु भाग्य थित नापं जिगु नं । जुजु विक्रमादित्यं छंगु इच्छा पुवंका बी नापं जितः नं सिरपाः बीगु जुल । छम्ह जुजुं ला जितः देश निकाला यानाः जिगु थ्व गति जुल । आः थन छु जुइगु ख मस्यु ? भोगविलासीनी जुजुं हे छंगु इच्छा पूवंकाः बी धकाः धासेंलि छं पीर फया च्वनेमाःगु दु ला, नु याकनं धकाः माधवानरयात दरवारय्‌ उपस्थित याइ । जुजु लय्‌तायाः भोगविलासिनीयात सिरपाः बी । अले जुजुं माधवानरयात स्वयाः वइगु मतिना प्याःचाः शान्त यायेगु निंतिं धाइ– हे युवक छन्त जिं छं मतिनामि राजकुमारी कामकुन्दला सिवें बांबांलाःपिं थन राज्यय्‌ नं आपालं दु । धन्दा काये म्वाः, जिं चूलाका बी । अथे जुयाः ल्वःमंका छ्व व राजकुमारी कामकुन्दलायात । हथासं व माधवानरं धाइ– भो राजन व कामकुन्दला जि प्राणेश्वरीयात ल्वःमंके मफु, व बिना जि सिनावने धकाः धाइ । कासा म्वाःल छंगु व राजकुमारी कामकुन्दलाया अवश्य मिलन जुइ ।धकाः जुजु व माधवानर कामकुन्दलाया देसय्‌ वनी ।कासा छ थन च्वनाच्वँ, जि वनाः न्हापां कामकुन्दलायात नापलानाः वये धकाः जुजु विक्रमादित्य वनी । थुखेकामकुन्दलायात खनाः जुजु थः हे मोहित जुइ । अले माधवानर छखे तयाः जुजुं थःपाखें हे कामकुन्दलायात प्रेम प्रस्ताव तइ । जुजुया प्रस्तावयात अस्वीकार यासें थः माधवानर नांया छम्ह ब्राह्मणया प्रेमीकथं म्वानाच्वनाम्ह खः धकाः लिसः बी । थःगु प्रेम प्रस्ताव अस्वीकार याःगु तंम्वलं छं व माधवानर नांया मनू छंगु हे बिरहिं यानाः सीधुंकल धकाः धाइ । कामकुन्दलां छकः तसकं झसुकाः तयाः अन हे प्राण त्याग याइ । थुखे फसं माधवानरया न्हाय्‌पनय्‌ वयाः जुजुया कुकर्मं यानाः छं व कामकुन्दला छंगु विरहिं सित धकाः बुखँ न्यंकी । थ्व न्यनाः माधवानरं नं अन हे प्राण त्याग याइ । थ्व खनाः जुजुयात पश्चाताप जुइ । हरे जिं गज्याःगु पाप यायेलात धकाः तरवार कयाः थःम्हं थःत हे गःकीत स्वःबलय्‌ अन महाँकाल देवया प्रभावं वेताल वयाः जुजुया आत्महत्यायात पनाबी । कामकुन्दला व माधवानरयात पुनर जीवनदान बियाः निम्हेसिया दथुइ झः झः धायेक इहिपाः यानाबी । विधागत प्याखं क्वचाइ ।

कातिप्याखनय्‌ बाथः प्याखं

थः अबुजु सिद्धिनरसिंह मल्लं पलिस्था याःगु काति प्याखनय्‌ जुजु श्री श्रीनिवास मल्लं तँसाकथं न्हय्‌न्हुतक बाथः प्याखं हुइकाः थकुगु खः । थ्व प्याखनय्‌ बाथःत मूप्याखंम्वःत स्वम्ह दु । स्वम्हसिया नां खः – गंगुल (गंदाजु), समाल (समाःभाजु) व बालथक (बाथः किजा) । थुपि स्वम्हं ब्रम्हा, महेश्वर व विष्णुया प्रतिरुप धाइ । थुपिं स्वम्ह द्यःपिं स्वर्गं थ्व मत्र्य मण्डलय्‌ कुहां वयाः मनूया रुप कयाः थन लोकया चरित्र स्वयेत व लोकयात अनेक अनेक चरित्र क्यनाः, कनाथके धकाः वःपिं धाइ । थिमिसं थ्व प्याखनय्‌ भूत, वर्तमान व भविष्यया (जुयावंगु, जुयाच्वंगु व जुयावइगु) खँत न्ह्यथनाः प्याखं क्यना वयाच्वंगु दु । न्हापा न्हापा काति प्याखं लच्छि हुइकाः क्यना वयाच्वंवलय्‌ थ्व बाथः प्याखं न्हय्‌न्हुतक क्यना वयाच्वंगु खः । आः थौंकन्हय्‌ थ्व स्वन्हु जक क्यना वयाच्वंगु दु । थ्व स्वम्ह बाथःतय्‌त लोक भासं छसिकथं ‘यमि बाथः, ख्वपय्‌ बाथः व यलय्‌ बाथः’ धकाः धायेगु व थ्व हे नामं इमित म्हसीकेगु याना वयाच्वंगु दु । नापं उगु इलय्‌ थ्व नेपाःगाः स्वनिगःया प्रतिनिधित्व याकातःगु नं जुइमाः । उकिं स्वंगू देय्‌या नापं इमिगु नामाकरण यानातःगु जुइ । थन बाथःया अर्थ खः बालथक । थुपि स्वम्हं साप हे चंखपि थके यानाः, ह्ययेकाः नयेगु व कायेगुली ताःलाःपि जूगुलिं थिमित बाथः धकाः धाःगु जुल । थुकी मेपिं ख्वाःपाः पुयाः प्याखं हुलीपिं खः बाथः मिसा, थुपिं बाथःतय्‌ तिरि जुयाः हुलीपि खः ।

माकःसि मियेगु प्याखं
बाथः प्याखनय्‌ माकःसि मियेगु शिर्षकया प्याखं हुइकीगु याना वयाच्वंगु दु । प्याखनय्‌ स्वम्ह बाथःत चाःहिलेगु झ्वलय्‌ लँय्‌ बाथःकिजाया तसकं नयेपित्यात धकाः छतपते जुयाः लँय्‌ ग्वाराग्वारातुली, थ्व खनाः गंदाजु व समाःदाजु निम्ह जानाः सर्गतय्‌ ब्वयाच्वंम्ह इमायात चाःग्वःचां कयेकाः स्यानाः बाथःकिजायात नकी । प्वाः भचा शान्त जुल धकाः बाथःकिजां बुलुहुं पलाः न्ह्याकी । न्यासि ववं छुं भचा लिपा बाथः किजां हाकनं नयेपित्यात धकाः हालाः लँय्‌ हे ग्वाराग्वारातुली । थथे स्वये मफयाः गंदाजु व समाःभाजुं हाकनं उपायकथं सर्गतय्‌ ब्वयाच्वंम्ह क्वःयात चाःग्वःचां कयेकाः स्यानाः बाथः किजायात नकी । हाकनं वयां ल्यू अथे हे बाथः किजा नयेपित्यात धकाः हालाहइ । थथे बाथःकिजाया अवस्था खनाः समाःभाजुं का थ्वयात ब्वयाच्वंम्ह इमा नं स्यानाः नकेधुन, अथे हे क्वः नं स्यानाः नकाः नं थ्वया प्वाः शान्त मजू, छु याये? माकःसि निगः क्यनाः झी मांया माकःसि निगः लँखर्च धकाः ज्वनाःवयागु, का थ्व हे मियाः नसा चूलाकि धकाः बाथः किजायात माकःसि निगः बी । का ज्यू धकाः बाथः किजा पसःपाखे स्वयाः वनी, माकःसि निगः मियेगुया नामं थः एकको बेचे वा दोनोको बेचे धकाः पासापिं पाखे सांकेतिक भासं खँ न्यनाः बञ्जाःयात पासापिं निम्ह च्यः यानाः बञ्जाःया ल्हातिइ मियाथकीगु बाखं खः ।

कौला खिचा प्याखं
बाथः प्याखंया कौला खिचा शिर्षकया प्याखनय्‌ छम्ह ब्राह्मणं थः बिरामी जयमांयाथाय्‌ वनाः लूलाः, शान्ति पुजा यानाः च्वलेचा दान कया हइ । उम्ह ब्राम्हणं च्वलेचा ज्वनावःगु खनाः स्वम्ह बाथःतय्‌सं उम्ह च्वलेचा गुकलं छल यानाः कायेगु बारे सहलह याइइ । थथे स्वम्ह बाथः स्वंगू हे दिसाय्‌ च्वनाः ब्राह्मणयात झंगः लायेगु योजना दयेकाः उम्ह ब्राम्हणयात पालंंपाः नापलाइ । गंदाजु– अय्‌ बाज्या गन बिज्याना छःपि, बांलाःम्ह खिचा छम्ह ल्यू ल्यू द,ु छाय्‌ खिचा लहिनातये धकाः हया ला बाज्या? लिसलय्‌– थथे बिरामी जयमांथाय्‌ वनाः लूलाः, ग्रह शान्तिपुजा यानाः दान बियाहःम्ह नं खिचा जुइ ला ? का न्यँ माय्‌ माय्‌ हाःगु । बांलाक्क स्वयेगु पहः यानाः गंदाजु– का खिचाया ककुइ खिपः न्याक्क चिनातःगु जुयाः माय्‌ माय्‌ हाःगु का । का थुज्वःम्ह खिचायात हे बाज्यां च्वलेचा धकाः धालसा बाऽ । का म्वाःल धासे ब्राह्मणं गंदाजुया खँय्‌ ध्यान मतसे थःगु पलाः न्ह्याकी । हाकनं मेगु दिसाय्‌ च्वनाः समाःभाजुं ब्राह्मणं ज्वःनावःगु च्वलेचायात खिचा धकाः नागःतुगः याइ । का म्वाःसे धकाः हाकनं ब्राह्मणं थःगु पलाः न्ह्याकी । लिपा बाथःकिजांं थ्व गांगामय्‌ फैत नापं झ्वःवइम्ह खिचा अले थुइत कौला खिचा धाइ धकाः धासेंनि ब्राह्मणं थः जयमांयात च्वले धकाः खिचा दान बियाहल धकाः लाक्क्व सराः बियाः च्वलेचा अन हे त्वःता वनी । विधागत प्याखं क्वचाइ ।

सति वनेगु प्याखं
काति प्याखनय्‌ बाथः प्याखं क्यनीगु झ्वलय्‌ सति वनेगु प्याखनय्‌ बाथः किजां खुसि छिकेगु नामं जिजा धकाः नां कनाः ब्वयेका हःम्ह पुनावति नापं रसरंगय्‌लीन जुयाः वया जीवन न्ह्याइपुक न्ह्यानावं च्वन । छन्हु चान्हय्‌ थःगु छेँय्‌ खापा घारा घारा याःगु सवतं पुनावतिया न्ह्यः ब्यनी । तीजक सु धकाः झ्यालं स्वइ, छेँया लुखाक्वय्‌ बाज्यःवंम्ह मनू छम्ह खनाः पुनावति अजू चाइ, बाथः किजा धाःसा न्ह्यःसः वयेकाः द्यनाच्वनी । आः पुनावतिं बुलुहुं कुने वनाः खापा चायेकी … । पुनावति, जि का जि, गथे छं म्हमसिल? पुनावति अजू चासे छाय्‌ थें थुज्वःगु चाया रात्री वल ? अन म्हिगः बहनी छं न्हापायाम्ह मिजं छ नापं तापाःगु बियोगय्‌ मन्त धकाः सुचं ब्यू वयाम्ह का जि । आः न्हिनय्‌ वये धाःसा सकसिनं खनी, अथे जुयाः चान्हय्‌ वया । का आः छु यायेमाःगु खः, माःमाःगु कथं या न्हां, दुःख छता तायेके मते । थुलि धासें बुखँ ब्यूवःम्ह अनं वनी । थुलि खँ न्यनेमात्रं हे पुनावतिया मिखाय्‌ ख्वबि स्वःस्वः वयेकाः मातंचाय्‌ छकू ध्याकुनय्‌ च्वनाः नुगः मछिंकाः सुकुसुकु यानाः ख्वयाच्वनी । थुखे सुद्ध चान्हय्‌ च्वफाये मालाः बाथः किजाया न्ह्यलं चाली । अय्‌ मिसा कोपरा न्ह्यःने ति, च्वफाये माल धकाः नापं द्यनाच्वंम्ह कलाःयात थीत स्वइ । अन थः नापं द्यनाच्वंम्ह कलाः दै मखु । गन वन ग्व? धकाः उखें थुखें सकभनं कलाःयात मालाजुइ ।मातँनय्‌ ख्युंसे च्वंगु ध्याकुन्चाय्‌ पुनवति सुकुसुकु ख्वयाच्वंगु लुइ । छाय्‌ थथे ख्वयाच्वनाः धकाः न्यनीबलय्‌ थः पुलांम्ह मतिनामि सित, वइगु वियोगय्‌ सति वनेमाःगु जुल, छिसं जितः त्याग यानादिसँ धकाः पुनवति हाकनं छकः ह्वाँय्‌ ह्वाँय्‌ ख्वइ । थ्व खँ न्यनाः बाथः किजा सर्गतं कुतुंवःम्ह थें जुइ । थः अति हे यःम्ह प्वाथय्‌ मचा दुम्ह व वनकि निम्हं वनीगु जुल । हानं छ मदयेकाः जि याकःचा च्वने जा फै हे मखु अथे जुयाः सति वने मज्यू छ धकाः, आपालं थुइकेगु कुतः याइ । थुलि जक मखु लिपतय्‌ थः कलाःया मतिनामि सिनाः थः हे सति वने धकाः तकंं बाथः किजा न्ह्यचिली । विधागत प्याखं क्वचाइ ।

महामूर्ख प्याखं
कातिप्याखनय्‌ बाथः प्याखं क्यनीगु झ्वलय्‌ महामूर्ख प्याखनय्‌ गंदाजु बांलाःपिं निम्ह कलाःपिं नाप द्यना च्वंबलय्‌ तिंप्वाः च्याकाः तःगुली लानाः वया मिखा निपां कां जुइकाः गंदाजु मिखाया वासः याः वने धकाः कलाःपिं त्वःताः पिहां वइ । अथे हे साप हे बांलाःम्ह कलाः लुकुं छिनाः मि काः वःम्हं मि थःगु छ्यनय्‌ लानाः छ्यं ध्वग्गिकाः वासः याये धकाः कलाः त्वःताः समाःभाजु नं पिहां वइ । अनंलि साप हे मतिनाम्ह बांलाःम्ह कलाःया मतिनामि सिनाः कलाःया पलेसाः थःहे सति वने धकाः मसानय्‌ तक वनाः, मिं पुकाः सास्ति नयाः बाथः किजा नं व हे लँपु जुयाः वइ । अले इपि स्वम्हं छगू थासय्‌ नाप लाइ । गन गन लाःपिं स्वम्ह हाकनं ध्वदुल का खः ला ? धकाः खँ सयेकाः स्वम्ह बाथःतय्‌ थःथःगु कर्मया भोगं दुःख जूगु खँ थवंथः खँ कनाः मन याउँका च्वनी । थुगु इलय्‌ ब्राह्मण छम्ह अन थ्यंकः वइ । स्वम्हेसिनं उम्ह ब्राह्मणयात पालंपाः छ्यं क्वछुनाः अनियाये धाइ, अले स्वस्ति धकाः धयाः ब्राह्मण अनं वनी । अले बाथः ब्वाँय्‌ वनाः ब्राह्मणया लपु ज्वनाः अय्‌ बाज्या स्वस्ति धकाः जितः धैगु खः ला ? धकाः न्यनी । अथे हे गंदाजुं ब्राह्मणयात स्वयाः व बाज्यां स्वस्ति धकाः ला थन जितः स्वयाः धाःगु का, मखु ला बाज्या ? धकाः न्यनी । समाःभाजु न्ह्यःने वयाः व बाज्यां ला स्वस्ति धकाः जितः स्वयाः जकं धाःगु खः । थम्हं स्वस्ति धयागु खँय्‌ स्वम्हसिया दथुइ थवंथः विबाद जूगु खनाः दिक्क जुुसें ब्राह्मणं छिपिं थथे हाले मते स्व, स्वम्ह मध्यय्‌ सु महामूर्ख जुल, वइत हे जिं स्वस्ति धकाः धयागु जुल धकाः धयाः ब्राह्मण अनं वनी । आः स्वम्हय्‌ सु महामूर्ख खः धैगु खँय्‌ हाकनं अन विबाद जुइ । थुकिया निसाफया निंतिं स्वम्हं कृष्ण द्वारय्‌ फिराद वनेगु क्वःछी । थथे स्वम्ह थःथःगु लँपुकथं कृष्ण द्वारय्‌ थ्यनी । कोटवालं कथि बस्वानाः धाइ– का च्वं निसें धया हिँ, सु गथे जुयाः महामूर्ख जुल धकाः ? गंदाजु थःगु खँ तइ– बांलाःपिं निम्ह कलाःपिं धंतला व पुन्तलि छन्हु जिगु निपाः ल्हाः निम्हेसिनं पुंmगा यानाः द्यनाच्वन । चान्हय्‌ च्वफाये मालाः न्ह्यलं चाल । जिं इमित थनेत सःता, इपिं न्ह्यलं चाःगु हे मखु । जि छु याये छु याये जुल । जःरिखे पाखेंया ल्हाः लिकाये धाःसा धंतलि तंम्वकीगु जुल । खःरिखेंया ल्हाः लिकाये धाःसा पुंतलि तंम्वकीगु जुल । आः छु याये धाधां हे ग्वाखनय्‌ तिंप्वाः च्याकाः तःगुली लानाः मिखा निपां कां जुइकाः च्वनेमाल । का स्व कोटवाल भाजु, बांलाः धकाः निम्ह कलाःपिं तयाः मिखां कां जुइकाः च्वनीम्ह जि थें जाःम्ह महामुर्ख दै ला ? गंदाजुया खँ न्यनेधुंकाः कोटवालं आः समाःभाजुपाखे स्वयाः धाइ– का छंगु पाः छ गथे जुयाः महामुर्ख जुल ? समाभाजुं थःगु खं छसिकथं तइ– का स्व कोटवाल भाजु, स्वर्गया अप्सरा मेनका, उर्बशी व रम्भा धाःपिं स्वयां नं बांलाःम्ह कलाः छम्ह हया । छन्हु निम्ह्ेसिया रसरंग यानाः त्यानुयाः भुसुक्क हे न्ह्यः वल । चान्हय्‌ न्ह्यलं चाःबलय्‌ नयेपित्याना वल । छुं नयेगु मदु ला मिसा धकाः न्ह्यः वयेका च्वंम्ह कलाःयात थनाः न्यनाबलय्‌ वं कच्यूगु जाकि जक दु धकाः धाल । जासां थुयाःनकि धकाः धयाबलय्‌ मि मदु, मि कयावये धाल । आः जिगु नुगलय्‌ च्वास्स वन । बांलाःम्हेसित मि कायेके छ्वयाः सुनां वइत कयाहल धाःसा जि ला बर्वाद हे जुइ, हाकनं जि थः हे मि काः वनां नं छु याये , सुं मिजं वयाः कया वनेफु धैगु मनय्‌ तयाः जि थः हे वइत लुकुं छिनाः मि काः वना । वं जिगु छ्यनय्‌ जिगिजिगी न्वःगु मिया मकः प्वंकाः व घवाःचा नाप मेलय्‌ वन । आः जि थें जाःम्ह बांलाःम्ह कलाः हयाः थथे छ्यं हे ध्वगिकाः च्वनीम्ह महामुर्ख सु दै थन ? आः कोटवाल भाजु बाथः किजापाखें स्वयाः का धा, आः छंगु पाः का छ गथे जुयाः महामुर्ख जुल ? कोटवाल भाजुया लिसलय्‌ बाथःकिजां थःगु खँ स्वाकी– जीवनय्‌ जितः नं बांलाःम्ह मिसा छम्ह चूलात धकाः थःयात थःम्हं हे भाग्यमानी तायेकाः न्हि हनाच्वना । छन्हु थः नापं घय्‌पुनाः द्यनाच्वंम्ह कलाः चान्हय्‌ न्ह्यलं चालं, थः नापं मदु । थः अति हे प्राणेश्वरी गन वन जुइ धकाः छेँय्‌ तलय्‌, कुने मालास्वया, व जा मातंया ध्याकुंचाय्‌ च्वनाः सुक् सुक् ख्वयाच्वन । निगू ज्यू दुम्ह म्हं मफुत लाकि छु धकाः न्यनां नं लिसः ब्यूगु मखु । ख्व जक ख्वयाच्वन । लिपा तिनि वं धाल, वइगु खँ धयां छु याये हं । छं छुं यायेफै मखु हं । अले जिं नं धया– छं धाः थें छाय्‌ याये मपैm, छंगु निंतिं न्ह्यागु नं यायेगु जुल धकाः जिं नं सासः थकयाः धया । अथे खःसा धात्थें सत्य यायेगु जुल धकाः बचं ब्यु धाल बाऽ । जिं नं वइगु खँय्‌ तँसा तयाः सत्य सत्य सत्य बचं जुल धकाः धया । जिं थथे पाः फसेंलि वं धाल– वया जि स्वयां नं मतिनाम्ह मिजं मन्त हं उकिं सति वनेधकाः मती हं । आः व पुनावति मदयेकं घौ पल्ख नं च्वने मफुम्ह जि । व सति वनकि जि गथे यानाः च्वनेपैm, हाकनं व निगू ज्यू दुम्ह । जितः ला फसाद हे जुल । हाकनं वं धाःथे हे याये धकाः पाः फये नं धुन । अथे जुयाः वइगु पलेसा जि हे सति वने धकाः धयाः वइत माने याना । आः धैदिसँ कोटवाल भाजु, थः कलाया ल्यवः सिनाः कलाःया पलेसा सति वनीम्ह जि थें जाःम्ह महामुर्ख सुं दै ला ? आः पलख बिचाः यासें कोटवालं स्वम्हेसिया ख्वाः स्वयाः धाइ– छिमिगु थःथःगु सकतां खँ न्यनेधुन, आः छिपिं मध्यय्‌ महामुर्ख सु खः धैगु खँ धाये न्यँ । थ्व संसारय्‌ निम्ह कलाः तयाः दुःख सियाजूपिं आपालं दु । अथे हे बांलाःम्ह कलाः तयाः सास्ति नया जूपिं नं मदुगु मखु । तर थ्व संसारय्‌ थः कलाःया ल्यवः सिनाः सति वनीम्ह थ्व थें जाःम्ह महामुर्ख मेपिं दै मखु । उकिं छिपिं स्वम्हय्‌ थ्व हे महामुर्ख खः धकाः बाथःकिजायात पतिंचां सुयाः धाइ । विधागत प्याखं क्वचाइ ।

शीतज्वर – विषमज्वर प्याखं
शीतज्वर विषमज्वरया स्वपाः ख्वाः थथे दु– शीतज्वरया ख्वाःपाःया उन वाउँ लिसे कपालय्‌ म्हासुगु रामतिलक सिन्हः दु । छ्यनय्‌ वाउँगु हे सँप्वः व जटासँ दु । वसतय्‌ वांगु व जामा बाला बालागु पुनातःगु दु । थ्व शीतज्वर कृष्णया अंश खः । विषमज्वरया ख्वाःपाः स्वपाः दु । जवरिखेया ख्वाःपाःया उन वँचु, कपालय्‌ म्हासुगु रामतिलक सिन्हः दु । खवरिखेया ख्वाःपाःया उन वाउँ, उकी नं कपालय्‌ स्वबला तुयूसिन्हः तिनातःगु दु । अले दथुइच्वंगु ख्वाःपाःया उन म्हासुगु, थुकी कपालय्‌ तुयूगु व्यथां स्वबाला सिन्हः तिनातःगु दु । नापं म्हासुगु सँप्वः व जतासँ दु । वसतय्‌ म्हासुगु लं व बालाबालागु जामा पुनातःगु दु । थ्व महाद्यःया अंश खः ।
शीतज्वर विषमज्वरया ख्वाःपाः प्याखं कातिप्याखनय्‌ शीतज्वर व विषमज्वरया दथुइ युद्ध याकाः हुइका तःगु प्याखं खः । थ्व प्याखनय्‌ उषाहरणया झ्वलय्‌ दानवराज बानासुर कृष्णनापं युद्ध यायेत महाद्यःयाके ग्वाहलि फ्वंगुलिं महाद्यवं बलभद्र व कृष्णनाप ल्वाके छवयेया निंतिं थःगु शक्तिं विषमज्वर पिकया छ्वइगु व कृष्ण विषमज्वरलिसे ल्वानाः विषमज्वरं थी थे च्वनाः कृष्णं नं थःगु शक्तिं शीतज्वर पिकयाः विषमज्वरनाप ल्वाके छवइगु । अले शीतज्वरं थियाः विषमज्वर ग्वारा तुलीगु व विषमज्वरं कृष्णयाके क्षमा फ्वं वनीगु । थथे थ्व ख्वाःपाः प्याखं हुइकाः क्यनातःगु खः ।

देवी प्याखं
थ्व प्याखनय्‌ भैरव, कुमारी व महालक्ष्मी द्यःपिं स्वम्ह ख्वाःपाः पुयाः हुलीगु ख्वाःपाः प्याखं खः । थ्व कातिप्याखनय्‌ उषाहरण लीलाया झ्वलय्‌ अनिरुद्रयात दानवराज वानासुरं नागपासं चिनातइबलय्‌ अनिरुद्रं (कृष्णया छय्‌) देवी आराधनाया झ्वलय्‌ देवी प्रकट जुइकाः हुइका तःगु थ्व देवी प्याखं खः । थ्व प्याखनय्‌ भैरवया जवय्‌ कुमारी खवय्‌ महालक्ष्मी दइ। भैरवया ख्वाःपाः वँचुवर्ण उकी स्वंगः मिखा व वसः नं वँचुगु हे जुइ । अथेहे कुमारीया ख्वाःपाः ह्याउँगु व स्वगः मिखा नाप हाकुगु ला ती छग्वः मन्चाया क्वय्‌ दु । वसः नं ह्याउँगुतुं अले महालक्ष्मीया नं ह्याउँ ख्वाःपालय्‌ स्वंगः मिखा व वसः नं ह्याउँगु हे । स्वम्हसिया नं किकिंपा तयाः मतुक व चवर सँ तयाः खड्ग ज्वनाः हुलीगु प्याखं खः ।
लाखे (विकटाक्षर राक्षस)– थ्व लाखेया ख्वाःपाःया उन वाउँगु व धःवा पिहांवःगु ग्यानापुगु ख्वाःपाः खः । थ्वया वसः नं ह्याउँगु व घंगला चिनातःगु व छ्यनय्‌ सँ नं झ्यापाझ्यापा दु ।
थ्व लाखे ख्वाःपाः प्याखं माधवानर अवतारया झ्वलय्‌ क्यनीगु जुजु कामसेनया प्याखनय्‌ जुजु कामसेनया देसय्‌ थ्व लाखे नं अति दुःख बियाः उपद्रव याना च्वंगुलिं थः देय्‌या जनतायात व लाखेपाखें मुक्ति बीगु निंतिं जुजु थः हे मन्त्री व कोतवाल नाप वनाः व लाखेनापं हःताः यानाः वैत म्वचकाः थःगु देय्‌ व जनताया कल्याण याःगु क्यनातःगु खः ।
जलसयन (महामाया)
थ्व ख्वाःपाःया उन वाउँ अले ख्वाःपालय्‌ स्वंगः मिखा दु । छयनय्‌ किकिंपा छुनातःगु मतुक व च्वाम्वः सँ दु । वसः नं ह्याउँगु हे । थ्व महामाया ख्वाःपाः प्याखं हरिबोधिन एकादसिखुन्हु हुइकीगु नारायण जलशयन प्याखंया क्रमय्‌ दानवराज मधु–कैतवं ब्रम्हायात सास्ति यायेत स्वइबलय्‌ ब्रम्हा ग्यानाः योगमायाया आराधनाया झ्वलय्‌ महामाया प्रकट जुयाः दानवराज मधु–कैतव नापं हताः यानाः थम्हं इमित त्याके मफयाः लखय्‌ बिज्याना च्वंम्ह विष्णु (नारायण)या आराधना यानाः न्ह्यलं चायेका बियाः जलय्‌ नं थनाः देवी लोप जुइ । अले विष्णुं मधु–कैतव नाप युद्ध याइ । नारायणं मधु कैतव पिन्त बुके मफुसेंलि इमित बरदान फ्वँ धकाः धाइ । हे नारायण ! जिमिसं छंके छाय्‌ वर फ्वने । जिपिं छ स्वयां बलवान खः । वरु छं जिमिके वर फ्वँ । जिमिसं छन्त बी धकाः मधु–कैतवं धाइ । हे दानवराज मधु–कैतब छु छिमिसं जितः धात्थें वर बीगु खः ला ? खःसा सत्यवाचा या । सत्य ! सत्य !! सत्य !!! बीगु जुल धकाः मधु–कैतवं धाइ । हे मधु–कैटव ! अथे जूसा, जिगु थ्व सुदर्शन चक्रं छिपिं निम्हेसिगु छ्यं त्वाःल्हाये दयेमाल । हे छलि नारायण ! छं थथे छल याइ धैगु जिमिसं मताया । आः छु याये ? जिमिगु सत्यबाचा वन । का जिमिगु छ्यं का । (निम्हं नारायणया न्ह्यःने वयाः वया मुलय्‌ छ्यं तयाबी । नारायणं थःगु सुदर्शन चक्रं निम्हेसिगु छ्यं त्वाःल्हाइ ।

ख्याः
थ्वया ख्वाःपाः व म्ह हाकुसे च्वं । ख्वालय्‌ मिखाफुसि ह्याउँसा मे छपु नं ह्याउँक पिलुया च्वंगु दु । थ्व देवीगणय्‌ दुथ्याःम्ह भैरवया खवपाखे च्वनाः पुजा फइ । देवी प्याखं पिकायेबलय्‌ थ्व नं पिकयाः थ्व ख्वाःपाः प्याखं क्यनातःगु खः । थ्व ख्याः प्याखं स्वयेगु साप हे न्ह्याइपु, ख्याः नं थीथी कथंया आसन व मुद्राय्‌ प्याखं हुलाः ख्याः ग्वारा तुलाः स्वकुमितय्‌त लय्‌तायेकेगु व न्ह्याइपुकेगु याइ ।
कवं
थ्वया ख्वाःपाः तुयूगुली ह्याउँगु ध्वःत दु । पचिनांगागु म्हय्‌ क्वँय्‌ व बपि क्वँय्‌ च्वकाः कंकालया रुप काइ । थ्व नं देवीया गणय्‌ दुथ्याःम्ह जूगुलिं देवी प्याखं पिकाइबलय्‌ देवीगण लिसें थ्व भैरवया खवपाखे च्वनाः पुजा फइ । थ्व नं थीथी कथंया मुद्राय्‌ प्याखं हुलाः ग्वारा तुलाः थीथी कथं स्वकुमितय्‌त लय्‌तायेकेगु व न्ह्याइपुकेगु याइ ।

बेताः
थुगु ख्वाःपाःया उन म्हासु कपालय्‌ स्वध्वः तुयू सिन्हः दु । थ्व बेताः देवीगणय्‌ भैरवया आसन खः । थ्व देवीगणय्‌ दुथ्याःम्ह, माधवानर प्याखंया झ्वलय्‌ जुजु कामसेनया म्ह्याय्‌ कामकुन्दला व माधवानर ब्रम्हूया दथुइ यःत्यः जुयाच्वनीबलय्‌ जुजु विक्रमादित्यं कामकुन्दलानाप ह्वनेगु मनंतुनाः कामकुन्दलायात माधवानर सीधुंकल धकाः फस खँ न्यंकी । थन माधवानरया विरहनं कामकुन्दला थःगु प्राण त्वःती । उखे माधवानरयात नं कामकुन्दला सित धकाः मखुगु खँ न्यंकीबलय्‌ कामकुन्दलाया विरह सहलपे मफयाः माधवानर ब्रम्हुनं थःगु प्राण त्वःती । थथे जुजु विक्रमादित्यं थुखे कामकुन्दला सीगु व ’उखे माधवानर ब्रम्हू सीगुलिं उपिं सीगुया हुनि थः हे धकाः स्त्री हत्या व ब्रम्ह हत्या थम्हं यानागु जुल धकाः थ्व पापया प्रायश्चित याये धकाः देवीया थासय्‌ वनाः थः थम्हं दापं तरवार पिकयाः आत्महत्या यायेत्यनीबलय्‌ थ्व बेताः पिहां वयाः व जुजुयाके च्वंगु तरवार लाकाकाइ अले जुजुया इनाप न्यनाः कामकुन्दला व माधवानर ब्रम्हूयात हाकनं म्वाका तुं बीगु थ्व बेताःया प्याखं खः ।

ध्वंचा
थ्व ध्वंचाया प्याखं उषाहरण लीलाया झ्वलय्‌ दानवराज वानासुर कृष्णनापं हःताः वनेत्यनीगु इलय्‌ पिहां वयाः वानासुरया न्ह्यःने वयाल् खिप्यं हुयाः कुलक्षण क्यनावनी । थथे थ्व ध्वंचाया ख्वाःपाः प्याखं क्यनातःगु खः ।

वराह
थ्व पौराणिक बाखनय्‌ भगवान विष्णुया दश अवतारदुने लाःगु विष्णुया स्वंगूगु अवतार खः । थ्व ख्वाःपाःया उन वाउँगु अले उकी तुयूगु ध्वः वा निपु त्वाथं पिहां वयाच्वंगु, कपालय्‌ रामतिलमया सिन्हः तिनातःगु दुसा छ्यनय्‌ किकिंपा छुनातःगु मतुकं पुयाः च्वाम्वः झ्यापाझ्यापां छुनातःगु दु । थ्व वराह देवया ख्वाःपाः नं जीवन्यास यानाः तान्त्रिक विधिं दयेकातःगु ख्वाःपाः खः । थ्व ख्वाःपाः नं पुजाकुथिइ तयाः न्हियान्हिथं पुजा याना तयेमाः । प्याखं हुइकीखुन्हु थ्व ख्वाःपाः हयाः यल मंगः लाय्‌कूया लुँ ध्वाखाया दुने (पाटन संग्रहालय्‌) फलचाय्‌ तयाः तलेजुया पुजारिं ख्वाःपाः पुजा यानाः वराह जुइम्ह कलाकारयात थ्व ख्वाःपाः पुजारिं पुइके माः । वराह जुइम्ह कलाकार नं वखुन्हु दिनय्‌ प्याखं हू वयेत प्याखंया नासःद्यः पुजा याना वयेमाः । थ्व वराह देवया प्याखं दँय्‌दँसं कछलाथ्वः द्वादसियागु दिनय्‌ क्यनीगु खः । थन थ्व प्याखनय्‌ द्यःतय्‌ जुजु ईन्द्र थःगुरु वृहस्पतियात यज्ञ याकाः च्वनीबलय्‌ अन दानवराज हिरण्याक्ष्य थः मन्त्रीत नापं वयाः इन्द्रया यज्ञ विध्वंश यानाबी । अले गुरु बृहस्पतिं भगवान विष्णुयाके ग्वहालि फ्वनी । गुरु वृहस्पतिया पुकार न्यनाः भगवान विष्णुं वराहया रुप कयाः दानवराज हिरण्याक्ष्यनापं युद्ध याइ । दबूया प्यकुनय्‌ नं जिगिजिगि चिलाखं च्याकाः वराह व हिरण्याक्ष्यया दथुइ जुइगु मल्ल युद्ध व मेमेगु सस्त्र युद्धकला थन अतिकं च्वछाये बहःजू । थथे प्याखं हुलाः दैत्यराज हिरण्याक्ष्यया बध यायेधुनकि, तलेजुया पुजारी वराह देवया जवंखवं लक्ष्मी व सरस्वती तयाः पुजा याइ । अनंलि प्याखं हुले सिधयेकाः हाकनं अन हे लाय्‌कूया फलचाय्‌ लिहां वनाः ख्वाःपाः त्वयाः छेँय्‌ वनेगु याइ । थथे थ्व वराह ख्वाःपाः प्याखं काति प्याखंया तसकं हे च्वन्ह्याःगु प्याखंया दुने लाःगु छताजि प्याखं खः ।
नृसिंह
थ्व ख्वाःपाःया उन तुयूगु अले नवःचा व सिंहया थें ख्वाः वःगु ख्वाःपाः खः । थ्व ख्वाःपालय्‌ म्हुतुसि व मिखाफुसि ह्याउँसे मिजला, पिहां वयाच्वंगु दु । स्वये हे ग्यानापुसे च्वंगु व अतिकं जागृत ख्वाःपाः खः नृसिंह ख्वाःपाः । छ्यनय्‌ किकिंपा छुनातःगु मतुकं पुयाः च्वाम्वः सँ झ्यापाभ्यापा छुनातःगु दु । थ्व ख्वाःपाः तान्त्रिक विधिं जीवन्यास यानाः दयेकातःगु ख्वाःपाः खः । थ्व ख्वाःपाः नं बाथः किजा व वराहया ख्वाःपाः थें हे पुजा कुथिइ तयाः न्हियान्हिथं पुजा याना तयेमाःगु ख्वाःपाः खः । थ्व ख्वाःपाः नृसिंह जुयाः प्याखं हुलीम्हसिथाय्‌ छँेय्‌ तयाः पुजा यानातइ । थ्व नृसिंह प्याखं दँय्‌दँसं कछलाथ्वः त्रयोदसिखुन्हु हुइकीगु खः । पौराणिक बाखनय्‌ भगवान विष्णुया झिगूगु अवतार दुनेया प्यंगूगु अवतार श्री नृसिंह अवतार खः । दानवराज हिरणकश्यपुं थःकाय्‌ प्रल्हादयात तच्वकं सास्ति ब्यूगुलिं थःम्ह भक्त प्रल्हादया पुकार न्यनाः वैत उद्धार यायेत अले अत्याचारी हिरण्यकश्यपु दानवयात स्यायेत भगवान विष्णुं नृसिंह अवतार काःगु खः । थ्व प्याखं हुलेगु दिनय्‌ नृसिंह जुइम्हसिया सँ खानाः, लुसि ध्यनाः, म्वः ल्हुयाः सुचि जुयाः पुरश्चरण च्वनाः प्याखं हुलेन्ह्यः प्याखंया नासःद्यःयाथाय्‌ वना स्तुति यायेमाः । प्याखं हुलेत पोशाक व ख्वाःपाः ज्वनाः लाय्‌कूया लुँध्वाखा दुने वनाः अन दलामय्‌ वसतं पुना अले तलेजुया पुजारिं ख्वाःपाः पुजा यानाः नृसिंह खम्बा दयेकातःगुलिइ तयेहइ । दबूया प्यंगू कुनय्‌ व दथुइ नं यानाः न्याथाय्‌ जिगिजिगिं धायेकः चिलाख मत च्याकाः ग्यानापुक खिंबाजं थानाः प्वंगा पुइवलय्‌ अन उबलय्‌या लकस हे ग्यानापुसे च्वनी । ई त्यलकि नृसिंह खम्बा तछ्यानाः पिहां वइ । अले छुं ईतक बाजंया तालय्‌ नृसिंह हिरण्यकश्यपु (दैत्य)यात दबुली लित्तुलिनाः चाचाः हुइकाः वइत पत्तुपनाः, ख्यानाः अले ई त्यलकि पना पना यंकाः वइगु थासय्‌ (लुखाखलुइ) थ्यंकाः मन्त्र ब्वनाः दैत्ययात ज्वनाः क्वःथइ । नृसिंहं थीकथं दैत्य मुर्छा जुइ । थथे थ्व तान्त्रिक विधि प्रयोग यानाः हुइकाः क्यना वयाच्वंगु प्याखं खः । दैत्य क्वःथले धुंकलकि नृसिंहया जवय्‌खवय्‌ लक्ष्मी व सरस्वती तयाः तलेजुया पुजारिं नृसिंह पुजा याइ । अनंलि नृसिंहयात हाकनं न्हापा ख्वाःपाः पुइकाहःगु थासय्‌ हे यंकाः ख्वाःपाः लिकयाः अनं थःगु छेँय्‌ वनाः तिनि पालं याइ।थथे हे दानवराज हिरण्यकश्यपु जुइम्हसिया नं न्हिच्छि द्यांलानाः, सुचि जुयाः प्याखं हू वयेन्ह्यः थःगु छँे व गुथियारतय्‌त भ्वय्‌ नकाः सकसित प्याखं दबुली ब्वना हयेमाः । प्याखं हुलाः नृसिंहं दैत्ययात ज्वनकि मुर्छा जूम्ह व दैत्ययात गुथियारतय्‌सं ल्हातिं फयाः तुयुगु कापतं त्वःपुइकाः दबूया ल्यूनेच्वंगु पूबाय्‌छेँय्‌ यंकाः तइ । अले तलेजुया पुजारी वनाः नीलः मन्त्रोच्चारण यानाः साधना यानाः लः त्वंकाः मुर्छां जूम्हेसित होसय्‌ हइ । होस वसेंलि अले दैत्य जूम्ह गुथियारत नापं छेँय्‌ वनाः खेँय्‌ सगं कयाः तिनि नयेगु याइ । थथे थ्व नृसिंह अवतार प्याखं यलया कातिप्याखंया छगू तसकं हे च्वछायेबहःगु जीवित परम्परागत सांस्कृतिक प्याखंया दसु खः ।

बस्त्रहरण
कातिप्याखनय्‌ नृसिंह व दैत्यया प्याखं क्वचायेकाः बस्त्रहरण कछलाथ्वः चौथिखुन्हु हुइकीगु प्याखं खः । थुगु प्याखनय्‌ राधिका नापं गोपीनीत जल क्रिडाया निंतिं यमुना नदीपाखे वनी । अन सकसिया थःथःगु वसः त्वःताः नाङ्गापचिं जमुना नदी म्वःल्हुइ । जल क्रिडाया आनन्द कासें राधिका नापं गोपिनीत लखं छ्वाकाः छ्वाकाः प्याखं हुइ । श्रीकृष्णं थःगु ज्ञानचक्षुं खंकाः गोपिनी तय्‌गु अवस्था थुइकाः रासलिलाया निंतिं जमुना नदी थ्यंकः वइ । अले श्रीकृष्ण तीजक कदमया सिमां क्वहां वयाः राधिका गोपिनीपिन्सं मखंक इमिगु वसः मुनाकयाः हाकनं सिमाच्वय्‌ वनी, वसः सिमाय्‌ खायाः बाँसुरी पुइ । बाँसुरीया सः तायाः काचाकाचां राधिका, गोपिनीपिनि वसः पुनेधकाः खुसिं थहां वयाः स्वइबलय्‌ वसः मदयाः मछालाः, थःथःगु गुप्ताङ्गत त्वःपुया च्वनी । अन श्रीकृष्ण मुसुहुं न्हिलाः इमिगु वसः क्यनी । राधिका, गोपिनीत सकलें थःगु वसः ब्यु धकाः अनुनय विनय याइ । थथे श्रीकृष्णं धाःसा छता छता वसःत ल्हाती कयाः राधिकापिन्त बी थें यानाः ख्याः यानाच्वनी । राधिकापिन्स नं श्रीकृष्णयाके च्वंगु वसःत लाकाः कायेत सनाच्वनी । अले अन फुकसिनं थःथः वसःत कायेधुंकाः श्रीकृष्णयात घोसा घोसा नकाः सास्ति याइ । श्रीकृष्णं नं गुलिसित न्यताः ज्वनी अले गुलिसित कुचुकुचु नकाः ख्याः यानाः न्हिलाः न्हिलाः राधिकानापंं वनी । प्याखं क्वचाइ ।

दधिलीला
कातिप्याखनय्‌ वस्त्रहरण प्याखं क्वचायेकाः दधिलीला कछलाथ्वःपुन्हिखुन्हु हुइकीगु प्याखं खः । थ्व प्याखं श्रीकृष्णया परम्परागत बाखंया ब्वकथं न्ह्यब्वया तःगु थुगु प्याखनय्‌ राधिकानापं गोपिनीतय्‌सं श्रीकृष्णयात यमुना खुसिपारि यंकाबिज्याहुँ धकाः इनाप याइ । लिसलय्‌ श्रीकृष्णं ज्यू बरु थ्व घातया जगाः माः धकाः धाइ । थथे जगाः बीत ला जिमिके छुं नं मदु धकाः राधिकागणं धाइ । अथे खःसा छिमिके दुगु बीगु खः ला ? धकाः श्रीकृष्णं न्यनी । राधिका मछाः पहलं थःपिंके दुगु फ्वंसा बीगु जुल धासें सकलें नांचाय्‌ च्वनी । श्रीकृष्णं नांचा न्ह्याकी । राधिकागणत चाकः प्याखं हुली । यमुना खुसिपारि थ्यंकाः सकलें नांचां क्वहां वयाः अधायियाथाय्‌ (यदुवंशी धौबन्जाः) वनाः धौ काःवनी । सकसिनं निगः निगः ग्वंपधौ कयाः वै, अनं वनी । श्रीकृष्ण राधिकापिन्थाय्‌ वनाः कासा, राधिकापिं ! आः छिमिसं जितः जगाः छु बी त्यना ले ? न्हाचः छिमिसं छिमिके दुगु का धैगु मखु ला धकाः न्यनी । राधिकापिं जिमिके छुं मदु, छु बी ? धकाः न्यनी । अथे जूसा पतिंचां सुयाक्यनाः आम धौसां हचि धाइ । राधिकागणं धौग्वंप मब्युसे थःथःगु ल्हाः लिसाली । श्रीकृष्णं धाःसा धौग्वंप लाकेगु कुतः याइ । जिं मकाःसे त्वःते मखु, धकाः लाकेत सनी । थुखे राधिकापिं बिस्युं बिस्युं जुयाः हीचायेके थें धौग्वंप क्यनाः ल्हाः लिसालाः धौ कायेके मबीगु स्वइ । लिपतय्‌ धौग्वंप लाकाकयाः जव कुनय्‌ व खव कुनय्‌ यंकाः बस्वानाः तःछ्याइ । थथे फुक्कसिकें लाकाः तछ्याना बी । अले राधिकापिन्सं श्रीकृष्णयात छचालं दथुइ लाकाः ल्हाःमाः हनाः दुने कुनाः ल्हाःतिं घ्वानाः घ्वानाः हायेकाः कसा याइ । श्रीकृष्णं राधिकापिनिगु ल्हाः फ्यनाः पिहां वयेगु कुतः याइ । अले गुलिसितं न्यताः ज्वनी, गुलिसितं कुचुकुचु नकी, अय्‌नं राधिकापिन्सं श्रीकृष्णयात पित मछ्वयेगु कुतः याइ । श्रीकृष्ण धाःसा अनेतनेगु कथं यानाः पिहां वइ । अले राधिका छम्ह पाचिनाः अनं वनी । प्याखं क्वचाइ ।

बौद्ध अवतार
कातिप्याखनय्‌ दधिलीला प्याखं कछलाथ्वः पुन्हिखुन्हु हुइकीगु प्याखं खः । तिथिकथं पुन्हि निन्हु दैबलय्‌ थुगु बौद्ध अवतार प्याखं छन्हु तँसाःकथं हुइकेगु यानाः वयाच्वंगु दु । श्रीविष्णुया अनेक अवतार मध्य अहिंसाबादी बुद्ध नं छगू अवतार धकाः प्याखनय्‌ न्ह्यब्वया तःगु दु । प्याखनय्‌ श्रीविष्णुं लक्ष्मी, सरस्वती, जय, विजय सकलयात थः पृथ्वीलोकय्‌ हिंसाकर्म निवारण व शान्ति स्थापनाया निंतिं बौद्ध अवतार कायेगु ई वःगु जुल धकाः श्रीबुद्धया अवतारकथं भिक्षुगणत नापं श्रीबुद्धया पलाः न्ह्यानाव च्वनी । छथाय्‌ छम्ह ब्राह्मणं यज्ञ कुण्ड दयेकाः छागमेध (दुगु स्यानाः याइगु) यज्ञ होम यानाच्वन । थुगु ब्राह्मणया यज्ञ स्थानय्‌ दनाः श्रीबुद्धं पशु हिंसा यानाः यज्ञया सिद्धित्व प्राप्त जुइ धैगु छगू भ्रम जक खः । थुकिं झी मुक्त जुयेमाः नापं संसारय्‌ सकल प्राणीयात दया यायेगु हे धर्म खः धकाः आज्ञा जुइ । प्रति लिसलय्‌ ब्राह्मणं धाइ– भो श्रीबुद्ध ब्रह्मादी देवतापिं, शास्त्रय्‌ हे धयातःगु दु, पशुहिंसा बिना यज्ञ अपूर्ण व अधर्म जुइ धकाः, व कथं नीति जक पूवंकागु जुल । भो ब्राह्मण थथे निरापराध, अबोध पशुतय्‌त स्यानाः थःगु स्वार्थ सिद्ध यायेगु थ्व मानव धर्म मखु । हिंसा यानाः गबलें धर्म लाइ मखु । अहिंसा हे परमोधर्म खः । श्रीबुद्धया थुगु उपदेशं ब्राह्मणयात ज्ञानचक्षु प्राप्त जुइ । प्याखंया लिपतय्‌ श्रीविष्णुं आज्ञा जुइ– हे प्रजाजन थ्व बौद्ध अवतार प्याखं नं थन हे क्वचाल, जिपिं सकलें बैकुण्ठधामय्‌ वने ।