चाँगु
ख्वप नगरं उत्तरपाखे जंगलया दथुइ च्वंगु छगू ऐतिहासिक बस्ती चाँगु खः । धार्मिक, सांस्कृतिक, ऐतिहासिक व प्राकृतिक ल्याखं अतिकं महत्व दुगु थ्व थाय्यागु नां गथे जुयाः चाँगु जुल धइगु बारे नं थःगु हे कथंया धापू दु । थ्व थासय् चाँप सिमाया जंगल दुगु जुयाः थ्वयात चँगु धाइगु व लिपा थ्वहे खँग्वः अपभ्रंश जुयाः चाँगु जूवन । पौराणिककालय् थन बम्र्हू छम्हेस्यां लहिना तःम्ह सायागु दुरु न्हिंन्हिं छम्ह मचा सिमां पिहां वयाः त्वनीगु जुयाच्वन । सां तःन्हु तक छेँय् दुरु मबिउगुलिं छु जुल थें धकाः सीकेत छन्हु साथुवाः बम्र्हू सायागु ल्यूल्यू वनाः स्वः वन खनिं । छगू थासय् थः सायागु दुरु मचा छम्हेस्यां सालाः त्वनाच्वंगु खंकल । तंकुलुम्ह बम्र्हुनं अन हे मचाया छ्यं चनंक्क ध्यना बिल । तर छ्यं ध्यंसां मचा धाःसा छुं मजू । व मचा ला भगवान बिष्णुया रूप जुयाच्वन । चम्पक वृक्षं प्रादुर्भाव जूम्ह द्यः जूगुलिं वयात चाँगु नारायण धाल । थुकिं नं
‘चाँगु’ धइगु नां चाँप अर्थात् चम्पकया वन लागां वःगु सीदु । लिच्छविकालय् थ्व थाय्यात ‘दोलाशिखर’ नं धाइगु खः । चाँगु डाँडाया च्वय् च्वंगु बस्ती खः । डाँडाया जवंखवं पाःलुयाः दोला (डोली) थें आकार वःगुलिं थ्वयात डोलागिरी (शिखर) धाःगु धइगु धापू दु । मध्यकालय् थ्व थाय्यात चम्पापुर नं धयातःगु दु । येँया जुजु भूपालेन्द्र मल्लया ने.सं. ८१५ यागु छगू अभिलेखय् ‘ … दोलागिरी पर्वत श्रीगरूडनारायण भट्टारक चम्पापुर नगरे श्रीकिलेश्वर … ’ धकाः च्वयातःगु दु । उबलेया अभिलेख व वंशावलीइ थ्व थाय्यात ‘चंगु’ धकाः नंसम्बोधन यानातःगु दु ।
चाँगु बस्ती डाँडा च्वय् च्वंगु जुयाः थुकिया थःगु हे राजनैतिक व सामरिक महत्व दु । उत्तरमध्यकालय् थ्व थाय् येँ व ख्वप राज्यया दथुइ सिमानाया रूपय् लानाच्वंगु खः । उबले ख्वपया जुजु भूपतीन्द्र्र मल्लया पालय् ख्वपय् आक्रमण यायेया लागिं आवश्यक निर्देशन बीत यलया जुजु योगनरेन्द्र मल्ल थःहे चाँगुइ च्वं वंगु खः । लिपा भूपतीन्द्र्र मल्लं षडयन्त्र यानाः योगनरेन्द्र मल्लयात स्याना बीवं यलया सेना फुक्क बिस्युं वनेमाःगु खः । थुकिं चाँगु बस्तीया सामरिक महत्वयात पुष्टि याइ । तर थ्व थाय्या स्वापू सामरिक दृष्टिं यल व ख्वप सिबें नं ख्वप व येँया दथुइ यक्व महत्वपूर्ण जू ।
थ्व थाय् ख्वप जिल्लाया चाँगुनारायण नगरपालिका दुने लाः । थ्वया पूर्वय् छालिङ, पश्चिमय् थली व डाँछी, उत्तरय् इन्द्रायणी व दक्षिणय् दुवाकोट व झौखेल बस्ती दु । थ्व बस्ती दुने च्वंगु त्वाः व चिचीधंगु लागाया नां इकुत्वाः, साङ्दह, इन्वहात्वाः, कोठुगां, बलम्पुत्वाः, मगामत्वाः, हलचाँप, हिलाफाँट, कापाहिटी, टट्गोल, चाँपाख्वाल, पौवा, हुचिढुङ्गा, लामाटोल, बजुत्वाः, जारीगाँ, स्याङ्वोत्वाः, दोवाटोत्वाः, मंगलटार, इन्वाहात्वाः, थिङ्त्वाः, नयाँखोरिया, भालाखलक, ग्वालदह, नारायणटार, भिखाटार, गामढोका आदि खः । बस्तीया उत्तरपाखेसिमानाकथं मनोहरा खुसि दु । थ्व खुसि इन्द्रायणी व चाँगु बस्तीया सिमाना खः ।
प्राचीनकालंनिसें अस्तित्वय् दुगु थ्व थाय्यात लिच्छविकालय् नगर सम्बोधन यानातःगु दु । चाँगु बस्ती न्हापांनिसें छगू तःधंगु व व्यवस्थित नगर धयागु सीदु । थ्व थाय् ख्वपं यक्व सतीसां उत्तरमध्यकालय् येँया अधीनय् च्वंगु खनेदु । येँया राजनैतिक अवस्था कमजोर जूगु इलय ख्वपया लिपांम्ह जुजु रणजित मल्लं पृथ्वीनारायण शाहया ग्वाहालि कयाः चाँगुयात हाकनं थःगु अधिनय् हःगु खः । तर रणजित मल्लं थ्वयात ताःई तक थःगु अधिनय् धाःसा तयातये मफुत ।
थन च्वंगु चाँगुनारायण द्यः अतिकं नांजाःगु धार्मिक सम्पदा खः । थ्व द्यः प्राचीनकालया जुजु हरिदत्त वर्मां पलिस्था याःगु धाइ । देगःया न्ह्यःने लिच्छवि जुजु मानदेवं द्यःयात गरूडध्वजा फ्यानाः संवत् ३८६ (४६४ ई.) य् तःधंगु अभिलेख तयाथकूगु दु । चाँगु नारांद्यःयागु देगः लागा दुने छिन्नमस्ता, किलेश्वर, गरुडनारायण, विश्वस्वरूप, लक्ष्मीनारायण, कान्तिभैरव, श्रीधरनारायण, माधवनारायण, विष्णुविक्रान्त, नृसिंह अवतार, नाट्येश्वर, दुइँमाजु व गणेद्यः दु । ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, भौगोलिक लगायत पर्यटकीय दृष्टिकोणं नापं यक्व महत्व दुगु जुयाः थ्व थाय्यात संयुक्त राष्ट्र संघया युनेस्कों विश्व सम्पदाया धलखय् दुथ्याकूगु दु । अथेहे थ्व बस्ती दुने भिंद्यः, ससुद्यः, गणेद्यः, प्यका ल्हाः दुम्ह भिंद्यः, तुयुम्ह गणेद्यः, महाँकाल, अजिमा व भैलद्यः नं दु ।
चाँगुइ चाँगुनारायण, छिन्नमस्ता व किलेश्वरद्यःया खः जात्रा जुइ । दँय्दसं मांया ख्वाः स्वयेगु न्हि कुन्हु थ्व स्वम्हं द्यःयात बिस्कं बिस्कं खतय् तयाः देय् चाःहुइकी । थ्व चाँगुया तःधंगु उत्सव खः । अथेहे बछलाथ्व (बैशाख शुक्ल) द्वितीया व तृतीया कुन्हु छिन्नमस्तायात खतय् तयाः चाँगुया उत्तरपाखे च्वंगु मेगु बस्ती ब्रह्मखेल, इन्द्रायणी, डाँछी, भद्रबास, आलाकोटय् यंकाः अनयापिं द्यःपिंनाप हानं अलग अलग जात्रा न्यायेकी । थनया फुक्कं जात्रा क्वचायेवं अक्षय तृतीया कुन्हु चाँगुया खः लित हइ ।
चाँगु बस्तीइ नागपञ्चमी, तीज, कृष्ण जन्माष्टमी, कुष्माण्ड नवमी, हरिबोधनी एकादशी, माघशुक्ल द्वादशी कुन्हु ततःधंगु मेला जुइ । मेलाय् ब्वति कायेत थीथी थासं भक्तजनत वइ । गुंलाथ्व (श्रावणशुक्ल) द्वादशी व पोहेलाथ्व (पौष शुक्ल) पुन्हि कुन्हु कलशयात्रा, थिंलाथ्व (फागुण शुक्ल) पुन्हि कुन्हु वंशगोपालया मेगु जात्रा याइगु चलन दु । थ्व बाहेक नं दछिया दुने थन मेमेगु नं यक्व जात्रा व मेला जुइ ।