नेपालभाषाय्‌ व्याकरणया इतिहास थ्यंमथ्यं २०० दँ धया थें पुलां खनेदु । तत्कालीन बौद्ध पण्डित अमृतानन्द वन्देजुं ने.सं. ९५१ य्‌ ‘नेपालभाषा व्याकरण’ च्वयाः व्याकरण च्वयेगु परम्परा न्ह्याकादिल । थ्व सफू नेपालय्‌ रेजिडेन्ट जुयाः वःम्ह ब्रायन हफ्टन हजसनयात नेपालभाषा स्यनेगु नितिं च्वःगु ग्रन्थ खः । थथे अमृतानन्दया व्याकरण पिदंगु थ्यंमथ्यं सच्छिदँ लिपा पुनर्जारणकालय्‌ वयाः तत्कालीन भाषा साहित्यकःमिपिनि दथुइ व्याकरण च्वयेगु छगू कथं लहर हे न्ह्यात । महाकवि सिद्धिदास महाजुं ‘सिद्धिव्याकरण’ धर्मादित्य धर्माचार्यं ‘संक्षिप्त नेपालभाषा व्याकरण’ व सहिद शुक्रराज शास्त्रीं ‘नेपालभाषा व्याकरण’ सफू च्वयादिल । थुपिं व्याकरण मध्ये मुद्रण तथा प्रकाशनया ल्याखं नेपालभाषाया न्हापांगु व्याकरण शुक्रराज शास्त्रीया ‘नेपालभाषा व्याकरण’ (ने.सं १०४८) खः । शुक्रराजं थ्व व्याकरण नेपालभाषायात स्तरीय भाषा दयेकेगु तातुनाः नेपालभाषाया स्वभावयात मनन् यासें येँया भाषिकायात स्तरीय भाषा नालाः च्वःगु व्याकरण खः । शुक्रराज शास्त्रीया व्याकरण पिदंगु झिंस्वदँ लिपा डेनर्माकयाम्ह विद्वान हायन्स जोर्गेन्सनं A Grammar of Classical Newari  (सन् १९४१) नांगु व्याकरणया सफू पिथनादिल । थ्व व्याकरणया सफू अंग्रेजी भाषं च्वयातःगु खयां नं तत्कालीन मेपिं वैयाकरणपिनिगु नितिं नमुना थें जुयाबिल । नेपालभाषाया व्याकरण च्वयेगु क्रमय्‌ खनेदुम्ह मेम्ह च्वमि खः पुष्परत्न ‘सागर’ । थ्वय्‌कलं नेपालभाषाया स्वरूपयात विशेष मनन यासें हाय्‌न्स जोर्गेशनया व्याकरणयात आधार नालाः ‘सुबोध नेपालभाषा व्याकरण’ (ने.सं १०७२) नामं व्याकरणया सफू च्वयादिल ।

वय्कलं थ्व व्याकरण शव्दया लिउनेच्वंगु आखः तंकाः उकिया पलिसा विसर्ग, दीर्घ मच्वसे ‘लः’या ‘लख’, ‘जनी’या ‘जनिख’ हे च्वयेमाः अर्थात् मूल शव्द छु खः व हे च्वयेमाः धयागु सिद्धान्त कथं च्वयातःगु व्याकरण खः । थ्व व्याकरणयात नेपालभाषाया पाठ्क्रमय्‌ नं दुथ्याकातःगुलिं ‘सुवोध नेपालभाषा व्याकरण’या आपालं प्रचार प्रसार जुल । पुष्परत्नया थ्व व्याकरण पिदनाः छुं दँ लिपा पन्नाप्रसाद जोशीया ‘नेपालभाषा शब्द रुपावली’ (ने.सं. १०७१), ज्यानबहादुर नेवाःया ‘संक्षिप्त नेपालभाषा व्याकरण’ (ने.सं. १०८१), हितकरवीर सिंहया ‘पौभाः’ (ने.सं.१०८८), ईस्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यया ‘मूलुखा’ (ने.सं. १०९३) आदि व्याकारण सफू पिदन । लिपा ने.सं १११२ य्‌ डा. सुन्दरकृष्ण जोशीया ‘नेपालभाषा भाषावैज्ञानिक व्याकरण’ प्रकाशित जुल । भाषाविज्ञानया सिद्धान्तया आधारय्‌ च्वयातःगु थ्व व्याकरणयात थौंतक पिदंगु नेपालभाषाया व्याकरणमध्ये दकलय्‌ वैज्ञानिक कथं कयातःगु दु । थथेहे व्याकरण सम्बन्धी सफू च्वयेगु सन्दर्भय्‌ अंग्रेजी भाषां च्वयातःगु डा. कमलप्रकाश मल्लया The Newari language A working Outline (ई.सं. १९८५) व डा. तेजरत्न कंसाकारया A Basic Course in Coloquial Newari (सन् १९८४) व नेपालभाषाय्‌ च्वयातःगु नेपालभाषा व भाषाविज्ञान (ने.सं २००२) नांगु सफू न्ह्यथनेबहः जू । अथे हे डा. तुयुबहादुर महर्जनं नेपालभाषा व्याकरण, च्वसा आदि यानाः स्वंगू व्याकरणया सफू पिकयादीगु दु । चित्तधर ‘हृदय’, सूर्यबहादुर पिवा, काशीनाथ तमोट आदिपिंसं नं थःगु भाषाया सम्वर्द्धन, प्रचारप्रसारया निंतिं व्याकरण सम्बन्धी सफूचात पिकयादीगु दु । गथे – चित्तधरया नेपालभाषा गये च्वयेगु (ने.सं १०७२), सत्यमोहन जोशीया शुद्धं च्वयेगु सुत्र (ने.सं १०७८), सूर्यबहादुर पिवाःया नेपालभाषा खः कथं च्वयेगु लँपु (ने.सं १०७६), काशीनाथ तमोटया स्तरीय नेपालभाषा नियमावली (ने.सं ११०३) आदि । अथेहे च्वयेगुली एकरुपता हयाः नेपालभाषायात छगू स्तरीय भाषा दयेकेगु सामूहिक कुतः धर्मोदय पत्रिकाया प्रकाशनं निसें न्ह्याःगु खः । तर थथे थीथी इलय्‌ जूगु कुतःमध्ये च्वसापासां लच्छियंकं न्ह्याकूगु व्याकरण विचार गोष्ठी न्ह्यथनेबहः जू । उगु गोष्ठीइ नेपालभाषा च्वयेगुली एकरुपता हयेगु खँय्‌ विवाद जुयाच्वंगु विषयय्‌ कार्यपत्र प्रस्तुत यायेगु, विचार विमर्श यायेगु ज्या जुल । अन गोष्ठीं निर्णय जूगु खँयात कार्यान्वयन यायेगु नितिं भाजु राजा शाक्यया सम्पादनय्‌ ‘सहलहया सुलचं’ (ने.सं. १११०) नांगु सफू नं पिदन । तर अथे खयां नं उकियात फुकस्यां मानेयानाः च्वःगु धाःसा खनेमदु । थौंतकया दुने नेपालभाषाय्‌ तःधंगु चीधंगु यानाः थ्यंमथ्यं ३० गू ति व्याकरण सम्बन्धी सफू प्रकाशनय्‌ वःगु दु ।

नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् प्यंगः थांया नापनापं पिदंम्ह धर्मादित्य धर्माचार्य नं नेपालभाषा पुनर्जागरण आन्दोलनया छम्ह महारथी खः । नेपालभाषाया अनन्य सेवक समाजसेवी, सुधारवादी कवि, नेपाःया न्हापांम्ह पत्रकार अले नेपालय् बौद्धधर्म थकायेत आपालं योगदान बियाझाःम्ह वय्‌कःया जन्म ने.सं. १०२२ सालया बछलाथ्व १४ कुन्हु मां मणिथकुं व बौ वृषमानया क्वखं यल चिकंबही च्यासः त्वाःया प्रतिष्ठित वैद्य कूलय् जूगु खः । धर्मादित्य धर्माचार्यया प्रब्रजित जुइन्ह्यःया नां ‘जगतमान वैद्य’ खः ।

वय्‌कः नेपालय् म्याट्रिकुलेशन पास यानाः कलकत्ता युनिभर्सिटीइ उच्च शिक्षाया नितिं झायादीगु खः । अबलय् भारतय् स्वराज्यया भावना दना वयाच्वंगु ई खः । कलकत्ता युनिभर्सिटीया महान् आचार्यपिनिगु सत्संगतं छखे वय्‌कःया मन बौद्ध धर्मप्रति क्वसायेकाबिलसा मेखे थःगु मातृभूमि व मांभाय् प्रतिया ममतां देजायेका बिल ।

कलकत्ताय् ब्वनाच्वनादीम्ह वय्‌कः छकः गर्मीया विदाय् नेपाः झाःबलय् ज्वनाझाःगु बौद्ध धर्म सम्बन्धि आपालं किपात येँया मरुत्वालय् प्रदर्शनी यानादिल । थ्व प्रदर्शनीं यानाः नेपाःमि सकसिनं स्वांया पुन्हिया महत्व थुल ।

थीथी विद्याया आपालं शैक्षिक उपाधि हासिल यानादीम्ह धर्मादित्य धर्माचार्यं नेपालभाषाय् दकलय् न्हापां बुद्धधर्म पत्रिका पिकयाः नेपालभाषाया नापं नेपाःया हे न्हापांम्ह पत्रकार जुयादीगु खः । उगु ईया राणा सरकारया कुदृष्टिं बचे जुइत वय्‌कलं स्वंगू अंक तक बुद्धधर्म धकाः नां तयाः पत्रिका पिकयादिलसा लिपा तत्कालिन नेवाः युवातय्‌गु माग कथ प्यंगू अंकं निसें झिगूगु अंक तक बुद्धधर्म व नेपालभाषाया नामं पत्रिका पिकयादिल । ने.सं. १०४५ सालं निसें १०५० यानाः न्यादँया दुने झिगू अंक तक थ्व पत्रिका पिकायेत वय्‌कः ताःलात ।

वय्‌कलं बुद्धधर्म व नेपालभाषा पत्रिका पिकयाः नेपालभाषा व बुद्ध धर्मया प्रचारप्रसारय् आपालं योगदान बियादीगु दु । वय्‌कलं थ्वहे पत्रिका मार्फत् न्हिं घौछि नेपालभाषाया नितिं ई बीगु लागि सकल नेवाःतय्‌त आह्वान यानादीगु खः । थथे नेपालभाषा पुनर्जागरणया निंतिं दकलय् न्हापां थथे तप्यंक आह्वान यानादीम्ह न्हापांम्ह व्यक्ति थ्वय्‌कः हे खः । थ्व पत्रिकाय् गुलि नं गद्य रचना पिदन फुक्क धयाथें धर्मादित्यया च्वसां हे पिदंगु खः ।

धर्मादित्य धर्माचार्यजुं बुद्धधर्म व नेपालभाषा पत्रिका पिकायेगुया नापनापं नेपालभाषा थकायेगु निंतिं ने.सं. १०४६ सालय् कलकत्ताय् नेपालभाषा साहित्य मण्डल, ने.सं. १०४९ सालय् नेपाल गुथि नीस्वनादिल । अथेहे थ्वय्‌कलं ने.सं. १०४६ सालय् इलाहाबादय् जूगु पण्डिततय्‌गु बौद्ध महासभाय् नेपालभाषा व थ्वया साहित्य धयागु कार्यपत्र न्ह्यब्वयादिल । लिपा थ्व कार्यपत्र बुद्धधर्म व नेपालभाषा पत्रिकाय् पिकयादिल । अथेहे नेपालभाषा सुचिग्रन्थ धयागु नेपालभाषाया प्राचीन सफूया धलः नं थ्वहे पत्रिकाय् पिथना दिल ।

अथेहे धर्मादित्य धर्माचार्यं कलकत्ताया विश्व–विद्यालयय् मेमेगु मातृभाषायात थाय् बियातःथें नेपालभाषायात नं भर्नाकुलर विषय कथं दुथ्याके बीकेगु निंतिं आपालं कुतः यानादिल । थुकिया निंतिं नेपाली विद्यार्थीपिनिगु नेतृत्व यानाः उगु ईया भाइस चान्सलर आसुतोष मुखर्जीयाथाय् डेलिगेशन नं झायादिल ।

धर्मादित्य धर्माचार्यं नेपालभाषा उत्थानया नितिं जक मख नेपालय् स्थविरवाद ब्वलंकेगु, स्वांयाः पुन्हि हनेगु, लुम्बिनीइ मायादेवीयाथाय् पशुबलि बिइगु दिकेगु, जीर्ण जुयाच्वंगु किन्दोल विहार जिर्णोद्धार यायेगुलिइ तःधंगु भूमिका म्हितादीगु दु । थ्वहे कथं वय्‌कलं बुद्धधर्म प्रचारप्रसारया निंतिं नेपालय् हे बुद्धधर्म उद्धार संघ, बुद्धोपासक संघ, बुद्धोपासिका संघ’ स्थापना यानादिल । थथेहे भारतय् बुद्धधर्म प्रचारया निंतिं थः हे सेक्रेटरि जुयाः अल इण्डिया बुद्धिष्ट कन्फरेन्स यानादिल । नेपाः देशय् उदाय् गुभाजुया ल्वापु जुयाः गुभाजुतय्‌सं लामा भागि याःपिं उदाय्‌तय्‌सं पतिया मकायेकं पूजा याःवये मखु धाःबलय् लामा भागि यानाः छुकिया पतिया धयागु सुधारवादी च्वसु च्वयाः बुद्धधर्म पत्रिकाय् पिकयादिल ।

विद्धान धर्मादित्य धर्माचार्ययागु थज्याःगु भाषासेवा नापं थीथी ज्यायात कदर यासें वय्‌कःयात च्वसापासां भाषाजवाः धर्मोदय सभां धर्मानुशासक पदं छाय्पिउगु दु । थुकथं थःगु मातृभाषा नेपालभाषा साहित्य, संस्कृति व बौद्धधर्म उत्थानया निंतिं ज्या यायां ने.सं. १०८३ सालया दिल्लागा ३० कुन्हु वय्‌कः परलोक जुयादिल ।