सिँग्वंयात छ्यंगुलिं भुनाः उकी खौ इला मतःगु बाजं थ्व ब्वय् लाइ । गथेकि– धाः, धिमय्, नाय्खिं, दमोखिं, ध्वंध्वंचा, नगरा, दह, दबदब, क्वताः, याकुपिंचा, खञ्जनि आदि ।
थुलि हे नापया धाये थाकुसां मू धिमय् स्वयां चिग्वःगु धिमय् हे चिग्वः धिमय् खः । येँय् चिग्वःगु धिमय्यात यलय् पो धिमय् नं धायेगु याः । मेगु छताजि नेवाः बाजं धाः थें चिग्वःगु जुयाः थ्व बाजंयात धाःचा धिमय् नं धाइ ।
ख्वपय् चिग्वः धिमय्यात धिमय्चा धाइ । थुगु धिमय् नं तःग्वः धिमय् थें हे ज्वः पुचलय् थाइगु खः । ख्वपय् चिग्वः धिमय् (धिमय्चा) नौबाजा थाइबलय् छताजि बाजंकथं जक थाइ । चिग्वः धिमय् नं तग्वः धिमय् थें हे दयेकी । चिग्वः धिमय्या गुहालि बाजं भुस्याः खः । निगः धिमय्या छज्वःयात छजुकथं भुस्याः थाइ । चिग्वः धिमय्लिसे धुङा दइ मखुसा गुहालि बाजंकथं घौ/कँय्पु थाइ मखु ।
ल्याय्म्ह ल्यासेपिन्सं तसकं ययेकूगु थ्व बाजं थौंकन्हय् यक्व हे न्हून्हूगु धिमय् खलः नीस्वनाः छ्यलाबुला उप्वया वःगु खनेदु । न्हापा न्हापा धिमय् मदुगु नेपाःया थीथी नेवाः बस्तिइ नं धिमय् स्यनेगु थायेगु जुयावःगु दुसा विदेशय् नेवाःत दुथाय् धिमय् न्यनाच्वंगु दु । धिमय् थाइगु थाय् न्यनावं थें धिमय्लय् न्हापा मदुगु तालय् न्हून्हूगु बोलया नं विकास जुयाच्वंगु खनेदु । गथेकि न्हापा धिमय्लय् ग्वाराया धुनय् थायेगु बोल मदुगुलिइ आः वयाः थीथी ग्वाराय् नं थायेजीक धिमय् बोल दयेकाः थानाहःगु दु ।
म्ह्वतिं नं ४५ सेमि हाकः व ३५ सेमि ब्या दुगु धिमय्यात तग्वः धिमय् धाइ । थ्व बाजंया मू धिमय्, मा धिमय्, नासः धिमय्, त्वाः धिमय् आदि थीथी नां दु । ख्वपय् तग्वः धिमय्यात धिमय् जक धाइ । मू धिमय्यागु गुहालि बाजं घौ बाय् कँय्पि/कँय्पु/कँय्पुइ/ताइँनाइँ खःसा ख्वपय् धिमय् थायेत भुछ्याः (भुस्याः) व सिस्याः (छुस्याः) माः । येँय् मू धिमय् थाइबलय् गनं गनं धुङा हीकेगु व ईब्यःकथं प्वंगा पुइगु नं चलन दु ।
तान्त्रिक बाजंकथं कयातःगु मू धिमय् छगू त्वालय् छथी जक दइ । उकिं थ्वयात त्वाः धिमय् नं धाइ । त्वालय् दुजः जुयाच्वंपिन्त जक मू धिमय् स्यनी । उमिसं जक मू धिमय् थायेदु ।
पाखा थहां वनीबलय् थाइगु धिमय् बोलयात तँ पो धाइ ।
सङ्गीतया ताल क्यनीगु दक्वं बाजं तालबाजं खः । गथेकि मृदङ्ग, खिं, क्वंचाखिं, मगःखिं, नाय्खिं, पछिमा, धाः, धिमय्, धोलक, दबदब, दह, क्वताः, दमोखिं, ध्वंध्वंचा, नगरा, खञ्जनि, स्वकुंलाः, ताः, बभू, झ्यालि, भुस्याः, छुस्याः, कँय्पु, सिँन्याल आदि ।
धिमय् नेवाःतय्सं थाइगु तसकं लोकंह्वाःगु बाजं खः । सः तःसः जुइगुलिं न्हापा सैनिक बाजंकथं व बस्तिपिने बुँज्या वनेत जंगलि जनावर ख्यायेत थ्व बाजं थायेगु चलन दुगु खँ नं न्यनेदु । न्ह्यागुं जात्रा पर्वय् मेमेगु बाजं खलःया दकलय् न्हापा धिमय् बाजं खलः च्वनी । न्हापा न्हापा धिमय्या विशेष बोल थानाः सिथं यंकीगु नं चलन दुगु खः । थ्व चलन थौंकन्हय् खने मदु । धिमय् उप्वः थें ज्यापु जातिं थाइगु खःसां थासंथाय् शाक्य, ताम्राकार, स्यस्यःत व मेमेपिंसं नं थानाच्वंगु खनेदु ।
धिमय् तसकं पुलांगु लोकबाजं खः । पुलां पुलांगु धिमय् सिँग्वं गथे खः अथेहे बकुलाक जूसां दयेकातःगुलिं नं थ्व बाजं पुलांगु खः धयागु सीदु । लिच्छविकाल स्वयां न्ह्यःनिसें दुगु अनुमान यानातःगु धिमय्या पुलांगु नां ‘धेमस्’ खः । किराँततय्गु बाजं च्याब्रुङलिसे ज्वःलाःगुलिं ‘धिमय् किराँतकालीन बाजं खः’ धयागु धापूयात तिबः बियाच्वंगु दु । धिमय् दुने फुस्लुंगु तःग्वःगु उत्तिस, हलू बाय् सिसौंया सिँग्वंयात निखें छ्यंगुलिं भुनाः उकियात निखें तं सालाः दयेका तइ । थौंकन्हय् लीयागु नं धिमय् दयेकेगु थायेगु चलन वःगु दु । धिमय्या देय्पापाखेया छ्यंगू दुने दथुइ अप्पाचुं, ल्वहंचुं, गुंगू आदियागु मसला दयेकाः इलातइ ।
नेवाःतय्सं थाइगु धिमय् निथी दु— तग्वः धिमय् व चीग्वः धिमय् । थुपिं निथी धिमय् ग्वलं जक पाःगु मखु निथी धिमय्या बोल, थाइगु ई व परम्परा सकतां पाः । तग्वः धिमय् पुलांगु नेवाः बाजं खःसा चीग्वः धिमय् लिपा तिनि छ्यलाबुलाय् वःगु खः धइगु जनविश्वास दु ।
धिमय् थायेत भंगलय्तक वयेक गःपतय् क्वखानाः जवय् कथिं व देय्पाय् ल्हाःतं थाइगु खः । धिमय् निम्ह, प्यम्ह, खुम्ह, च्याम्ह आदि ज्वःलाकाः पुचलय् थाइ । येँय् व यलय् धिमय्या गुहालि बाजं घौ/कँय्पु बाय् भुस्याः खःसा ख्वपय् भुछ्याः (भुस्याः) व सिछ्याः/सिस्याः (छुस्याः) थाइ । धिमय्या बोल बाजनं पिज्वयेके अःपुुगुलिं थुकियात थाये अःपुगु बाजंकथं कयातःगु दु । येँ, यल, ख्वप, भ्वँत जक मखु छथाय्या हे त्वाः पतिकं धिमय् बोल पाः । नेसं.१११४ य् येँय् जूगु धिमय् ब्वज्याय् स्वनिगःया ८७ गू धिमय् खलकं ब्वतिकाःगु दु । इलंइलय् येँ, यल, ख्वप, भ्वँत आदि नेवाः बस्तिइ तःक्वः धिमय् थायेगु ब्यज्या व धेंधेंबल्लाः जुयाच्वंगु दु ।
खिं, द्यःखिं, क्वंचाखिं पछिमा, मगःखिं, धोलक, धिमय्, धाः, नाय्खिं, नगरा, दंगः, झ्यालि, ध्वंध्वंचा, दह, क्वताः, खञ्जनि आदि ।