इन्द्रायणी पीठ देगः
किपूया पश्चिम सिथय् द्यःध्वाखां पिने इन्द्रायणीया पीठ देगः दु । खु्ल्लागु थासय् दुहां वनेवं छज्वः ल्वहंया द्वारपाल तयातःगु दु । दुने वंगलसिमाक्वय् दुगु थ्व पीठ किपूया शाक्ततय् तसकं हनाबना दुगु धार्मिकस्थल खः । न्याम्ह मातृका देवीपिनिगु मूर्ति दुगु ल्वहंया तोरण दुथाय् बँय् स्वंगः अमूर्त शिलायात देगःया रुपय् थन पुज्याइ । जवय् जवंखवं अष्टमातृका, दथुइ महिषासुर मर्दिनी व न्हापा खुल्लागु थासय् धलान यानाः छतँ तयाः आधुनिक स्वरुप बियातःगु दु । अथे हे नयागु पाइप तयाः गं घायेगु थाय् नं दयेकातःगु दु । छखेलिक्क पुलांगु पीगं फल्चाया नकतिनि हे जीर्णोद्धार जूगु दु । थनया तोरण व देगः ने.सं. ७९०या जःखः दयेकातःगु खः ।
उमामहेश्वर क्वाःच्व
किपूया दकलय् तजाःगु थासय् कलात्मक उमामहेश्वर वा भवानीशंकरया देगः दु । थ्व थाय्यात स्थानीय भासं क्वाःच्व धाइ । समुद्री सतह स्वयां १४१८ मिटर तजाःगु थासय् वनेत थ्यंमथ्यं ५० तगिं दुगु ल्वहंया त्वाथः गयेमाः । थ्व प्यागोडा शैलीया
देगः प्यतजाः फःया द्यःने झिंनिगः कलात्मक थांया दथुइ दयेकातःगु दु । देगलय् वनेगु स्वाहानेया निखेर किसि पाः तयातःगु दु, किसिं सुं शत्रु जुजुयात न्हुयातःगु दु । वर्गाकार देगलय् प्यखेरं कलात्मक लुखा दुसा मूलुखां गर्भगृहया द्यः खनेदुसा मेगु स्वंगू लुखाय् देवी, दुर्गा व सरस्वतीया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । दुने शिव पार्वतीया कलात्मक ल्वहंया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थन दु्गु त्वानाःसिँ धाःसा कलात्मक खनेमदु । थ्व देगः गबलय् दयेकूगु धइगु खँय् विवाद दुसां ने.सं. ७७५ स्वयां न्ह्यः थुकिया निर्माण जुइधुंकूगु सीदु ।
चिलंच्व
किपूया छगू प्रमुख बौद्ध सम्पदा चिलंच्व स्तुप खः । थुकिया स्थापना सम्राट अशोकलिसे स्वानाच्वंगु किंवदन्ती दुगु ल्याखं थ्व किपूया हे दकलय् पुलांगु सम्पदा जुइमाः । किपूया पूर्वी लागाय् चकंगु थासय् वर्गाकार जगय् छगू मूलगु चैत्य अधिकांश भाग अपां दनाः दयेकाःगु दु । अप्पा व ल्वहंया मिश्रणं थ्यंमथ्यं १० मीटर तजाःगु कलात्मक चैत्यया निर्माण जुयाच्वंगु दु । पश्चिमपाखे मूलुखाय् छज्वः किसि द्वारपाल थें दु । च्वय् निम्ह वज्रयानी द्यःपिं दु । अनं दुने ल्वहंया तोरण तयाः प्यखेरं ध्यानी बुद्धपिं स्थापना यानातःगु दु । च्वय् कलात्मक मिखा च्वयातःगु दुसा वयां च्वय् हर्मिका तयाः द्यःने झिंस्वंगू भूवन तयाः बौद्ध वास्तुकला कथं गजू छुनातःगु दु । वथें प्यकुनय् हानं मेगु देगः तनाः तारापिं स्थापना यानातःगु दु । मूल चैत्य स्वयां पिने प्यकुनय् मेगु प्यंगः चैत्य स्थापना यानातःगु थनया विशेषता खः । थ्व स्तुपया स्थापना गबलय् जूगु धइगु प्रमाण मदुसां थन इस्वी १५१५या शिलापत्र लूगु ल्याखं थ्व स्वयां न्हापा हे थ्व स्तुप अस्तित्वय् दुगु खनेदु ।
च्वभाःद्यः आनन्दादी लोकेश्वरया देगः
किपूया लिक्क आनन्दादी लोकेश्वर वा च्वभाःद्यःया देगः दु । नेवाः बौद्धतय्सं हनाबनातइपिं प्यम्ह करुणामय मध्ये छम्ह थ्व नं खः । थुकियात आदिनाथ धकाः नं धाइ । थनया कच्छपाल गुँया च्वय् दथुइ प्यखेरं छें चाःहुइकातःगु बहाःया क्वाःपाःद्यः थें अलग्ग च्वभाःद्यःया देगः दु । हिन्दु व बौद्ध अनुयायीतय्सं थःथःगु श्रद्धा कथं पुज्याइ । बौद्धतय्सं आनन्दादी लोकेश्वर धाइ धाःसा हिन्दुतय्सं आदिनाथ व अर्धनारेश्वर धकाः नं धाइ ।
बहाः थें जाःगु थासय् स्वतँ जाःगु प्यागोडा शैलीया च्वभाःद्यःया देगः दु । निम्ह सिंहया दथुइ कलात्मक लुखा दु । लुखाया द्यःने न्याम्ह बुद्ध सहितया तोरण दु । दुने तिसावसतं छाय्पियातःम्ह ह्याउँम्ह द्यःया चायागु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । मातनय् न्यापाः चिचीपाःगु झ्याः दु । वयां च्वय् सँझ्याः पिकयातःगु दु । त्वानाःसिँइ कलात्मकरुपं द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । वयां च्वय्या तल्ला प्यागोडा देगः थें त्वानाःसिँ तयाः तिकिझ्यालं भुनातःगु दु । वयां च्वय् छतँ तयाः उकिया द्यःने गजू छुनातःगु दु । देगःया न्ह्यःने छगः कलात्मक शिखर शैलीया द्यःगः दु । छतँ धुंकाः प्यखेरं प्यंगः द्यःछेँ थें पिकयाः अले प्यकुनय् नं थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति स्थापना यानातःगु दु ।
देगलय् व नापसं च्वंगु सतलय् बसजाः तानातःगु थनया विशेषता खः । सुं मनू मंत धाःसा वयागु सुगति कामना यानाः थन थःथितिं बसजाः छायेगु चलन दु । देगःया खवय् सतलय् भजन हालेगु थाय् दु । थन कोजाग्रत पुन्हिनिसें लछि तक मेला जुइ । थन मनूत थीथी ल्वय् लंकेत व छेँय् त्यपू जीवन सुथांलाकेत वइ । विशेष यानाः हरिबोधनी एकादशी निसें मिस्त निराहार व्रत च्वनेगु याइ । देगलय् थः मदुपिं थःथितिपिंत मेगु लोकय् अःपुइमा धकाः थीथी बसजाः थन छायेगु वा अंगलय् तायेगु चलन दु ।
लिच्छविकालय् दयेकूगु धायेगु यानाच्वंगु थ्व देगः निर्माण जूगु तिथिमिति स्पष्ट मदु । अथेसां मूल देगः लिच्छविकालया जुइमाः धइगु अनुमान दु । न्हापा थ्व द्यः थसि (अथवा थैबय्) च्वंम्ह अले अन अतिवृष्टि व अनावृष्टि जुयाः थ्व द्यःयात हे गोदावरी खुसिइ
वानाछ्वःगु अले लिपा छम्ह स्थानीय ग्वालां नखु दोभानय् लुइकाः आःया चोभार डाँडाय् तल धइगु किंवदन्ती दु । उकिं दँय्दसं चैत्रशुक्ल अष्टमिकुन्हु थ्व द्यःयात नखुइ यंकेगु याइ । वंशावली कथं गुणकामदेवं कलिगत संवत् ३८२५य् थ्व द्यःया रथजात्रा न्ह्याकूगु धइगु दु । थ्व देगः सन् १६४० पाखे जीर्णोद्धार जुल ।
जगतपाल महाविहार
किपूया चिलंच्व स्तुपया जवय् जगतपाल महाविहारया क्वाःपाःद्यः दु । परम्परागत शैलीया स्वतँ जाःगु छेँया न्हापांगु तल्लाय् स्वदुवाः लुखा दु, दथुया तोरण सहितया लुखाया दुने क्वाःपाःद्यःया तिसावसतं छाय्पियातःगु बुद्धमूर्ति दु । मातं तल्लाय् दथुइ न्यापाः व जवं खवं स्वपाः स्वपाः झ्याः दुगु कलात्मक झ्याः दु । वयां च्वय् झ्वःलिक बरण्डा पिकयातःगु दु । च्वय् आँय्पापौ तयाः दथुइ स्वंगः गजू दु । थनयागु गुथिया बज्राचार्यं थन पुजाआजा याइ । थ्व विहारया निर्माण यलया जुजु जगतपाल वर्मां सन् १५३३य् याःगु खः ।
नगोचा सरस्वती
किपूया उमामहेश्वर देगः स्वयाः भचा पश्चिमय् सरस्वतीया देगः दु, उकियात स्थानीय भासं नगोचा ससुद्यः धाइ । प्यखेरं खुल्ला लुखा तयाः दक्षिणपाखे शिलापत्रया लिउने विणा ज्वनातःम्ह सरस्वतीया मूर्ति दु । देगलय् राधाकृष्ण व गरुड नारायणया मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु । वयां क्वय् मञ्जुश्रीया पादुका दु । अथे हे थुकिया आग्नेय कोणय् गोरखनाथया पुलांगु देगः नं थन दु । थ्व देगःया जीर्णोद्धार ने.सं. ८४१य् क्वाथनायक लक्ष्मीसिंहं याःगु खः ।
पुखुसि नारायण देगः
बाघभैरव देगःया न्ह्यःनेसं च्वंगु देय्पुखूया लिक्क च्वंगु तुयुगु देगः पुखुसि नारायणयागु खः । नितँजाः फःया द्यःने थ्व देगः दयेकातःगु दु । ल्वहंया स्वाहाने दुथाय् छज्वः सिंह व छज्वः शार्दुल थनातःगु दु । देगः धाःसा साधारण राणा शैलीं दयेकाः प्यखेरं ततःपाःगु लुखा तयाः द्यःने बज्रया प्लास्टर यानातःगु दु । द्यःने गुम्बज दयेकाः गजू छुनातःगु दु । दुने गर्भगृह दयेकाः दुने छखे लक्ष्मी व मेखे गरुडया दथुइ दनाच्वंम्ह विष्णुयागु ल्वहंया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थ्व मूर्ति लिच्छविकालीन जुइ धकाः अनुमान यानातःगु दु । थ्व देगःया निर्माण ने.सं. ७२५पाखे क्वाथनायक जकेराजं याःगु खँ ताडपत्रय् उल्लेख जुयाच्वंगु दु । अथेसां थ्व न्हापा तजाःगु देगः जुइमाः । लिपा जक भुखाचं यानाः दुनेवं आःया स्वरुपय् जीर्णोद्धार यानातःगु जुइमाः । थ्व मूर्ति छक्वः थनं खुयायंकूगु, लिपा थनया हे हनुमानघाटय् लुइवं थन हयाः स्थापना याःगु धइगु न्यनेदु ।
बाघ भैरव
किपूया बजार दथुइ देय्पुखूया न्ह्यःने धुँआजु, आजुद्यः, ब्याघ्रेश्वरभैरव वा बाघभैरवया देगः दु । आयताकार प्यागोडा शैलीया थ्व देगः किपूया दकलय् पुलांगु व दकलय् तग्वःगु देगः खः । थ्व ल्याखं थुकियात किपूया रक्षक देवता कथं हनातःगु दु । देगःया मूलुखा दथुइ अले द्यः दुने भचा खवय् दु । देगः दुने खवय् म्हुतु वांखायाच्वंम्ह धुँआजुया मूर्ति दु । चायागु मूर्तिइ वहःया ख्वाःपाः दु । लुखाया पिने तःधंगु निगू कलात्मक तोरणया क्वय् अमूर्त शिलायात नं अन पुज्याइ । स्वतँ जाःगु थ्व देगःया हरेक पलिइ गजू छुनातःगु दुसा दकलय् च्वय् नापं यानाः मुक्कं १८ गः गजू दु । आः स्वतँय् नं सिजःपौ तयाः जीर्णोद्धार यायेधुंकूगु दु । देगःया चाकःलिं च्वंगु अंगःपौ आः स्यनावनाच्वंगु दु । नितँया पलिइ तरवार खुँडा आदि ल्वाभः यखायातःगु दु । व दक्व थन पृथ्वीनारायण शाहं हमला याःबलय् वयात बुकाछ्वयेवं वं त्वःताथकूगु ल्वाभः खः धायेगु चलन दु । तःधंगु चुकया दुने संरक्षित थ्व थासय् गणेश, नारायण, शिव, भवानी शंकर, श्रीधर विष्णु, विश्वकर्मा, रामचन्द्र, मन विनायक, विश्वकर्मा, धरतीमाता, तुलसी इत्यादिया देगः दु ।
वंशावली कथं देगःया स्थापना ने.सं. २१९ व २४६या दुने जुजु शिवदेव तृतीयं दयेकूगु खः । थुकियात ने.सं. ६३५य् महापात्र जगतपाल वर्मां जीर्णोद्धार यात । किंवदन्ती कथं न्हापा थन जंगल दुगु, मस्त चाया धुँ दयेकाः म्हिताच्वंगु अले व धुँइ भैरव दुबिनाः दुगुचा नःगु अले मस्तय्सं म्ये तयामबिउगु व वयात द्यः थुइकाः पुज्यायेगु याःगु धाइ । वि.सं २०१४ सालनिसें थन दँय्दसं भाद्र १ गते खःजात्रा यायेगु जुयावयाच्वंगु दु ।
ल्वहं देगः
कीर्तिपुर चिलंच्व वनेगु लँय् सिंहदुवाः त्वालय् बुद्ध देगः दु । बुद्धया देगः हे यक्व मदुथाय् थ्व शिखर शैलीया ल्वहँतं दयेकातःगु कलात्मक देगःया विशेष महत्व दु । नितँजाःगु फःया द्यःने च्वंगु देगलय् वनेत ल्वहंया त्वाथः दु । निखेरं सिंह व निम्ह द्यःपिं द्वारपाल दु । मूलुखाया च्वय् ल्वहंया कलात्मक तोरण दु । झिंनिगः थांया दुने गर्भगृह दयेकाः दुने ल्वहंया द्यः स्थापना यानातःगु दु । दुने शाक्यमुनि बुद्ध दथुइ अले निखेरं षडक्षरी लोकेश्वर व ताराया मूर्ति दु । देगःया च्वय् प्यखेरं चिचीग्वःगु देगः पिकयाः द्यःपिं प्रतिष्ठा यानातःगु दु अथे हे प्यकुनय् नं शिखर बांलुइकाः चिचीग्वःगु देगः थनातःगु दु । थ्व देगः सन् १६६४इ यलया जुजु श्रीनिवास मल्लया पालय् दयेकूगु खः ।