यल जिल्लाया दक्षिणय् च्वंगु छगू ऐतिहासिक बस्ती थेचो खः । मध्यकालय् थ्वयात शुलुंथि, दुंथलि व दुंथरि धाइगु खः । लिपा ‘थेचो’ धायेगु यात । मध्यकालया उतराद्र्धनिसें छ्यलावःगु आः तकं छ्यला वयाच्वंगु दु । राजेन्द्र विक्रम शाहं वि.सं. १८८३ य् याना ब्यूगु लालमोहर भ्वँतय् ‘थेचो’ धयातःगु दु । अथेहे वि.सं. १९९८ दँय् जग्गा न्याना काःगु राणाकालीन लिखतय् ऋणीयागु थाय्बाय् ‘ललितपुर इलाका थेचो’ च्वयातःगु दु ।
थन ७०० खा छेँयागु बस्ती दयेकूगु धकाः देवमाला वंशावलीइ च्वयातःगु दु । थन नवदुर्गागण पलिस्था यानाः दँय्दसं यल लाय्कुली यंकाः मूलचोक व यलया थीथी थासय् प्याखं ल्हुइकेगु चलन दयेकल । नवदुर्गागण ख्वपय् नं दु । रायमल्लया काय सुवर्णमल्लं देशय् अनिकाल जूगुलिं सहकाल हयेत ख्वपय् नवदुर्गागण पलिस्था याःगु धाइ । उगु हे इलय थेचोय् नं नवदुर्गागण पलिस्था याःगु जुइफु ।
थेचो बस्तीं करिब छगू किमि ति क्वय् सुनाकोठी नापं छगू चीधंगु बस्ती दु । वयात नेवाः भासं ‘देचा’ धाइ । थौंकन्हय् थेचोय् च्वंपिं मनूत सकलें न्हापा ‘देचा’य् च्वंपिं खः । अन छक्वः तसकं महामारी जुयाः अन च्वंपिं सकलें मनूत थौकन्हय्या थेचोय् च्वंवल । थेचो बस्ती
देचा सिबें च्वय्पाखे लाःगुलिं थ्वयात ‘देचो’ धायेगु यात । वहे देचो खँग्वः अपभ्रंश जुयाः थेचो जुल धइगु धापू दु ।
यलया गोदावरी नगरपालिका दुने लाःगु थ्व बस्तीया पूर्वय् धापाखेल व झरूवासी, पश्चिमय् बुङ्गमती व छम्पी, उत्तरय् सुनाकोठी व दक्षिणय् वादे (चापागाउँ) या सीमा लाः । थेचो बस्ती दुने मालिगां, साल्चा, लाछि, कुझो, धोखल्पु, ग्वाननि, लय्झ्वः, दगमननी, न्हसत्वाः, दुरुख्यः, त¥हंख्यः आदि त्वाः दु । थ्व बस्तीया पूर्वय् कर्मनासा व पश्चिमय् नख्खु खुसि न्ह्यानाच्वंगु दु ।
थेचोय् नवदुर्गाद्यःयात ‘गंद्यः’ धाइ । थुकी अष्टमातृकादेवी बाहेक गणेद्यः, भैलद्यः, सिंहनी, ब्याघ्रणी सहितया छगू गण जुयाः ‘गंद्यः’ धाइगु खः । थेचोयागु थ्व नवदुर्गागणयात थेचों पिने यंकाः नं प्याखं ल्हुइकीगु चलन दु । झिंनिदँय् छक्वः गथांमुगः चः¥हेनिसें मेगु दँया दिल्लागा द्वितीया तक विशेष मेला जुइ । थन बालकुमारी व ब्रह्मायणी द्यःया जात्रा जुइ । थ्व जात्रा दँय्दसं थिंलापुन्हि कुन्हु जुइ । वहे इलय् नवदुर्गा गणयात त्वाःत्वालय् यंकाः प्याखं ल्हुइकीगु चलन दु । थ्व जात्रायात ‘देसा च्यायेगु’ धाइ ।