नेपाःया जनगणना सन् २०२१ कथं नेपालय् १३४ जातजातिं १२४ स्वयाः अप्वः भाय् ल्हाइ । थुकथं नेपाल बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुधार्मिक देश खः । नेपाःया जनसंख्या २,९१,६४,५७८ म्ह दु । नेवाः जाति मनू व वक्ताया ल्याखं देशया च्यागूगु तःधंगु जाति व भाषा खः । नेवाःत नेपालय् १३,४१,३६३ म्ह अर्थात कूल जनसंख्याया ४.६ प्रतिशत दुसा वक्ता ८,६३,३८० म्ह अर्थात कूल जनसंख्याया २.९६ प्रतिशत दु । नेवाःत नेपालय् न्हय्गू प्रदेश, ७३ जिल्ला, ४६७ (न्यागू महानगरपालिका, १२ उपमहानगरपालिका, १९० नगरपालिका व २६० गाउँपालिका) पालिकाय् न्यनाच्वंगु दु (CBS, Population by Caste/Ethnic groups and Sex, NPHC 2021, 2021) ।
नेवाः जाति तहगत समुदाय खः । लिच्छवि– कालया जुजु वसन्तदेव (सन् ५०६–५३२) या पालय् नेपालय् वर्णव्यवस्था लिसें जातिप्रथा नं न्ह्याःगु खनेदु । व इलय् समाजय् प्यंगू जात व १८ गू थरया नां न्ह्यथनातःगु खनेदु (वज्राचार्य, वि.सं. २०३०, पृ. ९१–१०३) । उकी थीथी उपथरत नं खनेदु । जयस्थिति मल्लया शासनकालय् (वि.सं. १४३७–१४५३) प्यंगू जात व ६४ गू वर्णय् ब्वथल । सिद्धिनरसिंह मल्लं (वि.सं. १६७९–१७१४) ४८ गू थीथी जातया व्यवस्था याःगु खनेदु (श्रेष्ठ त., वि.सं. २०६६, पृ. ५३) । भाषा वंशावलीयाकथं ७२५ कुनां–बिनां दुगु सीदु । जंगबहादुर राणाया वि.सं. १९१० या मुलुकी ऐनय् नेवाः जाति दुनेया कुनां–बिनांयात कानुनी मान्यता बियातःगु खनेदु ।
नेपाःया संविधान २०७२ च्वःगु इलय् तसकं बय्बय् जूगु विषय भाषिक व जातीय पहिचान नं खः । नेवाः आर्य, मंगोल, ड्राविड वंश अले हिन्दु, बौद्ध, इस्लाम व क्रिश्चियन धर्मावलम्बी अले वर्णाश्रम नालीपिं व नाली मखुपिनिगु समुदाय खः । उकिं थ्व समुदाययात छुं नं विशेषण छुइ मछिं । थ्व समुदाययात बांलाक म्हसीकेत नेवाः कुनां–बिनांया अध्ययन यायेमाः । येँ–यलय् कुनां व ख्वपय् बिनां धाइगु खँग्वः छथासय् ल्वाकछ्यानाः कुनां–बिनां धाइ । कुनांया अर्थ कुलनाम व बिनांया अर्थ विशेषनाम खः (Malla K. P., 2015) । झीथाय् आः तक स्यस्यः, ज्यापु व साय्मि जातया कुनां–बिनांया प्रायोगिक अध्ययन जूगु दु ।
नेपाःया थीथी जातिया थःथःगु भाय्या मू मथुयाः नेवाः कुनां गुलिसिनं खय्भासं छूगु दुसा गनं तना हे वन । थःगु भासं दुगु कुनां–बिनांया अर्थ व उकिया गौरव थुल कि उकियात ताःई तक ल्यंकी । थुकिं जातीय व भाषिक पहिचान च्वन्ह्याकाः थातं तयेगु कुतः याइ ।
कुनां धायेवं अंग्रेजीया ‘टोटम’ लिसे ज्वःलाःगु खनेदु । खय् समाजया उपथर धाये भतीचा मछिं । थुकी मनूया ज्या, म्हबां, स्वभाव, बानीब्यहोरा, थासं वःगु विशेषणवाची नां लानाच्वंगु दु । खय् समाजया गोत्रया भतीचा, पश्चिमया टोटमया भतीचा अले गुलिंगुलिं स्थानीय परम्परा दुगु नां छुइगु प्रथा कुनां खः । थुकियात ख्वप व ख्वप नेवाः भाय्या किचः लाःगु थाय्यापिंसं बेनां वा बिनां धाइ । कुनांया अर्थ कुलनाम व बिनांया अर्थ विशेषनाम जुइ ।
कुनां थःपिंसं छुत धाःसा उकियात Autonym धाइ । थुज्वःगु नां तुलनात्मक रूपं न्ह्यब्वयेबह जुइ । थःपिंसं छुनातःगु नांया अर्थ वा ज्या कने फइ । वहे नां मेपिंसं छुनाबिल धाःसा उकियात Exonym धाइ । थुज्वःगु नां न्ह्यथनेबह मजुइ नं फु । थुज्वःगु कुनां विशेषतः मनूया ज्या, ख्वाः, म्हबां, स्वभाव आदियात क्वथुनेगु ल्याखं छुनातइ । थुज्वःगु कुनां यक्व दुगुलिं नेवाः कुनांया दक्व थासं ज्या लुइके फैमखु । कुनांया क्वटी आचरण, कःमि, खि, ख्वाः, गुथि, जु, झंगः, तत्सम संस्कृत, तद्भव संस्कृत, थाय्बाय्, नसाज्वलं, पद, पशु, पुजाज्वलं, प्रतिष्ठा, बन्जार, भूतप्रेत, मनूया नां, मालिक, म्हया बां (आकृति), लवः, वंश, वासिन्दावाची प्रत्यय, वि, सीप, श्रेष्ठ, सिसाबुसा, सेनासम्बन्धि, सेवक, स्वभाव आदि खनेदु ।
कुनां खास यानाः निथी कारणं छ्यली– (क) भुतप्रेतादिं थियाः मभिं मजुइकेत, (ख) म्हसीका खने दयेकेत । न्हापांगु कारण छेँयापिं थःपिंसं हे छ्यली । निगूगु कारण थःपिं व पिनेयापिं निखलःसिनं छ्यली । पिनेयापिंसं तःगु नां गबलें गबलें मनूतय्त यइ मखु । थःगु कुनांयात सम्मानित याकेत संस्कृत नां छुइगु चलन नं खनेदु । थुकिं उमिसं थःत उच्च वा सम्मानित जूगु तायेकी । मनू नं समाजया हे ब्व खः । उकिं उमिसं समाजय् दुगु झंगः, पशु, की वा पदप्रतिष्ठा, नसाज्वलं, थलबल, स्वभाव नं नालाकाःगु खनेदु । थ्व नं समाजय् प्रतिबिम्वित जुयाच्वंगु दु ।
भाषा संस्कृतिया न्हाय्कं खः । मनुखं न्ववाइगु भाषाय् दुगु कुनां–बिनामय् मनूतय्गु पहिचान खने दइ । कुनां–बिनामय् वंश, संगठन, की, पशु, झंगः, पराभौतिक, शारीरिक आकृति, स्वभाव, द्यः, थाय्, नसाज्वलं, ज्याभः, मनूया नां, मानसिक अवस्था व थीथी पुचः दुथ्याः ।
नेवाः कुनांया बारे ओमकारेश्वर श्रेष्ठं (Williams, 1997, पृ. १–३१), ‘भक्तपुरका नेवार कुनांबिनां’ च्वसुइ न्हापांखुसी ओम धौभडेलं (धौभडेल, २०७१, पृ. ८१–८६) मुनादीगु ५७४ गू कुनांया जातिभाषावैज्ञानिक विधिं विश्लेषण यासें खोपया कुनांयात जु, श्रेष्ठ, संस्कृत तत्सम, तद्भव, लवत, बञ्जार, बाय्, वासिन्दावाची प्रत्यय, शारीरिक संरचना, पशु व झंगःपंक्षी, नसाज्वलं, द्यः वा लाखय्, थुवाः, ज्यामिपुचः, वंशज, खलः, थलबल, खि, शीप, २१ गू कवलय् इनादिल । दक्व कुनां मनूया जीवन व मनूया जःखः चाहिलाच्वंगुलिं व्यवहारवादी जीवनय् अनुवाद यानातःगु खनेदु । थुकिं समुदायया वास्तविक सामाजिक चेतया पहिचान उलाः क्यनाच्वंगु दु ।
ओमकारेश्वर श्रेष्ठ व राजनलाल जोशीपिनिगु लुँभुया अभिलेख मुनाय् लुँभुया नामकरण व कुनां दुथ्याकातःगु दु ।
कमलप्रकाश मल्लं (From Literature to Culture, Selected Writings on Nepalese Studies, 1980–2000) नेवाः समाजय् कुनांया प्रचलनया इतिहास बारे न्ह्यब्वयादिल । मध्यकालिन नेपालय् तसकं प्रचलनय् वःगु नेवाः कुनापाल, वर्मन, वर्धन, रावुत, भल्लोक वा सामान्य भासं भारो खः । तसकं प्रचलित सांस्कृतिक प्रकार्यमूलक भूमिका दुपिं मुलमि, महापात्र, दैवज्ञ, अमात्य, वज्राचार्य खः । मल्लजुं नेवाः जातिया किपा थुकथं न्ह्यब्वयादीगु दु ‘वंगु ३० दँया दुने हाइमन डोर्फंनिसें कयाः किग्लें तक याःगु अध्ययनय् नेवाः जाति प्रथाया सोपानक्रम विरूद्ध गतिशिलताया नमुनाया व्याख्या स्वजाति दुने इहिपा व भ्वय् नयेज्यू/मज्यूया दापूया बः कयाः जूगु खनेदु ।’ सन् १८५४ स घोषणा जूगु इष्टिहारय् समग्र नेवाः जातियात उमिगु आन्तरिक स्तरगत संरचनायात वास्ता हे मयासे ‘मासिने मतवाली (दास जुइपिं)’ कवलय् तःगु दु । सन् १८६३ दँय् वयाः तिनि नेवाःतय्त ‘नमासिने समुदाय (दास मजुइपिं)’ कवलय् दुथ्याकल । राणाकालय् उच्चवर्गीय नेवाः तय्सं मल्ल व थरघर (भारदारी खानदान) जक ‘जिउपिं’ स्यस्यःकथं सामाजिक स्वीकृति कायेफत । न्हूगु संशोधित स्थितिकथं मेपिं नेवाःत थुकथं प्यंगू कवलय् खनेदत–
१. जिउपिं स्यस्यः स्वयां क्वय् च्वंपिं स्यस्यःत, लिसें उराय् व बरे ।
२. ज्यापु व इपिं सरहपिं मनूत ।
३. मानन्धर, नकर्मि, छिपा, गथु, खुसल, मुसल, दुइँ, उराय् व इपिं सरहपिं मेपिं मनूत ।
४. थी मजिउपिं
५. कसाइ, कुसले, दोङ
६. च्यामखलः, पोडे (थुमित थिल कि लखं हाः यायेमाः।)
वय्कलं नेवाःतय्गु कुनां च्वंगुया सैद्धान्तिक ढाँचा नं बियादीगु दु । वय्कःया हे भासं– ‘भाग्यवश थौ नं झीथाय् नेवाः सामाजिक संगठनय् कुनांया किपालु खने दनि । शुद्ध व दुषित थज्याःगु वैचारिक स्वपानकथं मखु, न त पहिचान व उदासिनताया सिद्धान्तय् हे खः । अजूचायापुगु खँ खः, थौंतक सुं नं समाज अध्येतापिनि मिखाय् नेवाः समाज वर्गीकरणया छगू आधार ख्वपया ज्यापु, धौख्यःया स्यस्यः, भोँतया साय्मि व यलया स्यस्यः अले येँया ज्यापुतय्गु कुनां वा कूलनाम (वंशया नाम) मलाःनि । थुपिं यक्व ला पशु, झंगःपंक्षी, कीटपतङ, स्वां, कलाकौशल, शारीरिक संरचनाया वर्णन थें खनेदु । यक्व धैथें आदिवासीत कूल (वंश) कथं ब्वथलातइ । पशु, सिमा वा प्राकृतिक वस्तुपाखें कुलया नां छुनातइ । थःथःगु कुनां क्वकयातःपिं प्राणीयात मनूतय्संं विशेष व्यवहार याःगु खनेदु । कूल, कुनां, सेवाया भावना व परम्परायात कुनां (Totemism) धाइ । कुनां दुने दुथ्याइ— (१) कुल संगठन, (२) कुलया चिंकथं काइगु वनस्पति वा पशु, अले (३) समुदाय व कुनांलिसे स्वानाच्वंगु विश्वास ।
भाषाविद् ओमकारेश्वर श्रेष्ठपाखें आः तक खोपया थीथी नेवाः समुदाय, धौख्यःया स्यस्यः, येँया ज्यापु, साय्मि, लुभुया स्यस्यः समुदायया कुनांया भाषावैज्ञानिक विश्लेषण जुइधुंकूगु दु ।
अनुसन्धानता गोपालसिं नेपालीं थःगु सफू The Newars, an Ethno–Sociological Study of a Himalayan Community स नेपाःया वृहत्तर हिन्दु समाजया मिखां स्वय्बलय् ब्राह्मण समूह दुने उपाध्याय ब्राह्मण, कुमाइ ब्राह्मण, जैशी व्राह्मण व देवभाजु ब्राह्मण दुथ्याःसा क्षेत्रीय समुह दुने ठकुरी, क्षेत्री (पुलांपिं खस) व खत्री लाः धकाः क्यनादीगु दु । निखें थ्याःगु पुचलय् मगः, गुरूङ, उच्च वर्गीय नेवाः दुथ्याः । शुद्र अन्तर्गत लिम्बु व राई लिसें निम्न वर्गीय नेवाः, सुनुवार, मुर्मि, थारू, अछुत पर्बतीया अथवा खय्भाय् ल्हाइपिं थीमत्यःपिं (अछुत) व थीमत्यपिं नेवाः दुथ्याः । वय्कलं छथरे नेवाःतय्गु १३ गू कुनां नं न्ह्यब्वयादीगु दु । उकी हे जयस्थिति मल्लया ऐतिहासिक धलःया तुलना यानादिल । उकी २५ गू पाँचथरे नेवाःतय्गु धलः न्ह्यब्वयादिल । उदाय्तय्गु च्यागू उपजाति नं न्ह्यब्वयादिल । लिसें थीत्यःपिनिगु वर्गयात बांलाक न्ह्यब्वयादिल ।
चन्द्रविक्रम बुढाथोकीं जयस्थिति मल्ल स्वयाः न्ह्यःया समाजयात शासकवर्ग भारो व शासितवर्ग भावोकथं ब्वथलादीगु दु ।
तुलसीलाल सिं जयस्थिति मल्लकालीन पद, स्थाननाम व व्यक्तिगत नांया परिचय बियादीगु दु । वय्कलं मुलमिपद कथं रावुत, भारोस, बोधपति, स्थाननाम कथं भोन्त, यन्ताछेँ, मङगलाछेँ, देवलछेँ, युवीछेँ, सविछेँ, क्वाछेँ, गोछेँ, च्वछेँ व व्यक्तिनाम कथं तेजराम, अनेखराम, श्रीजयराजदेव, शिवसिंह उल्लेख यानादीगु दु । जयस्थिति मल्लं नेपालय् जातिप्रथा हल धैगु खँया छुं हे आधार मदु धइगु
वय्कःया धापू दु ।
तुलसीनारायण श्रेष्ठं थःगु ‘नेपालका नेवारहरू पहिचान र पृष्ठभूमि’ सफुलिइ यलया जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लं नेवाःतय्त ४८ जातया थिति चिनाबिल धकाः न्ह्यथनादीगु दु । सफुलिइ नेवाःतय्के ६२१ गू कुनां दुगु खँ न्ह्यथनातःगु दु । स्यस्यःतय्गु विभाजनया खँय् वि.सं. १९१९ या मुलुकी ऐनय् असल श्रेष्ठ (थौंया छथरी स्यस्यः) या खँ न्ह्यथनादीगु दु ।
प्रयागराज शर्माया ‘कुल, भूमि र राज्यः नेपाल उपत्यकाको पूर्वमध्यकालिक सामाजिक अध्ययन’ सफुतिइ नेवाः समाजया कथंहंक वर्णन यानातःगु दु । थुकी च्वमिं न्यायविकासिनी व वोधिनि हस्तलिखित ग्रन्थय् दुथ्याःगु नेवाः कुनांया धलः बियादीगु दु । लिसें धर्म, थीजिउ–मजिउ, भ्वय् नय्जिउ मजिउया ल्याखं नेवाः समाजया मर्यादाक्रमया धलः नं बियादीगु दु ।
पुरूषोत्तमलोचन श्रेष्ठं ‘भक्तपुरको नवदुर्गा गण’ सफुलिइ गाथा, आचाजु, जोशी, हाकुज्या कुम्हाः, चित्रकार, राजोपाध्यायतय्गु भूमिका लिसें नवदुर्गादेवी यंकेगु लँपु व गणया मनूत च्वनीगु त्वाःबाःया खँ न्ह्यथनादीगु दु ।
योगेशराजं (योगशराज, ने. सं. १११५, पृ. ४३–४९) ७०० दँ (नेसं १००–७००) दुनेया कुनांया धलः बियादीगु दु । उकी वय्कलं दकलय् आपाः १३–१४, १४–१५ गूगु शदीइ कुनां छ्यलातःगु क्यनादीगु दु । जुजुपिं व इमिगु थाय्या नामं झिंस्वंगूगु शदी कुनां छ्यलातःगु खनेदत । बौद्ध नेवाःतय्सं झिगूगु शदी न्ह्यः कुनां छ्यःगु खनेदत । ज्यालिसे स्वानाच्वंगु कुनां
लोहोकार, सुवर्णकार, चैत्रकार खनेदु । ज्यापुयात थुइकीगु भाबो १२–१३ गूगु शदी छ्यःगु खनेदु । गाभुजा, जोति, कस्त, आस्त म्यालंखा ज्यापुलिसे स्वानाच्वंगु कुनां खनेदु । हेयवाचक कुनां च्वलेख्वाः, प्यंतग्वः, हिने ङाय्मसः थेंज्याःगु कुनां झिंखुगूगु शदीइ छ्यःगु खनेदु । लिच्वःकथं जयस्थिति मल्लं जाति प्रथा दुत हःगु धाय् फइमखु । बरू नेवाःतय्गु ताःहाकःगु परम्पराय् कुनां तयेगु चलनया निश्चित आधार खनेदु ।
रविन श्रेष्ठया ‘ख्वपया ज्यापु कुनां’ सफुलिइ ख्वपया २४७ गू ज्यापु कुनां मुनातःगु दु । सफुलिइ पाठ, आक्षरिक बनोट, आक्षरिक अर्थ व प्रायोगिक अर्थ बियातःगु दु । वय्कलं कुनांयात २५ गू क्वटी ब्वथलादीगु दु ।
शंकरमान राजवंशीं ‘भक्तपुर–शिलालेख सूची’ सफुलिय छथरे स्यस्यःतय्गु धलः पद्यांशया रूपय् न्ह्यब्वयादीगु दु । थ्व पद्यांशय् वय्कलं अमात्य, प्रधान, मास्के, भंडील, जोशी व आचाजु उच्चवर्गया स्यस्यःतय् कुनां मुनादीगु खः । मुखिया गोविन्दबहादुर अमात्यजुं बियादीगु कुनांया धलः थथे खः —
– जोशी, आचाजु, मल्ल, दुगु, फसि, लाभाक्वाः, वैद्य, दों, फै, महाजु
– पःमाः, सिंके, कल्हवे, किसि, माक, बोकि, भौ, धों, चखुं, व महाबु,
– तत्तु, खोसिं, भुजिं, व चाकु, मिखु, बकुला, लाय्लवः, वःनः, सिंख्वाः
– ग्वंगः, माय्केँ, न्येवा, ख्यें, ध्वाकसिपो, जकिसि, साहि, बाला, चिपालु,
– लाखे, छुचु, कसा, क्वे (कवय्), कसु, तुकं, सिवालों, राजभण्डारी, न्येकु,
– वासिं, मुस्या, दुवा व नेपाखाचा, कसौले, पाँय्बजी, जासि, न्याछ्यं,
– काराङकुरुङ, कचिंगः, खाखिपुचः, केमिख्याः, राजवंशी, मलेकू,
– काकः, सुल्प्या, व मल्ता, धुसि, भनिं, पाउँक्वाः, क्वेनः विश्यत ।
थ्व पद्यांशय् यल व ख्वपया ७१ गू कुनांया धलः दुथ्यानाच्वंगु दु । थुकी पशुपंक्षी, नसाज्वलं, सिसाबुसा, पद व प्रतिष्ठाकथंया कुनांत दुथ्याः ।

गोरखाया शाह जुजुपिन्सं नेपाःया शासनसत्ता थःगु ल्हातय् लाकेधुंकाः छखे राज्यशक्ति अतिकं निरकुंश व दमनकारी स्वभाव कथं न्ह्यज्यातसा मेखे जनस्तरं लोकतन्त्र, अधिकार व ह्यूपाःया निंतिं मदिक कुतः जुयावं वन । उकी १९९७ सालय् नेपाल प्रजापरिषद्या नेतृत्वय् जूगु राजनीतिक संघर्ष अतिकं चर्चित खः । देसय् सामन्ती दमनयात न्हंकाः न्हूगु राजनीतिक ह्यूपाःया म्हगस ज्वनाः न्ह्यज्याःगु थुगु राजनीतिक संघर्षया नेतृत्वया झ्वलय् नेवाःतय् भूमिका च्वन्ह्याः । थ्वहे झ्वलय् शहादत जुयावंपिं मध्ये शुक्रराज जोशी शास्त्री, गंगालाल श्रेष्ठ, चिनिया लाल सिंह, धर्मभक्त माथेमा, न्हूच्छेरत्न तुलाधर, भोगेन्द्रमान मास्केपिनि नां झ्वःछूवइ । गुकिया लिच्वः कथं ०७ सालया प्रजातान्त्रिक ह्यूपाः वल, देसय् सामन्ती राणा शासन क्वःदल ।
जन–आन्दोलनपाखें देसय् लोकतन्त्र व संसदीय व्यवस्था पुनःस्थापना व निर्दलीय राजनीतिया अन्त्यया निंतिं निम्ह नेवाः नेतृत्वपाखें मू भूमिका म्हितूगु खः । नेवाःया काय्मचा गणेशमान सिंह उगु आन्दोलनया सुप्रिम कमाण्डर कथं न्ह्यचिलादीगु खःसा वाममोर्चाया नकिं कथं मय्जु सहाना प्रधान न्ह्यःने वःगु खः । अले राजनीतिक ह्यूपाःया निंतिं विशेष यानाः स्वनिगःया नेवाःत छप्पँ छधी जुयाः सडकय् कुहां वयाः आन्दोलनया छगू निर्णायक थासय् थ्यंका बिल । थुगु आन्दोलनय् ब्वति कयाः शहादत प्राप्त जूपिं मध्ये नेवाःया काय् म्ह्याय्पिं यक्व दु । दक्कले लिपा सशस्त्र विद्रोह व शान्तिपूर्ण जन आन्दोलनया माध्यमं देसय् संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र स्थापना यायेगु ज्याय् नं नेवाः समुदायया महत्वपूर्ण सहभागिता दुगु जुल