न्हय्‌दँ लिपा वांगमय शताव्दी पुरुष सत्यमोहन जोशीं च्वयादीगु न्हय्गू अंकया पूधाः प्याखं खः । भाजु अनुराज जोशी यल पाखें ने.सं १०९१स पिदंगु थ्व न्हय्‌दँ लिपा पूधाः प्याखं नेपालभाषाया छगू ऐतिहासिक घटना अर्थात् ने.सं १०६१ स नेपाःगालय् बुद्धधर्मया धर्मदेशना यानाच्वंपिंनेपाःया च्याम्ह भिक्षुपिंत देशं पित्यना छ्वःगु सत्य घटनाया लिधंसाय् च्वयातःगु प्याखं खः । भिक्षुपिनिगु ज्ञानगुणया प्रवचनं जनतायाके चेतना वइ, जनतायाके चेतना वलकि थःपिनिगु शासन क्वःदली धकाः ग्याःपिं तत्कालिन राणा शासकतय्‌सं नेपाःगालय् नेवाः भाषं धर्मदेशना यानाच्वपिं— भिक्षु प्रज्ञानन्द, भिक्षु धम्मालो, भिक्षु सुवोधानन्द, भिक्षु प्रज्ञारश्मी, श्रामणेर प्रज्ञारस, श्रामणेर रत्नज्योति, श्रामणेर अग्गधम्म, श्रामणेर कुमार काश्यपपिं च्याम्ह भिक्षु पिंत देशं पित्यना छ्वत । थथे पितिनाछ्वःपिं भिक्षुपिं भारतय् वनाः उमिसं अन धर्मोदय पत्रिका नापं थीथी नेपालभाषाया सफू पिथनाः नेपालभाषा थपू यायेगु ज्या याःगु व न्हय्‌दँ लिपा अर्थात् नेपालय् प्रजातन्त्र वसेंलि भिक्षुपि नेपाः दुहांवःगु आदि खँया चित्रण थ्व प्याखनय् दु । थ्व प्याखनय् नेपाःगाःया नापं भारतया शारनाथ आदिया दृश्य चित्रण दु । थ्व नाटकया मू तातुना भिक्षुपिनिगु नेपालभाषा साहित्यप्रतिया योगदान न्ह्यब्वयेगु खः ।

“A Classical Newari: A Sketch” सफू डा. कमलप्रकाश मल्लं च्वयादीगु प्राचीन नेपालभाषा साहित्यया इतिहास बारे अंग्रेजी भाषं च्वयातःगु सफू खः । थ्व सफू दकलय् न्हाापां ई.सं १९८२ स एजुकेशनल इन्टरप्राइज प्राइभेट लिमिटेड पाखें पिदंगु खःसा लिपा थ्व सफूया निगूगु व स्वंगूगु संस्करण नं पिदने धुंकूगु दु । नेपालभाषाया इतिहास बारे न्हापां जानकारी ब्यूम्ह विद्वान धर्मादित्य धर्माचार्ययात देछायाः च्वयातःगु थ्व सफुलिइ जम्मा निगू अध्याय दु । थ्व सफू पिदने न्ह्यः नेपालभाषाया प्राचीन भाषा साहित्य लिपि सम्बन्धी छुं जानकारी धर्मादित्य धर्माचार्यया नेपालभाषा व थ्वया साहित्यत्य नांगु तत्कालीन नेपालभाषा व बुद्धधर्म नांगु ताःहाकःगु लेखं ब्यूगु दुसा थ्वयां लिपा चित्तधर हृदयया झीगु साहित्य नांगु सफुतिं बीगु याःगु दु । “A Classical Newari: A Sketch” सफू च्वमिं मल्लजुं नेपाःया प्राचीन व मध्यकालिन अभिलेख व ग्रन्थ अध्ययन अनुसन्धान यानाः च्वयातःगु सफू खः । थ्व सफूयात एबचत क्ष् व क्ष्क्ष् यानाः निब्वय् थलातःगु दुसा न्हापांगु ब्वय् “The Literate Culture” या नामं थ्व सफू च्वयाया उद्देश्य, स्वनिगःया थीथी अभिलेख व ग्रन्थया परिचय, स्वदेशी विदेशी विद्वानपिसं प्राचीन ग्रन्थ अध्ययन प्रति क्यंगु अभिरुचि, प्राचीन अभिलेख ग्रन्थया संख्या, प्रकार, स्तर, लिपि व उगु इलय् च्वयेगु नितिं छ्यलीगु बस्तु व भाषा, लिपि आदिया खँ उल्लेख यानातःगु दुसा निगूगु ब्वय् ष्तिभचबतभ शिर्षकय् प्राचीन नेपालभाषाया सिर्जनात्मक साहित्यया परिचय बीगु यानातःगु दु । थ्वहे कथं थ्व निगूगु ब्वयात “Classical Newari Prose, Classical Newari Poetry, Classical Newari Drama, The Literature” या च्ष्तगबकि आदि शिर्षकय् ब्वथलाः नेपालभाषाया प्राचीन आख्यान, काव्य, नाटक, कर्मकाण्ड आदिया बारे विस्तृत चर्चा यानातःगु दु । थुकथं थ्व “A Classical Newari: A Sketch” सफू नेपालभाषा साहित्यया इतिहासया लेखनया झ्वलय् वैज्ञानिकढंगं अध्ययन विश्लेषण यानातःगु न्हापांगु प्राचीन नेपालभाषा साहित्य सम्बन्धि सफू जूगु दु ।

“A Grammar of Classical Newari” डेनिस विद्वान डा. हायन्स जोर्गेनसनं अंग्रेजी भाषं च्वयादीगु नेपालभाषाया व्याकरणया सफू खः । १०८ पौ दुगु, हायन्स जोर्गेनसनया अन्तिम कृति थ्व “A Grammar of Classical Newari” कोपनहेगनया मन्स्कर्गाडं सन् १९४१ स पिथंगु खः । डा. हायन्स

जोर्गेन्सनं थ्व नेपालभाषाया व्याकरणया सफू, न्हापा वय्‌कलं “A Dictionary of Classical Newari” च्वयेत अध्ययन यानादीगु ५०० दँ दुनेयागु २३ प्राचीन हस्तलिखित ग्रन्थ गथे— बेताल पंचविंसतिका, नारद स्मृति, हितोपदेश, वैद्यङ्ग, चानक्यसार, भागवतपुराण, नामसंगति, बत्तिसपुत्तीसपुतलिका, शुक सप्ततौ, पापरीमोचन, विचित्रकर्णिकावदान आदि पाखें हे नियम लुइकाः थ्व व्याकरण च्वयागु खँ सफूया भूमिकाय् च्वमिं न्ह्यथनादीगु दु । अथे हे वय्‌कलं नेपालं छम्हयां छम्ह हे जक च्वमि गुम्हस्यां वय्‌क:या कृतिप्रति मन क्वसायेकाः ल्हासां वय्‌क:यात पत्राचार याःम्ह पुष्परत्न सागरयात थ्व सफू छ्वयागु खँ नं वय्‌कलं उल्लेख यानादीगु दु । भाजु पुष्परत्न सागरं थ्व हे व्याकरण सफूया लिधंसाय् सुबोध नेपालभाषा व्याकरण (ने.सं. १०७२) च्वयादीगु खः । थथे भाजु हायन्स जोर्गेन्सनं “A Grammar of Classical Newari, A Dictionary of Classical Newari” आदि थेंज्याःगु भाषा सयेकेगु आधारभूत ग्रन्थ अंग्रेजी भाषं तयार यानादीम्ह जूगुलिं वय्‌क:यात पश्चिमाया विद्वानपिंत नेपालभाषा अध्ययनया लँपु चायेकाब्यूम्ह विद्वान कथं कयातःगु दु ।

अ डिक्सनरी अफ कन्टेम्पोरारी नेवारी, “A Dictionary of contemporary Newari “ मय्‌जु डा. उलरिक कोयल्भर व ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य निम्ह जानाः च्वयादीगु नेपालभाषाया शब्दकोश सम्बन्धी सफू खः । सन् १९९४ य् जर्मनीया बोनं पिदंगु थ्व कोश निर्माण यायेगु ज्याया निंतिं आर्थिक ग्वाहालि जर्मनीया ख्न्ज् “Wissenschaftsverlag Boone” पाखें प्राप्त जूगु खः । थ्व सफू च्वयेगु ज्याय् भाजु दयारत्न शाक्य व निर्मलमान तुलाधरपिसं नं ग्वाहालि यानादीगु दु । थ्व “Dictionary of Contemporary Newari” शब्दकोश चलनचल्तीया नेपालभाषाय् प्रयोग जुइगु खँग्वयात कयाः निर्माण यानातःगु कोश खः । कोश निर्मातापिनिगु धापू कथं थ्व कोशया आधार च्वयातःगु सफू व मेमेगु अभिलेख मखुसे मूलरुपं नेवाःभाय् ल्हाइपिं अर्थात् स्कूल कलेज व मेमेगु भाषाभाषिपिनिगु प्रभाव मलाःपिं मनूतय्‌गु बोलिचालिया भाषायात आधार नालाः निर्माण जूगु कोश खः । उकिं थ्व कोशया लागि शव्द संकलन विशेषत पांगाया नेवातय्‌सं ल्हाइगु भाषा पाखें संकलन जूगु खः । ३४१ पौ दुगु थ्व सफुलिइ १२००० खँग्वः दुतिनातःगु दुसा थुकी नेपालभाषाया प्रविष्टि, उकिया रोमन लिप्यान्तरण, व्याकरणिक कोटी अंग्रेजीं अर्थ बियातःगु दु ।

“A Dictionary of Classical Newari” डेनमार्कयाम्ह भाजु डा. हायन्स जोर्गेन्सनं च्वयादीगु नेपालभाषाया शब्दकोशया सफू खः । पश्चिमा जगतय् दकलय् आपाः सिउगु सफू थ्व हे डेनिस विद्वान हायन्स जोर्गेन्सनं च्वःगु सफू जुइमाः । वय्‌क: नेपालय् गब्लें झाःगु मदु, तर वय्‌कलं इंग्ल्यान्डया क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालय, लण्डनया वृटिस म्यूजिम व इण्डिया अफिस लाइब्रेरीइ मुंकातःगु सफू ब्वनाः हे थ्व शब्दकोशया सफू निर्माण यानादीगु खः ।

वय्‌क:या धापू कथं २३ गू नेपालभाषाया हस्तलिखित ग्रन्थया पाण्डुलिपिया आधारय् थ्व शब्दकोश निर्माण जूगु खः । थथे वय्‌कलं आधार कयादीगु ग्रन्थ खः — बेताल पंचविंसतिका, नारद स्मृति, हितोपदेश, वैद्यङ्ग, चानक्यसार, भागवतपुराण, नामसंगति, बत्तिस पुतलिका, शुक सप्त, पापरीमोचन, विचित्रकर्णिकावदान आदि । थथे वय्‌कलं थुगु सफू दुनेया २००० ति खँग्वःया वर्णनात्मक विश्लेषण यानाः फेरसुखआइन्सवर्टरबुख्सदेर नेवारी स्प्राख ९१९२९० आक्टाओरियन्टालिया –६, पौ २६–९२० नामं मुनादिल । लिपा थुकियात वय्‌कलं विस्तृतरुप बियाः करिव ६,४०० प्रविष्टी १७८ पौया थ्व सफू “A Dictionary of Classical Newari” नामं डेनर्माकया रोयल डेनिस एकेडमी अफ साइन्सेज एण्ड लेटर्सं स्वीकृत कयाः कार्लसवर्ग फाउण्डेसन स्टकहोम डेनमार्कं पाखें सन् १९३६ य् पिथन ।

थ्व सफूया मेगु संस्करण नेपालय् तिवारी पिलिग्रम्स, काठमाडौं पाखें सन् १९८९ नं पिदंगु दु । १७८ पौ दुगु थ्व “A Dictionary of Classical Newari” शव्दकोश नेपालभाषाया अंग्रजीं अर्थ बियातःगु, वर्णाक्रम मिले यानाः च्वयातःगु जक मखु थ्व शब्दकोशय् प्रयोग जुयाच्वंगु छु शब्द छु ग्रन्थय् प्रयोग जुयाच्वंगु खः उकिया संकेट तकं बियाः च्वयातःगु सफू खः ।

च्वमिया धापूकथं थ्व सफू नेपालभाषाया ५०० वर्ष दुनेयागु ग्रन्थया पाण्डुलिपिया आधारय् स्वतन्त्ररुपं च्वयातयागु मौलिक ग्रन्थ खः । वय्‌कलं थ्व सफुलिइ ग्रन्थया शिर्षकय् Classical शब्द गुगु छ्यलादीगु खः थ्व हस्तलिखित ग्रन्थयात संकेत यानाः च्वयागु खः धकाः सफूया भूमिकाय् जोर्गेन्शनं स्पष्ट नं यानादीगु दु ।

अ डिक्शनरी अफ क्लासिकल नेवारी अ डिक्शनरी अफ क्लासिकल नेवारी कमलप्रकाश मल्लया मू सम्पादनय् इ.सं २००० य् जापानया टोयोटा फाउण्डेसनया आर्थिक ग्वाहालिं च्वसापासा पाखें पिदंगु खँग्वः धुकू खः । तःदँ तक अध्ययन अनुसन्धान यानाः पिकाःगु थ्व कोशया सफुलिइ ३१००० खँग्वः दुथ्यानाच्वंगु दु । थुपिं खँग्वः नेपालभाषाया थीथी हस्तलिखित ज्वलं नं सालाहया दुतिनातःगु खः । थुकी ३००० भारोपेली त्यासा खँग्वःया व्यूत्पत्ति, १३,००० नाम व नामवाक्यांशया ऐतिहासिक स्थाननाम, लूगु ताडपत्र, अभिलेख, प्राचीन कोश ग्रन्थ, नेवाः संस्कार, नखःया ऐतिहासिक सन्दर्भ, नेवाः चान्द्रमासया नां, राग व ताल

छ्लातःगु म्ये व प्याखं आदि दुथ्याकातःगु दु । थुगु खँग्वः धुकुती छ्यलातःगु ९६गू थीथी स्रोत वर्णन नं दुथ्याकातःगु दु । थुकिया प्रविष्टि, व्याकर्णिककोटी व अर्थ नेपालभाषां बियातःगु खयां नं थुपिं रोमन लिप्यान्तरणय् बियातःगु दु । थ्व नेपालभाषाया आःतक पिदंगु शब्दकोश मध्ये दकलय् तःधंगु शब्दकोश खः ।

थ्व अगिंमथः बाखं सफू खः । थ्व बाखं सफूया बाखं च्वमि भाजु हितकरवीरसिंह कंसकार खः । थ्व सफू ने.सं. १०८४ स लूजः प्रकाशन, येँ पाखें प्रकाशित जूगु खः । यौन वीभत्सता व सामाजिक कुप्रथां लेखकया नुगलय् दनावःगु विद्रोहात्मक अभिव्यक्ति व यचुपिचु मतिनाया मिफुति खः थ्व अगिंमथः सफू । नेपालभाषाया सशक्तगु बाखं सफू खः थ्व अगिंमथः । थ्व सफुतिइ १२ पु सशक्तगु बाखं दुथ्यानाच्वंगु दु ।

ध्याचु च्वखँमि सौरभ शाक्यया कृति खः अजब नेपाः गजब ख्वाःपाः । थ्व सफू ने.संं ११३३ य् कुतः पिकाकः पाखें पिहांवःगु खः । थ्व सफुलिइ ताताहाकःगु १७ पु ध्याचु च्वखँ दुथ्याःगु दु गुकी च्वमिं राजनीतिक परिवेश, सत्तालिप्सा, सत्ताया नितिं यानाच्वंगु बकबासया धकिं उलातःगु दु । अथेहे उत्पीडित, अवहेलित व शोषित वर्गप्रति सहानुभूति प्वंकातःगु दु ।

अजा–अजिपिं श्यामप्रसाद शर्माया कृति खः । ने.संं १११९ स कुतः पिकाक पाखें पिदंगु थ्व सफूलिइ झिपु च्वखँ व प्यपु म्ये दुथ्याःगु दु । ज्येष्ठ नागरिकबारेया थ्वः सफुलिइ ज्याथ–जिथितय्‌गु खँय् झीगु नीति, बुह्रा बैंस, ज्याथ–जिथिप्रति झीगु नीति, ज्याथ–जिथितय्‌गु खँय् विश्व बैठक, एसियाय् ल्याय्‌म्हत उप्वः, युरोपय् ज्याथ–जिथित उप्वः, अजाअजिपिं, ज्याथ–जिथित फुकं थः अजा–अजि थें हे खः, ज्याथि–जिथितय्‌त ध्यान बियेगु याये, अबुया ख्वाः स्वयेगु लसताय् बुराबुरिपिंत नं स्वयेगु याये व ज्याथ–जिथिपिनिगु लागि यायेमाःगु ज्या व यायेफइगु छुँ ज्या शीर्षकय् च्वया तःगु दु ।

कृष्णभक्त बोडेया थुगु अजिस्वां सफू ने.सं. ११२६ तछलाथ्वय् कुतः पिकाकः ख्वपया लुखां पिदंगु खः । थुगु सफुलिइ ५५ पु हाइकु दुथ्याकातःगु दु । थुगु सफुलिइ बुद्धया देशय् शान्ति मदुगु खँ न्ह्यथनातःगु दु । नेतातय्‌सं यानाः जनता भःभःमिनाच्वंगु अवस्था लिसें प्रकृति, प्रेम, युद्ध, हिंसाया खँ न्ह्यथना तःगु दु ।

रीता महर्जन, किपूया नुगलय् पिज्वःगु थुगु अन्त मनया मौन अभिव्यक्ति हाइकु सफू ने.सं ११३८ य् सिता मा स्मृति संगीत पाखें पिदंगु खः । सफू छगू खःसां थुकी निगू विधाया साहित्य दुथ्याकातःगु दु । चिनाखँ व हाइकु । चिनाखँया विषयवस्तु त्वःताः हाइकुया जक खँ ल्हायेगु खःसा थुकी ५० पु हाइकु दुथ्याकातःगु दु । हाइकु दुने – जीवन, मतिना, सम्बन्ध सत्य धकाः तायेका च्वनी, तर मनूतय्‌गु पहलं मखु धयागु क्यनाबी, अले थः भ्रमय् म्वानागु तायेकी । कपाय् थें याउँसे च्वंगु नुगः नं ल्वहं थें झ्यातुसे च्वनाबी । मनय् अशान्त ब्वलनी, शान्ति चलखं चुइकायनी । लिसें पाप व अधर्म याना जूपिनि हे थन जिया च्वनी, इमित पापं पुनी मखु, गथे थ्व धयागु न्ह्यसःत थनातःगु दु ।