अपराधी नादंम्ह बाखंच्वमि पूर्ण पथिकया छगू चर्चित बाखं सफू खः । ने.सं. १०७२ स पिदंगु थुगु बाखं मुनाया पिकाकः हरिकृष्ण श्रेष्ठ खः । न्यापु बाखं, ४८ पौ दुगु थ्व बाखं पुचलय् दुथ्याःगु बाखं खः — अपराधी, आक्सय् ईपातः, अबोध, पःखाः, जिगु इहिपाः । थुगु बाखं मुनाः ब्वनाः खंगु खँ धकाः थ्व सफुलिइ चित्तधर हृदयया नुगः खँ अथे हे सिद्धिचरण श्रेष्ठया सफू सम्बन्धी बिचाः नं थ्व सफुलिइ दथ्याकातःगु दु । थुकी दुथ्याःपिं बाखंया पात्रत आपाः यानाः किसानी, ज्यामि व साधारण स्तरया मनूत खः । उमिगु मनोभावयात च्वमिं थ्व सफुलिइ शूक्ष्मरुपं तसकं संवेदनशीलढंगं ब्वयादीगु दु । थौंया पक्षपातपूर्ण सामाजिक व्यवस्था प्रति लेखकया मनय् जूगु विद्रोह थ्व सफुलिइ वानाच्वंगु दु ।

थ्व अभिलेख संरक्षणय् आशा सफूकुथि नांगु सफूया च्वमि दिव्या ताम्राकार खः । थ्व सफू आशा सफूकुथि गुथि पाखें ने.सं. ११३४ य् पिदंगु खः । थ्व सफूया सम्पादक भाजु काशिनाथ टमोट खः । आशा सफूकुथि नेपाःया ऐतिहासिक ज्वलंया भण्डार खः । थ्व जनस्तरं नीस्वंगु छगू विस्कं पहःया सफूधुकू खः । थन ऐतिहासिक सम्पत्तिया संरक्षण व सम्वर्द्धन जुयाच्वंगु दु । थज्याःगु महत्वपूर्णगु सफूकुथियात जनस्तरय् म्हसीका बीगु निंतिं थ्व सफू अतिकं ज्याय् ख्यले जू । थ्व सफुलिइ सफूकुथिया म्हसीका, थन दयाच्वंगु अभिलेखया धलः, थन जुयाच्वंगु अभिलेखया संरक्षणया बारे बिस्तृत विवरण दु ।

अम्वपाली सुदर्शन श्रामणेरजुं च्वयादीगु ने.सं १०७५ स भक्तिदास श्रेष्ठया आर्थिक ग्वाहालिं च्वसापासा पाखें पिदंगु नेपालभाषाया न्हापां आधुनिक पूधाः प्याखं खः । प्यंगू अंकय् ब्वथलातःगु थ्व प्याखं बौद्ध बाखनय् आधारित चरित्र प्रधान प्याखं खः । बौद्धकालिन राजनर्तकी अम्वपालीया जीवनी पाखें राष्ट्रप्रेम देशभक्तिया भावना उजागर यायेगु ज्या थ्व प्याखनय् जूगु दु ।

अय् नं मनू म्वाना हे च्वनी भाजु नारद वज्राचार्यं च्वयादीगु न्हूबाखं संग्रह खः । देगः म्हिचा सफू येँ पाखें ने.सं. ११३५ स पिदंगु थ्व बाखं सफुलिइ झिंखुपु बाखं दुथ्यानाच्वंगु दु । समाजया अनेक ख्यलय् पिदनाच्वंगु विसंगति, विकृति, अन्याय, अत्याचार, दुराचार, भ्रष्टाचार, शोषण प्रति असन्तोष, आक्रोश, घृणा अभिव्यत जुयाच्वंगु अय् नं मनू म्वाना हे च्वनी बाखं संग्रह छगू सामाजिक यर्थाथवादी बाखं संग्रह जक मजुसे बहुकेन्द्रीय बिषय, बहुपात्र छ्यलाः च्वयातःगु नेपालभाषाया छगू न्हूप्रयोगया बाखं संग्रह नं खः । नांदंम्ह समालोचक इन्द्र मालीया थ्व सफुलिइ दुथ्याःगु बाखंयात कयाः च्वयातःगु स्यल्लाःगु समिक्षात्मक भूमिका थ्व सफूया मेगु विशेषता खः ।

अरनिको कृत श्वेत चैत्य वांगमय शताव्दी पुरुष सत्यमोहन जोशीया निगूगु महाकाव्य खः । नेपालभाषा परिषद येँ पाखें ने.सं ११०४ स पिदंगु थ्व १४८ पौया महाकाव्य नेपालभाषाया आःतक पिदंगु महाकाव्य मध्ये दकलय् ताःहाकःगु नां दुगु महाकाव्य खः । च्वमिं थ्व महाकाव्ययात लोकशैली कथं च्वयातयागु न्हूगु महाकाव्य धयादीगु दु । थ्व महाकाव्य सत्यमोहन जोशीं १३ शदीइ नेपालं चीन वनाः विश्वप्रसिद्ध श्वेचैत्य “White Pagoda” निर्माण यानाः थःगु शिल्पकला कालिगढी ब्वयाः नेपाःया हे गौरब थकाःम्ह राष्ट्रिय विभूति कलाकार अरनिकोया जीवन गाथायात कयाः च्वयातःगु महाकाव्य खः ।

थुकथं थ्व महाकाव्य चीन व नेपाःया सांस्कृतिक दौत्य सम्बन्धया प्रतिक थेंज्याःगु विषय ज्वनाः च्वयातःगु महाकाव्य खः । च्वमिं महाकाव्यया नितिं ऐतिहासिक विषयया आवरण कयाः नं अरनिकोया जीवन ब्वयेगु झ्वलय् थःगु सिर्जना नं क्यनेगु यानादीगु दु । चीनया सांस्कृतिक जीवनयात बांलाक म्हस्यूम्ह च्वमि सत्यमोहन जोशीं चीन व नेपाःया सांस्कृतिक जीवनयात नं महाकाव्यया अन्तरंग विषय थें यानाः बांलाक ब्वयादीगु दु । सत्यमोहन जोशीं थ्व महाकाव्य वि.सं २०२१ साल पाखे थः चीनया बेइजिंगय् च्वनादीबलय् अन अरनिको सम्बन्धी आपालं अध्ययन यानाः अन हे कलाकार अरनिकोया जीवनी जक मखु अरनिकोया विषयया महाकाव्य च्वयादीगु खः ।

अरनिकोया स्वेतचैत्य सफू भाजु ज्ञानकाजी मानन्धरं च्वयादीगु पूधा प्याखं खः । वय्‌कलं थ्व सफू थः मदुम्ह अबुजु मोहनलाल खिं मानन्धरयात देछाया च्वयादीगु सफू खः । नेपालभाषा एकेडेमिया प्रकाशनय् ने.सं ११२९ स पिदंगु थ्व अरनिको स्वेतचैत्य प्याखं सफूलिइ स्वंगू ल्याः व स्वंगू दुया चित्रण दु । थ्व सफूया भूमिकाय् च्वमि भाजु ज्ञानकाजी मानन्धरं थ्व पूधाः प्याखं नेपालभाषा एकेडेमिया तत्कालिन चान्सलर सत्यमोहन जोशीया आग्रह कथं व वय्‌क:या हे अरनिकोया स्वेतचैत्य महाकाव्यया लिधंसाय् च्वयागु धयादीसां नाटककार मानन्धरं थ्व नाटकय् थःगु बिस्कं नाटककारया शिल्प ब्वयेत ताःलाःगु दुसा च्वमिया कल्पनां नं उलि हे जीवन्त व सक्रिय जूगु दु । झिंस्वंगू शदी अर्थात् थौं स्वयाः च्यासः दँ मयाक पुलांम्ह ऐतिहासिक पात्र अरनिकोया जीवनीयात कयाः च्वयातःगु प्याखं खयाः नं झी नेवाः संस्कृति परम्परायात नं उलि हे सजीवढंगं ब्वयायंकेगु जक मखु थौंया आचार विचारयात नं पाय्छि जुइकथं प्याखं न्ह्याकायंकेफुगु थ्व नाटकया थःगु हे विशेषता खः।

अर्हतनन्द भाजु धर्मरत्नं यमिं वि.सं २००० सालया राजनैतिक पर्वय् थः भद्रगोल जेलय् लाःबलय् च्वयादीगु महाकाव्य खः । लिपा थ्व महाकाव्य सफूया रुपय् छापे जुयाः नेपालभाषा परिषद पाखें ने.सं १०७३ य् पिदनसा लिपा थ्व हे सफूया निगूगु संस्करण ने.सं १०८१ इ परिषद् पाखें हे पिदन । अर्हतनन्द महाकाव्य कवि केशरी चित्तधर हृदयया सुगत सौरभ महाकाव्य पिदने धुंकाः पिदंगु नेपालभाषाया निगूगु महाकाव्य खः । च्वमि धर्मरत्नं थः मदुम्ह अबुजु भगवानरत्न उदाय्‌यात देछायाः च्वयादीगु थ्व महाकाव्य भगवान बुद्धया किजा नन्द राजकुमारया जीवनीयात कयाः च्वयातःगु महाकाव्य खः । १६ सर्गय् ब्वथलाः च्वयातःगु थ्व महाकाव्य नन्द राजकुमारया जीवन चरित्र ब्वयेगु तातुनाः महाकाव्यया शास्त्रीय नियम कथं रचना यानातःगु महाकाव्य खःसां धर्मरत्न यमिं थ्व महाकाव्यय् महाकाव्यया फुक्क शास्त्रीय नियमयात पालना धाःसा यानादीगु मदु । थ्व महाकाव्यय् भगवान बुद्धया चिरिमांया काय् अर्थात् जुजु शद्धोदनया चीधिकःम्ह महारानी गौत्तमी पाखें दुम्ह नन्द राजकुमारया जन्मं निसें वं अर्हत्व प्राप्त याःगु घटना तकया वर्णन दु । तर अथे खया नं प्रगतिशील बिचाःयाम्ह च्वमि धर्मरत्नं थ्व महाकाव्यय् नन्द राजकुमारया जीवनय् जूगु घटना व नन्द राजकुमारं याःगु ज्या अर्थात् वं अर्हत्व प्राप्त याःगु ज्याया जक चित्रण मयासे भगवान बुद्धया धर्म देशना, उपदेश ब्वयेकथं जातिपाति भेदभाव, बलि प्रथा, मूर्ति पुजा आदि विरुद्ध च्वमिं थःगु प्रगतिशील भावना नं थाय्‌थासय् स्वचाकेगु यानादीगु दु ।

अवदान कल्पलता ग्रन्थ ११ शदी बौद्धविद्वान क्षमेन्द्रं संस्कृत भाषं च्वःगु भगवान बुद्धया अवदान संग्रहया आधारय् नेपालभाषां अनुवाद यानातःगु ग्रन्थ खः । ने.सं ११२५ स पिदंगु थ्व सफूया अनुवादक बौद्ध विद्वान मीनबहादुर शाक्य खःसा सफूया प्रकाशक शाक्य प्रेसया थुवाः भाजु मंगलमान शाक्य ख । थ्व अवदान कल्पलता सफू भाजु मंगलमानं थः मदेय धुंकूपिं मां अबु व स्वजनपिंत मोक्ष प्राप्त जुइमा धैगु मनंतुनाः थम्हं सफू पिकयाः नेपालभाषा एकेडेमियात धर्मदानया रुपय् लःल्हानादीगु सफू खः । बौद्ध साहित्यय् अवदान धायेबलय् भगवान बुद्ध व बुद्धया शिष्यपिनिगु न्हापायागु जन्मय् उमिसं यानावंगु जगत उद्धार ज्याया वर्णन दुगु बाखं खः । थ्व अवदान कल्पलता ग्रन्थयात महायानी बौद्धधर्मया नवग्रन्थ मध्ये दकलय् तःजिगु ग्रन्थ माने यानातःगु दु ।

नेपालभाषाय् न्हपा नं तःम्ह हे च्वमिपि गथे — निष्ठानन्द वज्राचार्य, पं. जोगमनि वज्राचार्य, पं. अमोघवज्र वज्राचार्य आदिपिसं अवदानया सम्बन्धी थीथी बाखं नेपालभाषां न्हयब्वयेगु याःगु दु, तर थ्वय्‌क:पिंसं नेपालभाषं न्ह्यब्वयादीगु अवदानत बौद्ध मणिसी क्षमेन्द्रं च्वःगु अवदान कल्पताया फुक्कं बाखं मखुसे निपु प्यपु बाखं जक खः । तर भाजु मीनबहादुर शाक्यं अनुवाद यानादीगु थ्व अवदान कल्पलता ग्रन्थय् क्षमेन्द्रं च्वयावंगु फुक्क अवदान अर्थात् १०८ अवदानया नेपालभाषां अनुवाद यानाः पूर्णता बियातःगु दु । गुकिं महायान बुद्धधर्मया ख्यलय् छगू तःजिगु अवदान साहित्य निमार्ण जूगु दु । थ्व अवदान कल्पलता सफू तप्यंक क्षमेन्द्रया अवदान कल्पलता या अनुवाद मखु ।

क्षमेन्द्रं च्वःगु अवदान कल्पलता काव्यात्मक रुपं तस्सकं च्वन्ह्याः । तर थौंया युगय् वय्‌क:या थ्व ग्रन्थ साधारण पाठकपिंसं थुइकेत थाकुइगु जूगुलिं साधारण मनुखं नं ब्वनेफयेमा धकाः तिव्वती बौद्धगुरु पद्म छोफेलजुं क्षेमेन्द्रया अवदान कल्पलताया १०८ पु बाखंयात संक्षिप्त रुपं सरल भासं सँय् भासं च्वयाबिज्याःगु खः । लिपा थ्व सफूयात अमेरकिाया धर्म पब्लिसिङ्ग पाखें अंग्रजी भाषं “Leaves of Heavenly Tree” पिदन । भाजु मीनबहादुर शाक्यं थ्वहे “Leaves of Heavenly Tree” नांगु ग्रन्थयात आधार माने यानाः नेपालभाषां अनुवाद यानादीगु खः।