कर्पावती चरित्र प्याखं जीवनकुमार महर्जनं सम्पादन यानादीगु खः । थुगु सफू ने.सं. ११२४ चिल्लाथ्व ३० कुन्ह सुशीला महर्जन पांगापाखें पिदंगु खः । थुगु सफू यलया जुजु विष्णु मल्लया पालय् ने.सं. ८६३ य् ल्ह्यःगु खः । मल्लकालिन नाटकय् खास यानाः देश वर्णन राजवर्णन यानातःगु दइ । थुगु सफुलिइ नं येँ, यल ख्वप व किपूयात पदमकास्तपुरी भैरवं रक्षा यानातःगु देश कथं वर्णन यानातःगु दु ।

कलाकार छधाः प्याखं पुचःया च्वमि प्रकाश प्रधानाङ्ग खः । ने.सं. १११७ य् डा. कृष्णभगत प्रधानाङ्ग होमिया हाउसपाखें थुगु सफू पिदंगु खः । सफुलिइ टिबी, कलाकार, वैत व बुद्धि, मचाम्ह डाक्टर, रहस्य व पृथ्वीपालया अन्तिम न्हि नाटकत दुथ्याःगु दु ।

कल्याणी न्याधाः दुगु प्याखं जनकलाल वैद्यं च्वयादीगु खः । थुगु सफू जनकलाल वैद्यपाखें हे ने.सं. १०८७ ञलाय् पिदंगु खः । थुगु नाटकय् च्वमिं पौराणिक बाखं स्वस्थानीया लिधंसा कयाः पुलांगु धारणायात न्हू कथं स्वयेगु व छ्यलेमाः धयागु बिचाः प्वंकादीगु खः ।

कल्लह्रदेव थ्वय्‌कःया मेगु नां कल्याणदेव अथे हे कल्लह्रदेव कथं नं उल्लेख जूगु दु । थ्वय्‌कः जुजु जयस्थिति मल्लया राज्यकाल (ने.सं ५०२–५०७)पाखेयाम्ह टीकाकार खः । थ्वय्‌कलं अमरसिंहं च्वःगु संस्कृत भाषाया अमरकोशयात थः काय् छय्पिनिगु नितिं पुत्रपौत्रादीबोधनीया नामं ने.सं ५०१ यंलाथ्व१२ य् नेपालभाषां टीका दयेकादीगु खः । थ्व सफू भाजु काशीनाथ तमोटया सम्पादनय् ने.सं ११०३ स छापा आखलं देवनागरी लिपिं पिदने धुंकूगु दु ।

नेपालभाषा साहित्यया प्यंगः थां धकाः चर्चा जूपिं प्यम्ह महारथिपिं मध्ये दकलय् क्वकालिम्ह छगः थां योगबीरसिं कसाः खः । वय्‌कः नेपालभाषा साहित्यया छम्ह कवि जक मखु, थःगु ईया मनूत शिक्षित यायेत कुतः यानादीम्ह शिक्षाप्रेमी, सामाजिक धार्मिक अन्धविश्वास कुरीतिया विरुद्धय् चेतना थनेगु यानादीम्ह छम्ह समाज सुधारक नं खः ।

थ्वय्‌कः योगबीरसिं कसाःया जन्म येँया केलत्वाः क्वाछेँ ननिइ ने.सं. १००६ सालया बछलाथ्व पारु कुन्हु जूगु खः । वय्‌कःया मां लक्ष्मीनानी व बौ चैत्यवीर सिंह कसाः खः । थ्वय्‌कः लजगाःया सिलसिलाय् कलकत्ता झायादीबलय् अनया बंगालीतय्‌गु मातृभाषानुराग खनाः वय्‌कःया ल्याय्‌म्ह नुगलय् थःपिंसं नं यायेमाः धैगु भावना जागृत जुल । थ्वहे कथं थःम्हं नं सयेकाः सिइकाः थःगु मातृभाषा नेपालभाषा थकायेगु निंतिं छुं याये धयागु भावना ज्वनाः थःगु लजगाया नापनापं साहित्य सृजना पाखे नं ल्हाः न्ह्याकादिल । फलतः छम्ह व्यापारीया कायमचा जुयाः नं वय्‌कःया संगत नेपाःया नांजाःपिं कविपिं नाप जुल । वय्‌कःया जनबहाःया कापः पसः कवि गोष्ठी जुइगु थाय् थें जुल । नेपालभाषाया नापं नेपाली भाषाया कविपिं गथे —सिद्धिदास, शम्भुप्रसाद ज्ञवाली, लेखनाथ पौडेल, चक्रमाणी चालिसे आदिपिं वयाः थःथःपिंसं च्वयागु कविता न्यंकेगु तथा मेपिंसं ब्वंगु कवितायात कयाः छलफल याइगु जुयाच्वन । कवि योगवीरसिंहं नेपाली भाषाया कविपिं नापं नेपाली भाषं कविता च्वइबलय् थःगु नां ‘जोगवीरसिंह उदास’ तइगु जुयाच्वन । थुकथं कविपिं मुनाः कवि गोष्ठी याइगु तत्कालिन राणा सरकारयात मनिन । कविता च्वयातःगु कापि हे लाकायंकल । थज्याःगु ज्या हाकनं यायेदइमखु धकाः अन मुनीपिं कविपिंत नसिहत बीगु यात । अय्सां सुलाः सुलाः कविपिं नापलानाः कविता गोष्ठीया नितिं कविता च्वच्वं वय्‌कः नं छम्ह पोख्तम्ह नेपालभाषाया कवि जुयाः पिदन । वय्‌कलं नेपालभाषाया नापं नेपाली व हिन्दी भाषां नं कविता च्वयादीगु दु । उगु इलय् नेपालभाषायात तसकं क्वत्यलातःगुलिं नेपालभाषा थकायेगु निंतिं मातृभाषानुरागं जाःगु कवितात च्वयादिल । थ्वहे झ्वलय् वय्‌कलं नेपालभाषा धयागु चिनाखँ च्वयादिल । ‘नेपालभाषा जीर्ण जूगु अल्सि मचासें भिंकेनु, भारतीय शास्त्र भवनं मान थ्वैत बिइकेनु’ धकाः चिनाखँया माध्यमं वय्‌कलं नेपालभाषायात थकायेत सकसितं आह्वान यानादिल । थ्व हे चिनाखँ पिदसांनिसें नेपालभाषाया पुर्नजागरण सीदयेक न्ह्याःगु खनेदत ।

थ्वया नापनापं योगवीर सिंह माधवराजजुया आर्यसमाज प्रचार, तुलसी मेहरजुया चर्खा प्रचारक महागुथिइ नं लगे जुयादीगु दु । अथेहे खाम देशं नेपाः वःम्ह क्यान्छे लामाया धर्मदेशना प्रति जयमांपिं आकर्षित जूगु खनाः गुरुजुपिं तंम्वयेकाः जय्मांपिंथाय् पुजा हे मवनाबिल । थथे उराय गुभाजुया ल्वापुइ मिलेयायेत योगवीरसिंहं महत्वपूर्ण भूमिका म्हितादिल । अथेहे वय्‌कलं थःगु नेतृत्वय् सफूकुथि चायेकेगु ग्वसाः ग्वयादिल । थुकिया निंतिं पासापिं फुक्कसित हस्ताक्षर याकाः तत्कालिन राणा प्रधानमन्त्रीयाथाय् निबेदन बीयंकादिल । थज्याःगु ज्यां यानाः वय्‌कलं तःकःमछि जेलनेलया सजाँय फयेमाल । थथे नेपालभाषाया क्रियाकलापय् संलग्न जूगु द्वपनय् सजँय फःम्ह न्हापाम्हं नेवाः थ्वय्‌कः खः । थथे हे मिसा मिस्तय्‌त आखः ब्वंकाः शिक्षित यायेमाः धयागु धारणां नारी शिक्षाय् बः बियाः थः म्ह्याय्‌पिंत नं आखः ब्वंकादिल ।

नेपालभाषा साहित्य व नेवाः समाजया निंतिं थुलिमछि ज्या यानाझाःम्ह, बुद्धधर्म व नेपालभाषा पत्रिका व पुनर्जागरण कालया नांदंम्ह कवि योगवीर सिंहया योगसुधा कविता संग्रह छगू जक पिदंगु दु । वय्‌कलं सुकुन्तला नाटक च्वयादीगु उल्लेख जुयाच्वंगु दुसां फुक्क नाटकया अध्याय पिदंगु खनेमदु । थुकथं साहित्यया सृजना नापं समाज सुधारया ज्या यायां ने.सं १०६२ सालया चौलाथ्व द्वादशीकुन्हु वय्‌कः परलोक जुयादिल ।

कवि सुन्दर मधिकर्मि भाजु पूर्ण ताम्राकारं च्वयादीगु कवि सुन्दर मधिकर्मिया म्हसीकाया विवेचनात्मक सफू खः । कुतः पिकाकःया प्रकाशनय् नेसं ११४१ य् पिदंगु थ्व सफुलिइ कवि सुन्दर मधिकर्मिया संक्षिप्तं म्हसीका, खुगू कविता सफूया विवेचना दु ।

कविकेशरी चित्तधर हृदयया सच्छिदँ बुँदिया लसताय् कविकेशरी चित्तधर हृदय सफू पिहांवगु खः । थ्व सफूया च्वमि फणीन्द्ररत्न वज्राचार्य खः । ने.सं ११२६ य् पिहांवःगु थ्व सफुलिइ च्वमिं कविकेशरीसम्बन्धी थीथी इलय् च्वयादीगु च्वसु मुनातःगु दु । थ्व सफू ब्वना कविकेशरी चित्तधर हृदयया बारे थुइकेत अःपुइ ।

आधुनिककलय् दकलय् अप्वः च्वमि व सफू पिदंगु काव्यिक विधा कविता खः । आधुनिककालय् वयाः नेपालभाषाय् न्हापांगु व्यक्तिगत कविताया सफू केदारमान व्यथितयागु प्रतीक्षा (ने.सं १०६६), ख्वबिं प्याःगु म्ये (ने.सं १०६७), चित्तधरया हृदय कथा (ने.सं १०६७), अन्तरध्वनी (ने.सं १०८९ ) पिदन । थुपिं कविता पद्य लसय् च्वयातःगु खः। गद्य लसय् न्हापां कविता च्वयेगु ज्या चित्तरञ्जन नेपाली (प्रतिक्रिया, ने.सं १०७८), तीर्थराज तुलाधर आदिपिंसं यानादीगु खःसा थ्वयात छगू प्रवाहया रुपय् न्ह्याकेगु ज्या आधुनिक कविपिंसं यानादिल । कविताया ख्यलय् आधुनिककालय् वयाः प्रवृत्तिगत रुपं सीदयेक निगू धारयापिं कविपिं खनेदत व खः — स्वच्छन्दबादी प्रवाह व आधुनिक कविता प्रवाह । थुकियात समयगत रुपं न्ह्यच्वःगु आधुनिककालया काव्य व लिच्वःगु आधुनिककालया काव्य कथं नं कायेगु याः ।

रामभक्त कायस्थया च्वसां पिज्वःगु चिनाखँ मुना कविता जि दुनेया ने.सं. ११२५ थिंलागाय् नेवाः पिथना गुथिपाखें पिदंगु खः । थुकी थीथी विषयमा ३२४ पु चिनाखँ दुथ्याकातःगु दु । थुकी दुथ्याःगु बहुसंख्यक कविताय् स्याःनुगःया सः थ्वयाच्वंगु दु । थ्व संग्रहय् गनं वर्तमान प्रति अनास्था, असन्तोष, गनं मानवीय जीवनया यथार्थ अनुभूति दुसा थ्व संग्रहया मूल स्वर शोषण दमन विरुद्ध विद्रोहया सः जूगु दु । गन दुःख पीडाया ज्वालामुखि ज्वनाः न्ह्याः बनाच्वंपि कवितय्‌गु हे मर्माहत ब्यथा प्वंकातःगु खनेदु ।

कविता थौंया मिखां नेपालभाषाया नां जाःम्ह आधुनिक कवि बुद्ध साय्‌मिया थौंया आधुनिक कविता सम्बन्धी थःगु दृष्टिकोण धारणा ब्वयातःगु छगू सैद्धान्तिक समालोचनाया सफू खः । प्रतिनिधि प्रकाशन कालिमाटी येँ पाखें ने.सं १११७ य् थ्व सफू पिदंगु खः ।