गिरिजाप्रसाद जोशीया च्वसां पिज्वःगु थुगु कविता पासः मुना ने.सं. ११३४ दिल्लाथ्व गुरुपृन्हिकुन्हु कुतः पिकाकः ख्वपपाखें पिदंगु खः । न्हय्गू अध्याय कथं च्वयातःगु छगू निसें खुगू अध्यायतक प्रत्येक अध्यायय् १२/१२ पु कविता दुथ्याकातःगु दुसा दकलय् लिपांगु अध्यायय् न्हय्पू चिबाखं दुथ्याकातःगु दु । न्हापांगु अध्याय दुने कुसंस्कार कुबियाः म्वाना च्वनेमाःगु स्थितिया अपराधबोध तायेकाः हीमी चायाः सः तयाच्वंगु दु । अले खुसि, मि, भीर, तरवार, थुपिं फुक्क हे राजपथ, थ्व हे राजपथया दथुइ न्ह्यानाच्वंगु जिन्दगी धकाः सः तयाच्वंगु दु । लिसें छध्वः छध्वःया कविता नं दुथ्यानाच्वंगु दु ।

रासाया च्वसां पिज्वःगु कविता व म्हयाय् शीर्षकया सफुलिइ दुथ्यानाच्वंगु चिनाखँ सिल्भिया राजोपाध्याय पाखें अंग्रेजीं अनुवाद यानादीगु दु । थुगु सफुलिइ निगू भासं नं चिनाखँ ब्वने दइ । थुकी दुथ्यानाच्वंगु मुक्कं ३० पु चिनाखँ म्हयाय्‌या विम्ब छ्यलाः च्वयातःगु खः । थुगु सफू ने.सं. ११३७ य् च्वमिया थःगु हे कुतलं थः हे पिकाकः जुयाः पिथंगु खः । चिनाखँ व म्ह्याय् निम्हेसितं सिर्जनशीलताया धावनमार्गय् त्वःतातःगु खनेदु । म्ह्याय्‌या गौरव गाथा व महिमागान थ्व कविता मुनाय् थ्वयाच्वंगु दु ।

कविताया लागा कवि पूर्ण वैद्यया कवि व कविता सम्बन्धी थःगु धारणा, भावना अभिव्यक्त यानातःगु समिक्षात्मक सफू खः । थीथी इलय् वैद्यजुयात काःगु अन्र्तवार्ता व थीथी कविपिनिगु सफूयात वैद्यजुं च्वयाब्यूगु भूमिका आदियात मुनाः थ्व सफूया जन्म जूगु खः । थ्व सफूया न्हापांगु संस्करण कृति सफूकुथि पाखें थौं स्वयाः पीदँ न्ह्यः हे पिदने धुंकूगु खः । तर न्हापांगु संस्करणय् झिंखुपु जक लेख दुथ्याःगु दुसा विमल ताम्राकारया सम्पादनय् कुतः प्रकाशन पाखें ने.सं ११३९ य् पिथंगु निगूगु संस्कारणय् कवि वैद्ययागु न्हापायागु झिंखुपुनापं मेगु न्हय्पु लेखत नं तनाः नीस्वपु लेखत दुथ्याःगु दु । थुपिं नीस्वपु मध्ये गुपु कविया कविता सम्बन्धी सैद्धान्तिक विषयया खःसा निपु नेपालभाषाया हनेबहःपिं कविपिनिगु खँ अले मेगु झिंनिपु थीथी कविपिनिगु कविता सफूयात कयाः च्वयातःगु समिक्षात्मक च्वसु खः । नापं नांजाःम्ह समालोचक कृष्णचन्द्रसिंह प्रधानजुं कविताया लागायात कयाः च्वयादीगु कविताया लागा जिगु लिच्वः नांगु छपु लेख नं थुकी दुथ्याना च्वंगु दु । छम्ह प्रतिबद्धम्ह कविं थःम्हं तुं कविताया व्याख्या, विश्लेषण यानाः छुं थःगु सैद्धान्तिक मन्तव्य, दृष्टिकोण व थौंया कविता गज्याःगु जुइमाः धैगु थःगु धारणा प्वंकाः च्वयातःगु थ्व नेपालभाषाया न्हापांगु सफू खः । कवि वैद्यया नितिं सम्वेदना व अनुभूतिया सिर्जनात्मक योग हे कविता खः ।

मनूया चेतना हे भौतिक वातावरणया प्रतिविम्व जूगुलिं छम्ह कवि पिनेया बस्तुगत यथार्थं बिस्कं च्वनेफैमखु । तर अथे धकाः कलाहीन बिचाः साहित्य जुयाः म्वायेफैमखु । आधुनिक कविता आधुनिक जीवन बोध खः, मानवताप्रति न्हूगु दृष्टिकोण बौद्धिक जागरण खः । गुगु कथं नं छन्द मात्राया वन्धन थौंया कवितायात स्वीकार्य जुइमखु । शोषित पीडितया पक्षय् च्वयेगु हे समाजिक न्याय खः । थ्व हे लेखकीय धर्म खः धकाः छम्ह कविया समाज जनताप्रतिया दायित्व बोध नं थ्व संग्रहय् यानातःगु दु ।

ने.सं. १०७६ य् मां सूर्यकमलेश्वरी राजोपाध्याय व बौ डम्बरशेखर राजोपाध्यायया कोखं भाजु कविन्द्रशेखर रिमाल येँया न्यतय् जन्म जुयादीगु खः । भाजु रिमालं बिशेष यानाः च्वखँ च्वयादी । वय्‌कःया न्हापांगु निबन्ध बि.सं. २०३६ य् गथु पत्रिकाय् पिदंगु खः । कृतिया रुपय् छुं पिमदंनिगु खःसां वय्‌कः नेपालभाषाया साहित्य व आन्दोलनया सक्रियम्ह छम्ह सेवक खः । वय्‌कः गथु स्वलापौ व मचाक्यब लय्‌पौया सम्पादक नं खः । लिसें वय्‌कः गथु पुचःया नायः नं खः ।

स्वनिगलं पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु काजी गाउँले श्रेष्ठ नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म बि.सं. २००९ माघ २० गते जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां ओमकुमारी व बाःया नां चन्द्रकुमार श्रेष्ठ खः । वय्‌कःया थाय्‌बाय् बागलुङ नगरपालिका, वडा नं. ३, किनारा टोल खः । बागलुङया नांदंम्ह व्यक्ति भाजु काजी गाउँले नेपालभाषा मंकाः खलः, बागलुङया ने.सं ११३३–११३६ तक नायः जुयाः योगदान यानादीगु जुल । वय्‌कः नागरिक समाज बागलुङया संयोजक नं जुयादी । लिसेलिसें थीथी सामाजिक संघसंस्था व शिक्षाया लागाय् नं आवद्ध जुयादी ।

स्वनिगलं पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया च्वमि नापं भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु काजी रोशन राजभण्डारी नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म बि.सं. २००६ श्रावण २३ गते खः । वय्‌कःया मांया नां हरिलक्ष्मी व बाःया नां भमरजङ राजभण्डारी खः । वय्‌कःया थाय्‌बाय् बागलुङ नगरपालिका, वडा नं. ३, नौबिसे (भोला) त्वाः खः ।

भाजु काजी रोशन ने.सं. ११३३ निसें थांतक नं नेपालभाषा मंकाः खलः, बागलुङया न्वकू पदकय् क्रियाशील जुयाः च्वंच्वनादीगु दु । वय्‌कः धवलागिरि साहित्य पुरस्कार संस्था (ने.सं. ११०४) या संस्थापक नायः खः । प्रबल जनसेवाश्री पदकं बिभूषित जुयादीम्ह वय्‌कः नांदंम्ह साहित्यकार नं जुयादी । वय्‌कः यक्व हे राष्ट्रिय साहित्यिक संघसंस्थापाखें सम्मानित जुयादीगु दु । वय्‌कः तःगू हे सिरपाः संघसंस्थाया नायः नं जुयादी ।

कात्तिप्याखंया छुं अंश– बालथक प्याखंया च्वमि जुजु श्रीनिवास व जुजु योगनरेन्द्र मल्ल खः । थुकीयात तुलसिलाल सिंह सम्पादन यानाः पिथंगु खः । थुगु सफू ने.सं. ११२४ तछलाकुन्हु नेपाल संस्कृति लय्‌पौ पाखें पिथंगु खः । प्याखं सफुलिइ बालथक अर्थात बाथःतय्‌गु विशेष वर्णन् दु ।

कान्तिपुर बलदेव जुजु व सुरेन्द्रमान श्रेष्ठया संयुक्त लेखनय् पिदंगु संस्कृति विषयया अनुसन्धानमूलक प्रबन्ध सफू खः । थ्व सफू ने.सं. ११०८ दिलाथ्वकुन्हु पासापिंपाखें पिदंगु खः । थ्व सफू बलदेव जुजु व सुरेन्द्रमान श्रेष्ठया संयुक्त लेखनय् पिदंगु नेवाः संस्वृmति बारेया निगूगु सफू खः। जुजु व श्रेष्ठया संयुक्त लेखनय् थ्वयां स्वदँ न्ह्यः नेपाःया तान्त्रिक द्यः व तान्त्रिकपूजा नं पिदंगु खः । गुपु च्वखँया संग्रह थ्व कान्तिपुर सफुलिइ च्वमिपिंसं अप्वः जानकारी बीमाःथाय् थाय्‌थासय् फुटनोट नं छ्यलातःगु दु । कान्तिपुर नं नेपाःगालय् च्वंपिं नेवाःतय्‌गु संस्कृतिबारेया जानकारी बीगु छगू सूचनामूलक सफू जूगु दु ।

नेडरलैन्डस्या पूर्वी नगरपालिका अरहमय् सन् १९३९ य् बूम्ह कार्ल रिजक भान कुइज संस्कृत भाय् व कला विधाया ज्ञाता खः । पुलांगु भाय्, संस्कृत अले दक्षिण एसियाली कला व पुरातत्व विषयय् अध्ययन यानावयाच्वंम्ह कार्ल भाजुं नेडरलैन्डस्या उट्रेच विश्वविद्यालयय् दक्षिण व दक्षिण एसिया व पुरातत्व विभागया लेक्चरर कथं तःदँ तक लजगाः यानादिल । सन् १९७२ य् थ्वहे विश्वविद्यालयं कला व पुरातत्व विषययात कयाः विद्यावारिधि पूवंकादिल । लिपा लाइदेन विश्वविद्यालयय् प्राध्यापन यानादिल ।

दक्षिण एसियाली पुरातत्वसम्बन्धी युरोपेली संगठनया नायः जुया च्वनादीम्ह वय्‌क:या महत्वपूर्ण कृति खः ‘Religion in Nepal’ अथेहे येँया ज्याथाय् च्वंगु छुस्याबहाःयात मू अध्ययनया लागा दयेकाः The Iconography of the Buddhist wood carving in Newar Monastery in Kathmandu, Nepal सिफू च्वयादिल । तन्त्र आदि विषयय् विशेष रुची दुम्ह वय्‌कलं भारतया पुरातात्विक कलाकृति अले कालिकापुराणयात कयाः आपालं शोध च्वसु च्वयातःगु दु । अवकास लिपा आः थौंकन्हय् बेल्जियमय् च्वंच्वनादीगु दु ।

‘कालकठोरी’ शव्द नेपालभाषाया जेलकालिन साहित्यनाप स्वापू दुगु खँग्वः खः । नेपालय् ने.सं १०५० निसें तत्कालिन निरंकुश राणा शासन विरोधी चहल पहल विस्तारं खनेदत । राणा शासनयात वांछ्वयेगु तातुनाः टंकप्रसाद आचार्य व धर्मभक्त माथेमाया नेतृत्वय् ने.सं १०५६ स नेपाल प्रजापरिषद्या भूमिगतरुपं स्थापना जुल । हरिकृष्ण श्रेष्ठ, गणेशमान आदिपिं थुकिया सदस्यपिं खः । अथे हे नेपाली जनताया मौलिक अधिकार पूर्णरुपं हनन् जूगु वाःचायेकाः उकिया विरोधय् देशवासीतय्‌त सचेत यायेगु तातुनाः शुक्रराज शास्त्रीया नेतृत्वय् ने.सं १०५७ स नेपाली नागरिक अधिकार समितिया भूमिगतरुपं गठन जुल । शहिद गंगालाल श्रेष्ठ, केदारमान व्यथित, मुरलीधर आदि थ्व नागरिक अधिकार समितिया सक्रिय सदस्यपिं खः । अथे हे नेपालभाषाया मेम्ह कवि हरिकृष्णं मेपिं पासापिं नाप जानाः नेपाल प्रजापरिषद्या आह्वानय् निरंकुश राणा शासनया विरुद्धय् ने.सं १०६० इ पर्चा ह्वलेगु ज्या यानादिल । थ्व ज्यां राणा शासकत तसकं आतंकित जुल । फलतः तत्कालिन राजनैतिक कार्यकर्तात जक मखु साहित्यकार, पत्रकार, कलाकार, संगीतकार आदि फुक्क बुद्धिजिवीतय्‌त ज्वनाः जेलय् स्वथना बिल । नेपालभाषाया जेलकालया प्रमुख कविपिं — चित्तधर ‘हृदय’, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, फत्तेबहादुर सिंह, धर्मरत्न ‘यमि’ केदारमान ‘व्यथित’, हरिकृष्ण श्रेष्ठ आदिपिं नं थ्व हे प्रहारया शिकार जुल । तत्कालिन राणा शासकत मेमेपिं बन्दीत स्वयाः राजनैतिज्ञ, लेखक, कलाकार आदि बुद्धजिवी बन्दीत खनाः अप्वः ग्याःगु जुयाच्वन । फलतः उमित थः परिवारनाप जक नापलाके मब्यूगु मखुसे जेल दुने नं अझ मेगु जेल दयेकाः फुक्कसित छथाय् हे कुनेगु यात । थ्व हे जेल दुनेया मेगु जेल गन बृद्धिजिवीत कुनेगु याःगु खः व हे जेलयात ‘कालकठोरी’ धाःगु खः । थ्व कालकठोरी दुने लाःपिं बन्दीत मध्ये साहित्यकार, संगीतकार, कलाकार, अंग्रेजी भाषाया विद्वानपिं लिसें राजनैतिक चेतनां जाःपिं ल्याय्‌म्हत नं दुगु खः । उमि दथुइ जुइगु न्हियान्हिथंया अन्तरक्रियां कालकठोरीया वातावरणं जिवन्त रुप काल । अगःचा मालां देगःचा लू धाःथें फुक्क बौद्धिक वर्गत छथाय् हे लाःबलय्, मखंक खुयाः खुयाः सफू दुतहयेगु, दुहांवःगु सफू पालंपाः ब्वनेगु, छम्हेस्यां मेम्हसित स्यनेकने यायेगु, छम्हेस्यां मेम्हेसित प्रेरणा हौसला बिइगु ज्या जुल गुकिं यानाः यक्वस्यां यक्व हे सयेके सीके खन । थ्व कालकठोरी ला यातनागारया थासय् विविध ज्ञानया अन्तक्र्रिया जुइगु खुला विश्वविद्यालय थें जुल । फलतः नेपालभाषाया कविपिनिगु नितिं नं थ्व कालकठोरी छगू साहित्य साधनागार थें जुल । न्हापा च्वयाच्वपिं कविपिं चित्तधर ‘हृदय’, फत्तेबहादुर, सिद्धिचरणपिंसं च्वयेगु नापं कवि मखुपिं केदरमान ‘व्यथित’, हरिकृष्ण श्रेष्ठ धर्मरत्न ‘यमि’ आदिपिंत नं प्रोत्साहन व प्रशिक्षण बियाः च्वकेबीगु यात । फलतः थ्वय्‌कःपिं थ्व हे कालकठोरी दुनें कवि जुयाः पिदन ।

चित्तधरया सुगत सौरभ महाकाव्य, धर्मरत्न ‘यमि’या अर्हत्नन्द महाकाव्य थ्व हे कालकोठरीइ रचना जूगु साहित्य रत्नत खः । थ्वय्‌कःपिं जेलं मुक्त जूबलय् थ्व कालकठोरीइ रचना जूगु थःथःगु सफू ज्वनाः पिहांझाल । नेपालभाषाया ख्यलय् कालकोठरीई प्यदँया दुने गुलि सफू च्वज्या जूगु खः व स्वयां न्हापा गुबलें जूगु मदुनि ।