भाजु केशवलाल कर्माचार्य केल त्वाः येँय् ने.सं. १०४५ थिंलां बौ शेरलाल कर्माचार्य व मां बद्रीनानी कर्माचार्यया कोखं जन्म जुयादीगु खः । बौद्धिक व्यक्तित्व कथं नांजाःम्ह भाजु कर्माचार्यं नेपालभाषाया लिसेलिसें खस् नेपाली व अंग्रेजी भासं बाखं, कविता, मचासाहित्य च्वयेगु यानादी । धर्मादेय पत्रिकाय् ने.सं.११६८ इ नपाईस रुपैया तलब दुम्ह जज् नांया बाखं वय्कःया दकलय् न्हापां प्रकाशित जूगु बाखं खः ।
आकस्मिक घटनाया संयोजनं ब्वमिपिंत अजूचायेक मनोरंजन बिइगु कुतः यानादीम्ह भाजु केशवलाल कर्माचार्य नेपालभाषाया न्हापां न्हापांया आधुनिक बाखं च्वमिपिं मध्ये छम्ह खः । वय्कःया बाखंया कथावस्तु समकालिन बाखं च्वमितय्गु थें जटील व समस्यापूर्ण मजू । सरल व सहज जू । वय्कलं हास्य बाखं, दार्शनिक बाखं लिसें भावनात्मक, विचार प्रधान व प्रयोगवादी बाखंत नं च्वयादी ।
वय्कःया पिदंगु सफू खः – जि पिहां वनेत्यल व मेमेगु बाखं (ने.सं.१०७०), मचा सफू (ने.सं.१०८९), दर्पचूर्ण (ने.सं.१११८, अनुवाद) । भाजु केशवलाल कर्माचाययात सुप्रबल गोरखा दक्षिणबाहु (स्वंगूगु), विख्यात त्रिशक्तिपट्ट व दीर्घ सेवापट्टं बिभुषणं छाय्पि धुंकूगु दु । वय्कलं शुभराज्याभिषेक पदक २०३१ नं कयादीगु दु । थ्वय्कःया नामं थ्वय्कःया जहान मय्जु विष्णुमाया कर्माचार्यं ने.सं ११३२ य् दँय् छम्ह नेपालभाषाया उत्कृष्टम्ह बाखं च्वमियात पुरस्कार बीगु यानाः केशवलाल कर्माचार्य बाखं पुरस्कार नीस्वनादीगु दु ।
मय्जु केशावती ताम्राकारया जन्म मां चिनिदेवी कंसाकार व बौ चैत्यरत्न कंसाकारया कोखं वि.सं. २००८ सालय् केलत्वाःया भंसाछेँय् जूगु खः । नेपालभाषा व इतिहास विषयय् एम.ए यानादीम्ह थ्वय्कलं वि.सं. २०३५ सालं निसें पद्मकन्या कलेजय् नेपालभाषा ब्वंकादीगु जक मखु नेपालभाषा थकायेगु निंतिं मन क्वसाःम्ह वय्कलं पद्मकन्या क्याम्पसया लुखां पिदनीगु पलेस्वां पत्रिकाया सम्पादन तथा थ्व पत्रिकाय् नेपालभाषाया थीथी च्वसु च्वयाः पिथनादीगु दु । वय्कः नेपालभाषा मिसा खलःया संस्थापक सदस्य नं खः ।
स्वनिगलं पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु केहरमान श्रेष्ठ नं छम्ह खः । वय्कः तनहुँ जिल्लाया सु.न.पा. वडा न ९ ठोरफिर्दी च्वनादी । तनहँु जिल्लाया नेवाःतय् उत्थानया ज्याय् वय्कः सदां क्रियाशील जुयादी ।
स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु कैलाशमान श्रेष्ठ नं छम्ह खः । वय्कःया जन्म वि.सं.१९५४ य् धरानय् जूगु खः । वय्कःया मांया नां रत्नकुमारी व बाःया नां गोरखमान श्रेष्ठ खः । तसकं हे नेवाः नुगः दुम्ह वय्कलं धरानया सतकय् ल्वहँतं छाय्पियादिल । कुसा आकारयागु सिँ हे सिं फल्चा दयेकादिल । वय्कः बि.सं. २०३६ सालया माघय् दिवंगत जुयादिल ।
डा. आनन्द जोशीया कोभिड–१९ हाइकु सफू ने.सं. ११४३ य् रुवरिक व कुतः पिकाकःया मंकाः कुतलं पिदंगु खः । थुकी निगू ब्व दु । छगू ब्वय् थःम्हं सिर्जना यानातःगु ५१ पु हाइकु, अले मेगु ब्वय् कोरोनाया आगमन व सन्त्रासया स्थिति दुने १९ म्ह नेवाः हाइजिन व छम्ह विदेशीया हाइकु यानाः २० पु हाइकु दुथ्यानाच्वंगु दु । सफूया नामं थुइके फु कि थन दुथ्यानाच्वंगु फुक्क हाइकु कोभिड दुने चाःचाःहिलाच्वंगु दु ।
कोरोनाया किचलय् नेपालभाषा नांजाःम्ह बाखं च्वमि मय्जु श्रीलक्ष्मी श्रेष्ठया न्हापांगु उपन्यास खः । भावना पिथना व कुतः पिकाकः जानाः ने.सं ११४१ य् पिदंगु १८८ पौया थ्व उपन्यासय् पीन्यागू अध्याय दु । वरिष्ठ आख्यानकार मथुराकृष्ण साय्मिया आह्वानय् च्वःगु थ्व उपन्यास, उगु मिसा उपन्यास मिसा प्रतियोगिताय् न्हापांगु सिरपाः त्याकेत ताःलाःगु खः । थ्व नेपालभाषाया अभिघाट विषययात कयाः रचना जूगु न्हापांगु उपन्यास खः । विश्वयात हे तःधंगु आघात लाकूगु कोरोना महामारीयात हे मू विषय यानाः उकिया त्रासं त्रसितम्ह थःगु देय् त्वःताः विदेसय् च्वनाच्वंम्ह डाइस्पोरियन नायिकाया नुगःखँय् हे थ्व उपन्यासया फुक्क घटना केन्द्रित जुयाच्वंगु दु । उपन्यासया अन्त विदेसय न्ह्याक्व हे सुविधायुक्त जूसां नायिकाया परिवार स्वदेश लिहांवयेगु क्वछीका उपन्यास क्वचायेकातःगु दु ।
हिन्दकुश हिमाली लागाया पर्यावरणीय संरक्षणया तातुनाः अन्तरराष्ट्रिय स्तरं पर्वतीय एकीकृत विकासया निंतिं अन्तरराष्ट्रिय केन्द्र International Centre for Integrated Mountain Development -ICIMOD नीस्वनेगु ज्याया छम्ह मू न्ह्यलुवाः खः भाजु कोलिन रोजर । हिन्दकुश पर्वतीय श्रृंखला रुस, अफगानिस्तान, पाकिस्तान, भारत, चीन, मङ्गोलिया, भुटान अले नेपाःया सीमादुनेया महत्वपूर्ण भूभाग खः । ग्रामिण लागाय् वैकल्पिक उर्जा, जलाधारया व्यवस्थापन अले विकासया ज्याय् अन्तरराष्ट्रिय स्तरय् सूचना सम्पर्कया विकास हे थुगु केन्द्रया मू तातुना खः । नेपाःया येँ देसय् थुगु केन्द्रया मूज्याकू दु । बेलायतया दक्षिण वेल्सया छगू खनिज ज्याया लजगाः याइगु परिवारय् जन्म जूम्ह कोलिनं क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयपाखें मानवशास्त्रय् स्नातकोत्तर उपाधि प्राप्त याये धुनेवं सैनिक सेवा अन्तर्गत निगूगु विश्व युद्धया झ्वलय् भारतया हिमाली लागा कुलु धैगु थासय् दँदँ तक च्वनादिल । थ्वहे इलय् कोलिनया नुगःया स्वापू हिमाली पर्वतीय श्रृंखला प्रति क्वातुल, अले थुकियात कयाः अध्ययन यानादिल । थ्वहे झ्वलय् स्थानीय भाय्या खँग्वः धुकू दयेकेत ताःलात ।
सन् १९८४इ ICIMOD या भालाक्वबियाः नेपालय् च्वनेगु जुसेंलि छम्ह मानवशास्त्री कथं शोध व अध्ययन यायेगु ज्या यानादिल । हिमाली लागाया समुदायपिंत कयाः अध्ययन यायेगु झ्वलय् स्वनिगःया नेवाः समुदायया सम्बन्धय् नं थीथी च्वसु व शोधपत्र च्वयादिल । लुमंकेबहः जू, नेवाः समुदायदुनेया स्यस्यः थरयात कयाः शोधकर्ता डेकन क्वगले व कोलिनया दथुइ अतिक चर्चित अले अन्तरारष्ट्रिय स्तरया बौद्धिक बहस जूगु खः । कोलिन भाजुया ‘CIM Social Mobility in Newar Caste System’ सफू अतिकं न्ह्यथनेबहःगु कृति खः ।
कोशल्वहं नेपालभाषाया छम्ह अग्रज आधुनिक कवि डा. आनन्द जोशीया निगूगु कविता संग्रह खः । ने.सं १११३ स त्रिवेणी साहित्य प्रकाशन पाखें पिदंगु थ्व संग्रहय् नीन्यापु कविता दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्वय्क:या मेमेगु कविता संग्रहय् थें थुकी नं प्रतीकात्मक विम्वात्मक अभिव्यक्ति जक मखु न्हून्हूगु मौलिक उपमा विम्वया प्रयोग, परम्परागत मूल्यमान्यताप्रति तच्वःगु विरोध प्रतिध्वनित जुयाच्वंगु दु ।
अबु संघरत्न मानन्धर व मां सीतादेवी मानन्धरया क्वखं भाजु रवि मानन्धर ने.सं. १०९३ स चसाद्वँ त्वाः येँय् जन्म जूगु खः । प्रव्रज्या ग्रहण यानालि वसपोल भिक्षु कौण्डन्य जुयाबिज्यात । नेपाःया प्रबुद्ध भिक्षुपिं मध्ये भिक्षु कौण्डन्य नं छम्ह खः । वसपोलया हिलावंगु विश्वया रुप निबन्ध न्हापां बौद्ध लय्पौ आनन्दभूमिइ पिदंगु खः । बुद्ध धर्म सम्बन्धी आपालं मौलिक च्वसु च्वया बिज्यानाच्वंम्ह वसपोल अखिल नेपाल भिक्षु महासंघया महासचिव जुयाः थेरवाद बुद्ध धर्मय् योगदान बियाबिज्याःगु दु । भृकुटी मण्डप स्थित बौद्धविहारया संरक्षण सम्बर्दनय् नं वसपोलया महत्वपूर्ण देन दु । भिक्षु कौण्डन्य आनन्द भूमि लय्पौया सम्पादक खःसा वसपोलं भिक्षु सुमंगल महास्थविर स्मृतिग्रन्थ (ने.सं. ११२०) नं सम्पादन यानाबिज्याःगु दु । नेपालभाषा, नेपाली तथा अंग्रेजी स्वता भाषां नं च्वसा न्ह्याकाबिज्याइम्ह वसपोलया नेपालभाषाय् पिदंगु सफू संक्षिप्त दीर्घनिकाय व मज्झिम निकाय (ने.सं. १११९) खः । अथे हे नेपाली भाषं नं बुद्धधर्म सम्बन्धी वसपोलया तःगू सफू पिदंगु दु ।
क्यारोल जेनेटि संयुक्त राज्य अमेरिकाया क्यालिफोर्निया विश्व–विद्यालयय् प्रध्यापनया ज्या यानाच्वंम्ह भाषाशास्त्री खः । वय्क: हिमाली लागा अले सँय–बर्मेली भाय्या छम्ह विज्ञ नं खः । वय्कलं भाषाया अभिलेखिकरण, वाक्य विनास, भाषाया ऐतिहासिकता, भाषिकस्तर मापन आदि विषयय् थःगु अध्ययनया ख्यः दयेकावयाच्वंगु जुल । भाय् ल्हाइपिंसं भाय्या संरचनायात व्यवहारय् गुकथं विकसित यानायंकी धैगु पक्षय् खँ सीकेत कुतः यानादीम्ह खः । नापनापं न्हना वनेत्यंगु व अल्पसंख्यकतय् भाय्या संरक्षणय् छु यायेफइ धकाः च्यूताः तयाच्वपनादीम्ह खः । ‘A Grammar of Dolakha Newar’ सफू वय्क:या अनुसन्धानया लिच्वः खः । थुगु हे सफूपाखें वय्कलं सन् २००७ य् ‘Georg von der Gabelentz Award’ त्याकादिल । वय्क: ‘How Languages Work’ धैगु भाषा प्रशिक्षण सम्बन्धी सफूया च्वमि नं खः ।