जर्मनया हाइडलबर्ग विश्वविद्यालयपाखें थेरवादी बौद्ध दर्शनय् सुत्तपिटक कथं अनित्य व निर्वाणया बिषययात कयाः शोधग्रन्थ च्वयाः सन् २००४ य् विद्यावारिधि उपाधि प्राप्त यायेत सफल जूम्ह विद्वान खः – भाजु क्रिस्टोफर इमरिच  । क्यानाडाया टोरेण्टो विश्वविद्यालयया धार्मिक अध्ययन केन्द्रया प्राध्यापक जुयादीम्ह वय्‌क: नेवाः भाय्‌या नापनापं संस्कृत, चिनियाँ, जर्मनी, अंग्रेजी, फ्रान्सिसी, ग्रिक, इटालियन, बर्मेली, सँय्, भुटानी, हिन्दी, तामिल आदि तःगु भाय्‌या ज्ञाता खः ।

वय्‌क: बौद्ध दर्शनया नापनापं जैन धर्मया दिगम्बर मत सम्बन्धय् नं नांदंम्ह ज्ञाता खः । अथेहे वय्‌क:याके बर्मेली परम्परा कथंया बौद्ध संस्कारयात कयाः नं दुग्यंगु अध्ययन दु । ‘Writing Rites for Newar Girls; Marriage, Mimesis, and Memory in the Kathmandu Valley’ क्रिस्टोफोर भाजुया आः पिदनेत्यंगु न्हूगु कृति खः । अथेहे क्यानाडाया टोरोन्टो विश्वविद्यालय, संयुक्तराज्य अमेरिकाया जर्जिया विश्वविद्यालय अले नेपाःया स्वनिगः केन्द्र कथं ज्या न्ह्याका वयाच्वंगु अनलाइन नेवाः शब्दकोश निर्माण परियोजनाया मू संयोजक कथं भाला कयाः ज्या यानावयाच्वंगु दु ।

क्वाति निबन्धकार फणीन्द्ररत्न वज्राचार्यं च्वयादीगु झिँछपु निबन्धया मूना खः । थ्व नेपालभाषा परिषद्पाखें पिथंगु स्वंगूगु निबन्ध सफू खः । नेपालभाषाया उच्च कक्षाया ब्वनामितय्‌त ग्वाहालि दइ धइगु आशां पिकाःगु थ्व सफुलिइ झिंछपु निबन्ध गं, खिचाया न्हिपं, चिरफारया कोथाय् छन्हु, इन्भरकार्गिलय् नेपाली कतांमरि, अर्थशास्त्र ब्वनागु, क्वाति झीगु संस्वृतिया ति, चिगो कय्गू, सली, आसे, भुतिमालि, ला दुथ्यागु दु ।

क्वायेभु निबन्ध सफू ध्याचूमि हृदयप्रसाद मिश्रया सफू खः । थ्व छगू ध्याचू च्वखँ मुना खः । ने.सं १११७ य् कपाली एच.कें पिकयादीगु थ्व सफुलिइ झिंस्वपु च्वखँ दुथ्याःगु दु । थुकी राजनीतिक, सामाजिक, आर्थिक व सांस्वतिक दुष्चक्रयात ध्याचू नकातःगु दु ।

खग्रास मुक्तगु मिला मय्‌जु अपर्णा प्रधानं च्वयादीगु सामाजिक उपन्यास खः । ने.सं. ११३६ स प्रकाशित जूगु खग्रास मुक्तगु मिला उपन्यासया पिकाकः शान्तवर प्रधान, मरुहिति, येँय् खः । नीखुगूद्या दुगु थ्व उपन्यासया मू विषय बाल समस्या, बाल शोषण खयां नं झीगु समाजय् मभिंपिं जक मखु भिंपिं नं मनूत दु । भिंपिं मनूतय्‌गु ल्हातय् लातधाःसा अनाथपिं मचात नं दुःखरुपि ग्रहणं मुक्त जू धैगु विषययात कयाः च्वयातःगु उपन्यास खः ।

खँग्व : सीमाहीन, सीमाहीन जि नांगु सफू नेपालभाषाया नांजाःम्ह आधुनिक कवि डा. आनन्द जोशीं च्वयादीगु सछि व छपु हाइकुया संग्रह खः । ने.सं ११३० य् रुवरिक पाखें पिदंगु थ्व सफुलिइ प्रत्येक छपाः छपाः किपाया छपु छपु हाइकु च्वयातःगु दु । प्रकृति, जीवन, विकास व मानवीय अन्तर सम्बन्ध बारे न्हूगु आयाम बीगु कुतः थौंया कविताया लक्ष जुइमाः धैगु कवि आनन्द जोशीया गुगु धारणा खः थ्व हे सिद्धान्तप्रति प्रतिवद्ध जुयाः न्ह्याःवनेगु चेष्ठा थ्व संग्रहय् जूगु दु ।

बौ सुब्बा दिव्यमान मल्ल व मां मोदिनीकुमारी मल्लया कोखं येँया गुच्चात्वालय् ने.सं. १०३७ मार्ग शुक्ल ५ कुन्हु च्वखँ च्वमि भाजु खड्गमान मल्ल बूगु खः । हिन्दी भाषाय् स्नातकोत्तर पूवंकाः नेपालभाषा व नेपाली भाषाय् च्वसा न्ह्याकादीम्ह भाजु मल्लं नेपालभाषा साहित्यय् थःगु च्वसा निबन्ध व समालोचना विधा पाखे न्ह्याकादीगु दु । नेपालभाषाय् समीक्षात्मक भूमिका व परिचयात्मक सफू धलः च्वया समालोचना लागायात तिबः बियादीम्ह भाजु खड्गमानया न्हापां पिदंगु च्वसु एकल शासनया अन्तय् झीगु साहित्य नांगु च्वखँ (ने.सं.१०७३ , नेपाल १/५) खः । वय्‌कः वि.सं. २०३० य् नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिस्थानं पिदंगु पर्यायवाची शब्दकोष सफूया नेवार भाषा शब्द खण्डया सम्पादन नं खः । नेपालभाषाया साहित्यय् अतिकं नुगः क्वसाःम्ह मल्ल भाजु नेपालभाषा प्रकाशिनी समितिया परीक्षक जुयाच्वनादीगु इलय् वय्‌कलं थीथी सफूया अध्ययन यानाः उगु हे सफूया समीक्षात्मक टिप्पणी धलः नं तःगू हे च्वयादीगु दु । थज्याःगु हे भूमिका मध्ये वय्‌कःया नेपालभाषा न्हू बाखं पुचःया भूमिका न्ह्यथनेबहः जू । थथे इलय् ब्यलय् च्वखँ, समालोचना व न्वचू पिथना झायाच्वनादीम्ह भाजु खड्गमान मल्ल लोकसेवा आयोगया सम्माननीय सदस्य तकं जुयाः ने. से. १११८ चिल्लाथ्व ३ य् चय्छदँया उमेरय् दिवंगत जुयादिल ।

बौ तीर्थमान श्रेष्ठ व मां अष्टमाया श्रेष्ठया कोखं ने.सं. १०६१ स समालोचक भाजु खड्गमान श्रेष्ठया जन्म येँया कालिमातिइ जूगु खः । इतिहास व नेपाली विषयय् स्नातकोत्तर व कानूनशास्त्रय् स्नातक यानादीम्ह भाजु श्रेष्ठया च्वसा नेपालभाषा, नेपालीभाषा व अंग्रेजी भाषा थ्व स्वताय्‌सं च्वन्ह्याः । नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् वय्‌कलं च्वसा न्ह्याकादीगु मू विधा समालोचना खः । नेपालभाषाया प्राध्यापन पेशाय् थःत फ्यानाच्वंगु इलय् थीथी पत्रिकाय् समालोचनात्मक च्वसु च्वयाः म्हसीका बियादीम्ह भाजु श्रेष्ठया न्हापांगु च्वसु कस्तुरी पत्रिकाय् पिदंगु सुगत सौरभया समीक्षा खः । थ्वय्‌कःया सफू हे कथं छुं पिदंगु मदुसां अन्वेषणात्मक प्रतिभा दुम्ह भाजु श्रेष्ठया पुरातत्व विभागया महानिर्देशक जुयाच्वंगु इलय् इतिहासनाप स्वापू दुगु च्वखँया नापं समीक्षात थीथी पत्रिकाय् पिदंगु दु ।

खड्ग सिद्धि हेमलाल जोशीं च्वयादीगु ऐतिहासिक एकांकी नाटक संग्रह खः । थ्व नाटक च्वसापासापाखें १०८३ इ पिदंगु खः । नाटकय् छसिकथं खड्गसिद्धि, किरोतश्वर नेपाल संवत्, नृसिंह अवतार, जुजु विश्वजीत मल्ल, म्वाःद्यः व अन्तिम निर्णय नांगु न्हय्पु नाटक दुथ्याःगु दु । थुपिं दक्वं नाटक ऐतिहासिक व पौराणिक घटनाया लिधंसाय् च्वयातःगु नाटक खः।

नेपालभाषा साहित्यय् आख्यान तत्व दुगु बाखंम्ये प्राचीनकालं निसें खनेदुसां खण्डकाव्यया प्रार्दुभाव पुनर्जागरणकालय् वयाः सिद्धिदास महाजुया सत्यसती (ने.सं १०३३) खण्डकाव्यनिसें जक जुल । तर सिद्धिदास महाजुं नं संस्कृत साहित्यय् प्रचलित खण्डकाव्यया शास्त्रीय मान्यतायात पूर्णरुपं पालन यानामदी । खण्डकाव्यया नायः द्यः, जुजु वा वीर धीरम्ह वा इतिहास प्रसिद्धम्ह जुइमाः धैगु गुगु नियम दुगु खः उकियात पालन मयासे छम्ह साधारण मिसायात मू पात्र यानाः नेपाःया सामाजिक सांस्कृतिक परिवेसय् समस्यापूर्तिया शैलीं सत्यसती खण्डकाव्यया रचना यानादीगु खः । सत्यसती खण्डकाव्ययां ल्यू वय्‌कलं संवाद नांगु मेगु संवादात्मक शैलीया खण्डकाव्य नं च्वयादीगु दु। सिद्धिदासया ल्यू खण्डकाव्य च्वयेगु रहर जेलकालिन कविपिंसं न्ह्याकल । रामायण, महाभारतया छुं कथा अंशयात कयाः रत्नध्वजया नारद मोह, फत्तेबहादुर सिंहया– वनवासया छगू खँ (ने.सं.१०६८), ख्युं अयोध्या, चित्तधर हृदयया– बभ्रुवाहन (ने.सं १०६९), पिदन । अथेहे बौद्ध जातक अवदानयात कयाः योगवीर सिंहया रानीमन्दिराया विलाप, चित्तधरया हे गौत्तमबुद्ध, धर्मरत्न यमिया विश्वन्तरया मचात दान (ने.सं. १०७२) आदि खण्डकाव्य पिदन । धर्मरत्न यमिया सँदेय्‌या लिसः (ने.सं. १०७१), ईश्वरानन्दया सन्देश (ने.सं.१०७८) खण्डकाव्यया प्रकाशनं खण्डकाव्यया ख्यलय् छगू ह्यूपाः हयाबिल । पूर्वीय मान्यतायात पालन मयासे झीगु रुढिगत समाज, क्वह्यंगु मान्यतायात उलाबीगु ज्या थ्वय्‌कःपिनिगु खण्डकाव्ययात जूगु दु । थ्वय्‌कःपिंसं खण्डकाव्यय् विवेक मखु प्रगतिशील बिचाः ब्वयेगु माध्यम कथं छ्यलेगु यानादिल । थथे आधुनिककालय् वयाः संस्कृत परम्परायात नालाः नेपालभाषां खण्डकाव्य च्वयेगु याःसां विषयगत नापं प्रस्तुतिगत रुपं न्हू पहः व मौलिकता बिइगु कुतः खनेदत । थ्वहे झ्वलय् सामाजिक विकृति विसंगतिप्रति व्यंग्यं जाःगु मदनमोहन मिश्रया गजिगुलुया म्हगसय् पशुपतिनाथ (ने.सं१०९५), सीताहरण (ने.सं १०८०), रामराज्य (ने.सं १०८३) बागमतिया ख्वःसः (ने.सं.१११२), थेंज्याःगु खण्डकाव्य पिदन । अथेहे सिद्धिचरण श्रेष्ठ स्वच्छन्दवादी प्रवृतियागु लुभुनी (ने.सं. ११११), तृष्णा (ने.सं. ११११), उत्तरा विलाप (ने.सं१११४) थेंज्याःगु खण्डकाव्य च्वयाः नेपालभाषाया खण्डकाव्यया ख्यलय् न्हूगु अनुभूति याकेबिल । संख्यात्मक रुपं जक मखु गुणात्मक रुपं नं नेपालभाषाया खण्डकाव्ययात तःजि जुइकेबिल । चित्तरञ्जनया मां लुमंकाः (ने.सं. १०७१), मेरी बाबा (ने.सं. ११२९), खण्डकाव्य नं थज्याःगु प्रवाह अन्तर्गत लाःगु खण्डकाव्य खः । नेपालभाषाया खण्डकाव्यया ख्यलय् महाकवि गिरिजाप्रसाद जोशीं हेल्चा (ने.सं १०८४), बुद्ध नुगः, मन्त्र (ने.सं ११०१) थेंज्याःगु जनपक्षीय खण्डकाव्य च्वयाः थ्व ख्यलय् खनेदयेकः झाल । वय्‌कःया बुद्धनुगः (ने.सं ११०३) खण्डकाव्य धर्मया ख्यलय् च्वंमिपिंत नं प्रगतिशील यायेगुया तातुनाः च्वयातःगु खण्डकाव्य खः । हेल्चा खण्डकाव्य श्रेष्ठ सिरपाः प्रतियोगिताया निंतिं बीधुंकूगु खयां नं सफूया रुपय् धाःसा पिदंगु मदुनि । ने.सं १०३१ य् जनकवि दुर्गालालया भिक्षुया मतिना खण्डकाव्य ज्वनाः थ्व ख्यलय् खनेदयेकः झाल । थनं लिपा राजभाइ जकःमिया खराचा व सिंह मचाखण्डकाव्य पिदन । नेपालभाषाय् छन्दोवद्ध कविता चीनीपिं अमोध ताम्रकार, भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, लाभरत्न तुलाधर, राजभाइ जकःमि थेंज्याःपिं स्रष्टापिं मदुगु मखुसां खण्डकाव्यया प्रकाशन म्हो हे जक जूगु दु । अथेहे नेपालभाषाय् पिदंगु खण्डकाव्ययात कयाः चर्चापरिचर्चा नं तसकं म्हो जक जूगु दु ।

मानबहादुर जोशी पुनर्जागरणकाल न्ह्यःयाम्ह छम्ह च्वन्ह्याःम्ह साहित्य सर्जक खः । थ्वय्‌कःया न्यागू भाग दुगु राग माला (म्ये सफू) छगू लुयावःगु दु । थ्वय्‌कःया म्ये नं फुक्क धया थें बेदान्त दर्शनं प्रभावित जूगु दु । पद्य रचना बाहेक थ्वय्‌कलं गद्यय् नं स्वस्थानी सार, शिवरात्री महात्म्य आदि बाखं च्वयादीगु दु ।