अबु प्रयागधर शर्मा व मां प्रयागेश्वरी देवी शर्माया कोखं यलया महाद्यः ननिइ ने.सं. १०३२ बछलाथ्व २ (वि.सं. १९६९) वैशाखय् भाजु चक्रधर शर्माया जन्म जूगु खः । वय्‌कःया मेगु नां चक्रधर शर्मा गर्ग (राजोपाध्याय) खः । व इलय्‌या संस्कृति विषय कयाः प्रथम परीक्षा क्वचायेकादीम्ह भाजु शर्मां नेपालभाषां च्वयादीगु चिनाखँ नर्केच्वंम्हेसिनं याःगु अफसोस ने.सं. १०६८ य् धर्मोदय पत्रिकाय् (१, ८–९) पिदंगु खः । कर्मकाण्ड व कलाकृतिया ज्या यानादीम्ह भाजु शर्मां यलया लाय्‌कू दबुलिइ हुइकीगु कात्ति प्याखंया बाथः खँ अर्थात् सम्वाद च्वयादीम्ह च्वमि खः ।

बौ मेहरमान श्रेष्ठ व मां सुनमाया श्रेष्ठया क्वखं येँ, मरू दोकाधः त्वालय् गणितज्ञ भाजु चन्द्रमान श्रेष्ठया जन्म ने.सं. १०५४ चौलाथ्व १४ बिहिवाः कुन्हु जूगु खः । प्रवेशिका तक ब्वनेज्या यानादीम्ह भाजु श्रेष्ठया च्वसा नेपालभाषा साहित्यया थीथी विधा– बाखं, उपन्यास, गणित, प्रबन्ध व छधाः प्याखंपाखे न्ह्याःगु खःसां वय्‌कःया न्हापांगु सृजना न्ह्यो चिनाखँ (धर्मोदय ७/७५, ने. सं. १०७४) खः । भाजु चन्द्रमान नेपालभाषा विकास मण्डलया संस्थापक दुजः नापं ने.सं. १०८० निसें ने.सं. १०८८ तक झी पत्रिकाय् व्यवस्थापक जुयादीधुंकूम्ह खः । भाजु श्रेष्ठं नेपालभाषाया साहित्य थपू यायेत झीगु भाषाय् वर्णाक्षर व खँग्वः गुकथं छ्यलेगु, आः गुकथं छ्यलावयाच्वना धयागु भाषा व्याकरण नाप स्वापू दुगु सफू बाख्वालदेव ने.सं.१११८ पिथनादीगु दु । थ्व स्वयां न्हापा वय्‌कलं नेपालभाषाया प्राम्भिक अङ्कगणित (ने.सं. १०७५)य् पिथनादीधुंकूगु दु । तःगू विधाय् च्वसा न्ह्याःगु खःसां आपाः यानाः नेपालभाषाय् बाखं, व्याकरण व अङ्कगणित च्वयादीम्ह भाजु श्रेष्ठया व्यावहारिक अङ्कगणित व मेमेगु बाखं सफूत नं पिदंगु दु । बाख्वालदेव सफूया निंतिं थ्वय्‌कःयात ने.सं.१११८ य् लोकसाहित्य परिषद्ं गौरी अनन्त सिरपाः प्रदान याःगु खः ।

स्वनिगलं पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु चन्द्रशेखर श्रेष्ठ नं छम्ह  खः । वय्‌कःया जन्म वि.सं. १९८६ चैत्रय् संखुवासभा, चैनपुरय् जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां सुभद्रा देवी व बौया नां लोकमान श्रेष्ठ खः । धरानय् वय्‌कलं कला, शैक्षिक, सामाजिक, सांस्कृतिक ज्याय् निरन्तर सक्रिय जुयाः ज्या यानादिल । वय्‌कलं धरानया विकासय् ज्वः मदुगु योगदान बियादीगु दु । वय्‌कः वि.सं.२०७२ सालय् दिवंगत जुयादिल ।

बहुमुखी प्रतिभाया धनी महाकवि चित्तधर हृदयया जन्म बौ द्रव्यधर तुलाधर व मां ज्ञानलक्ष्मी तुलाधरया कोखं ने.सं १०२६ य् जूगु खः । स्वयम्भुइ ब्वनीगु भजन तुतः, निष्ठानन्दया ललितविस्तर, नेपालीभाषाया रामायण आदि पाखें प्रभावितम्ह, कवि योगवीर सिंहयात थः साहित्यिक गुरु नालादीम्ह हृदयं नेपालभाषा व थ्वया साहित्य तःमि यायेगु नितिं थःम्हं फुगु तक साहित्यिक विधाय् च्वसा न्ह्याका वन । थम्हं च्वयातयागु पद्य–निकुञ्ज (ने.सं १०५३) व हृदय–कुसुम (ने.सं १०५३)नागुं निगू कविता संग्रह पिकयाः नेपालभाषाय् कविता संग्रह पिकाःम्ह न्हापांम्ह च्वमि जुयादिल ।

वि.सं १९९७ सालया राजनैतिक पर्वय् मां नांगु कविता पिकाःगु द्वपनय् वय्‌कः ने.सं १०६१–१०६५तक जेलय् लात । अनहे जेलय् वय्‌कलं सुगत सौरभ (ने.सं १०६९) महाकाव्य, वभ्रुवाहन (ने.सं. १०६९) खण्डकाव्य आदि थेंज्याःगु तःजिगु काव्यया रचना यानादिल । भगवान बुद्धया जीवनीयात कयाः च्वयातःगु सुगत सौरभ महाकाव्य हृदयजुं जक थः काय् भाःपाः तःगु काव्य मजुसे नेपालभाषा साहित्यया हे छगू अमर कृति खः । अथेहे न्हापा गबलें नेपालभाषां च्वसा मन्ह्याकूपिं— केदारमान व्यथित, धर्मरत्न यमि, हरिकृष्ण श्रेष्ठ आदिपिंत तकं नेपालभाषां च्वसा न्ह्याकेबियाः जेलयात हे साहित्य साधनागार जुइकेबिल ।

जेलं पिहां झायेधुंकाः मांभाय्‌या सेवाय् वय्‌कः झन अप्व समर्पित जुयादिल । अन्तरध्वनी, याकःमिया चा, हृदय कथा, न्हूगु स्वां, देगः आदि थेंज्याःगु तःगू हे अन्तरमुखी छाँयावादी रोमानीवादी कविता संग्रह पिकयादिलसा थःगु भाषाय् आधुनिक चीहाः बाखं – ‘Modern Short story’ दुमथ्यंनिगु खनाः थम्हं नं थज्याःगु बाखं संग्रह— खुपु बाखंचा (ने.सं १०६७) नांगु सफू च्वयाः पिकयादिल । थ्व नेपालभाषाया हे न्हापांगु न्हूबाखं पुचः खः। थ्व सफूयां लिपा वयकःया मिंमनः पौ, थाय्‌भु,डायरी आदि मे मेगु वाखं सफूत नं पिदन । अथेहे वयकलं ह्वनागा (ने.सं १०६८) सफुलिइ शाक्यानी नांगु छधाः प्याखं पिकयाः नेपालभाषाय् नं आधुनिक छधाः प्याखंया सुत्रपाट यानादिल ।

थ्वयां लिपा मेमेगु नं प्याखं पिकयादिल । नेपाल संस्कृति (ने.सं १०९२) नांगु संस्कृति विषयया निबन्ध संग्रह, महाचीने नेपाल संस्कृति (ने.सं १०८४) नांगु नियात्राया सफू च्वयाः नेपालभाषाया निबन्धया लागा अझ तचाः जुइकेत तिबः बियादिल । थुलि जक मखु वय्‌कलं तःदँतक आपालं मेहनत यानाः नेपालभाषा साहित्यया जातः (ने.सं ११९१) थेंज्याःगु अनुसन्धानमूलक सफू पिकयाः नेपालभाषाया जातः हे प्वलादिलसा झीगु साहित्य (ने.सं १०७४) नांगु अतिकं महत्वं जाःगु सफू च्वयाः नेपालभाषा साहित्यया इतिहास झीगु न्ह्यःने ब्वयाबिल । झीसं म्हसीके मफयाच्वपिं साहित्य मनिषिपिं व वय्‌कःपिनिगु कृतियात म्हसीके बियादिल । बाल साहित्य ब्वलंकेगु तातुनाः झी मचा भाग—१, भाग—२ पिकयादिलसा नेपालभाषायात छगू स्तरीय भाषा कथं प्रतिष्ठापित यायेगु तातुनाः नेपालभाषा गय् च्वय्‌गु (ने.सं १०७२) नांया व्याकरण सफू च्वयाः थःत वैय्‌याकरणविद् कथं नं म्हसीके बियादिल । अथेहे जिगु जातः सफू च्वयाः आत्मकथाया परिपाटी नं न्ह्याकादिल ।

नेपालभाषाया माध्यमिक कालया च्वमिपिनिगु सफू— योगसुधा (ने.सं १०७१), सिद्धिदासया सिद्धिदास थःगु मिखाय् व शिवविलास (ने.सं १०८७), धर्मादित्य व नेपालभाषा व थ्वया साहित्य (ने.सं १०९१) आदि थम्हं सम्पादन यानाः पिकयादिल । थथे हृदयजुं थम्हं जक च्वयेगु मखु मेपिं च्वमिपिनिगु उखेथुखे लानाच्वंगु च्वसुत मालाः सम्पादन यानाः सफूकथं पिकायेगु, मेपिं च्वमिपिंत च्वके बीगु व उमिसं पिकायेमफुगु सफू थम्हं ध्यबा तयाः नं पिकयाबीगु, नेपाल ऋतुपौ (ने.सं १०७२), लय्‌पौया थेंज्याःगु पत्रिकातय्‌गु सम्पादक जक मखु आर्थिक भार तकं थम्हं क्वबुयाः पत्रिका न्ह्याकेगु, नेपालभाषा व थ्वया साहित्य संस्कृति संरक्षण सम्वद्र्धनया निंतिं थःगु नेतृत्वय् नेपालभाषा परिषदया (ने.सं १०७१) स्थापना यायेगु जक मखु थ्वया निंतिं थःगु छेँतकं दान बियावंम्ह, नेपालभाषाया छम्ह ज्वःमदुम्ह साहित्य मणिषि खः ।

थुकथं छेँया छम्ह हामां छेँयात तालय् लाकेत थम्हं फक्व ज्वलंत ताःलाकावनी थेंं नेपालभाषायात नं तालय् लाकेत थःगु सम्पूर्ण तन, मन, धन, वुद्धि, विवेकं उत्सर्ग यानावंम्ह महाकवि हृदयं ने.सं. ११०२ अर्थात ७६ दँया वैशय् थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल । वय्‌कःया योगदानयात कदर यानाः च्वसापासां साहित्य शिरोमणि, श्री ५ महेन्द्र पाखें कविकेशरी, नेपाल सरकार पाखें हुलाक टिकट, नेपालभाषा परिषद् पाखें पूर्ण कदया सालिक कालिमाति दुवातय् धस्वाकेगु याःगु खयां नं वय्‌कःया त्याग तपस्याया न्ह्यःने थुपिं सम्मान नं म्हो हे जक खः ।

बौ सरदार मेदिन प्रसाद राजभण्डारी व मां कालीनानी राजभण्डारीया कोखं ने.सं. १०५१ दिल्लाथ्व ११ स येँया त्यःर त्वालय् साहित्यकार भाजु चित्तरञ्जन नेपालीया जन्म जूगु खः । वय्‌कःया मेगु नां खः नारायण प्रसाद राजभण्डारी । नेपाली भाषा व इतिहास निगू विषयय् एम.ए. यानादीम्ह वय्‌कलं इतिहासया विषय नापं नेपाली भाषा तथा नेपालभाषा साहित्यया ख्यलय् थःगु च्वसा न्ह्याकादीदीगु दु । नेपालभाषा साहित्यया ख्यलय् भाजु चित्तरञ्ज नेपालीया च्वसा थीथी विधा गथे– कविता, निबन्ध, समालोचना, अनुवादपाखे न्ह्याःसां आपाः यानाः वय्‌कःया च्वसा चिनाखं पाखे क्वसाः । चित्तरञ्ज नेपालीया न्हापांगु चिनाखं दुःख सागर, ने.सं. १०६८ य् धर्मोदय १३ य् पिदंगु खः । नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् शोककाव्य च्वइपिं च्वमिपिं म्हो जुयाच्वंगु इलय् वय्‌कलं मां लुमंकाः (ने.सं. १०७१) नांगु पाश्चात्य शैलीया शोककाव्य (भ्भिनथ) च्वयादिल । अथेहे वय्‌कलं नेपालभाषा साहित्यय् गद्य चिनाखँ च्वयेगु परम्परा न्ह्याकेकथं न्हापां गद्य कविता मुना प्रतिक्रिया सफू ने.सं. १०७८ य् पिथनाः श्रेष्ठ सिरपाः त्याकादीगु खः । वय्‌कलं थः जहान मेरी बाबाया नामं मेरी बाबा नांगु खण्डकाव्य नं च्वयादीगु दु ।

साहित्यकार चित्तरञ्जन नेपालीया च्वसा चिनाखँपाखे जक मखसे भाय्‌हिलापाखे नं उतिकं हे च्वजाः धयागु खँ नेपालभाषाया काव्यख्यलय् उमर खड्ढयामया दर्शनयात न्ह्यब्वयेगु तातुनाः खड्ढयामया रुवाइ या नामं नेपालभाषाय् भाय् हिलादीगु थुकिया दसु खः । अथेहे भाय्‌हिला सफू पिथनेगु झ्वलय् वय्‌कःया मुद्राराक्षस नाटक (ने.सं. १११०), स्वप्नवासदत्ता नाटक (ने.सं. १११९), वयात हे (ने.सं. १०९२) चिनाखँ सफू पिदंगु दु । नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् वय्‌कःया योगदान समालोचना लागाय् नं उतिकं हे च्वन्ह्याः । दकलय् न्हापां साय्‌मिजुया मतिना नांगु समालोचनात्मक च्वसु धर्मोदय पत्रिकाय् पिकयाः समालोचनाया ख्यलय् पिलूझाःम्ह भाजु चित्तरञ्जन नेपालीं पसूका छगू अध्ययन, विजयबहादुर मल्लया नाटक मल्ल के.सुन्दरया व पलाः थ्व लँपु उपन्यास आदिया समालोचना च्वयाः थ्व लागाय् थःगु प्रतिभा ब्वयादीगु दु ।

थथेहे वय्‌कलं थीथी साहित्यिक च्वसु च्वयाः जक मखु नेपालभाषाया थीथी संस्थाय् आबद्ध जुयाः नं नेपालभाषा साहित्यया सेवा यानादीगु दु । वय्‌कः नेपालभाषा एकेडेमिया पुलांम्ह कुलपति (ने.सं. ११३४–११४२ तक) खः । अथेहे वय्‌कलं विशेष प्रहरी विभागया मुख्य अधिकृत, मदन पुरस्कार गुथिया भाइस चान्सलर, नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानया सदस्य आदि जुयाः नं ज्या यानादीधुंकूगु दु । वय्‌कःया ज्याया कदर स्वरुप वय्‌कःयात च्वसापासां श्रेष्ठ सिरपाः, मदन पुरस्कार गुथिं मदन पुरस्कार, तत्कालीन श्री ५ सरकारपाखें प्रशिद्ध प्रवल गोरखा दक्षिणबाहु, विख्यात त्रिशक्तिपट्ट आदि पुरस्कार प्रदान याःगु दु ।

बा मैत्रीरत्न बज्राचार्य व मां हर्षकुमारी बज्राचार्यया क्वखं ने.सं. १०३० य् येँया झ्वाःबहालय् चिनियारत्न बज्राचार्यया जन्म जूगु खः । वय्‌कलं आपाः यानाः बुद्ध धर्म व बुद्ध धर्मनाप स्वापू दुगु श्लोकत च्वयाः नेपालभाषा साहित्यया थीथी पत्रिकाय् पिथनादीगु दु । बुद्धधर्मपाखे अतिकं नुगः क्वसाःम्ह जूगुलिं वय्‌कलं नेपालभाषां बौद्ध स्तोत्र च्वयेगु व बुद्धया बिचाःनाप स्वापू दुगु बाखं कनाः बुद्धया ज्ञान व धर्मया प्रचारप्रसारया नापं नापं नेपालभाषाया प्रचारप्रसार नं यानाबिज्याःगु दु ।

बौ अमृतलाल बज्राचार्य व मां हिरामायापाखें ने.सं. १०५१ कतिंपुन्हि (वि.सं. १९८२) कुन्हु टक्सार टोल, तानसेन पाल्पाय् बूम्ह थ्वय्‌कलं कविता, निबन्ध, प्याखं व उपन्यास विधाय् थःगु च्वसा न्ह्याकादीगु खः । थ्वय्‌कःया न्हापांगु रचना फ्वगिं चिनाखँ धर्मोदय २००५ य् पिदंगु खः । थ्वय्‌कःया रचनात तत्कालिन सितु, क्यब, नेपाल ऋतुपौ आदिइ पिदंगु दु । थ्वय्‌कलं तःपु प्याखं च्वयाः तानसेनया थीथी थासय् नं हुइकादीगु दु ।

थ्वय्‌कः नेपाःगालं पिनेया छम्हयां छम्ह उपन्यासकार खः । थ्वय्‌कःया नसंचा (२०३६) व बुँबाली (२०५१) पिदंगु खः । नसंचा उपन्यासय् नेवाः समाजय् थजात व क्वजात कथंया व्यवहार जुइगु सामाजिक विसंगतियात ब्वयातःगु दुसा बुँबाली उपन्यासय् गांया जनजीवनय् अशिक्षित, निर्धा व सोझापिं मनूतय्‌त छपुचः धूर्ततय्‌सं गुकथं शोषण याइ धयागु चित्रण यानाः सचेत यायेगु कुतः खनेदु । भाजु चिनियालाल तानसेनय् राजनैतिक, धार्मिक, भाषिक व शैक्षिक ख्यलय् छम्ह प्रतिष्ठित व्यक्तित्व खः । थ्वय्‌कलं च्वसापासा तानसेन शाखाया नायः जुयाः उगु क्षेत्रय् भाषीक जागरण हयेगु ज्या यानादीगु दु ।

थ्वय्‌कःया योगदानया कदर स्वरुप थ्वय्‌कःयात छविलाल पुरस्कार (पाल्पा साहित्यिक समाज, २०५४) पाल्पाली प्रतिभा पुरस्कार (२०५४) व नेपालभाषा परिषदं चित्तधर सिरपाः (ने.सं. ११३१)पाखें सम्मानित याःगु दु ।

नेपाली, हिन्दी भाषाय् ‘लघुकथा’ अङ्गे्रजी भाषाय् ष्लष् क्जयचत क्तयचथर क्जयचत क्जयचत क्तयचथ र ष्अचय षँअतष्यल यात नेपालभाषाय् चीबाखं धायेगु याःगु दु । चीबाखं आधुनिक साहित्यय् खनेदुगु छगू न्हूगु प्रयोग खः । चीबाखंया परिभाषा कथं ‘छगू इलय्‌या छगू जक घटना, म्हो पात्र, छगू बिचालं निर्दिष्ट जुयाः म्हो खँग्वलं स्याचुगु भाषं व्यक्त जूगु बाखं हे चीबाखँ खः ।’ मेगु खँग्वलं धायेगु खःसा ‘छुं छगू क्षण, लु, ई वा पलख दुनेया विशेष झाकायात स्यलाक्क अभिव्यक्त यायेगु हे चिबाखं खः ।’ चीबाखंया भौतिक रुप चीहाः जुइ । तर चीहाः बाखंयात जीवन्त याइगु सारतत्व उकी दुने थ्वइगु अर्थशक्ति जुइ । गुलि गुलि चीबाखंया अर्थशक्ति उर्जावान सिर्जनशील जुइ चीबाखं उलि हे प्रज्वलित जुइ ।

नेपालभाषाय् चीबाखंया छुं पूर्वाभाष प्राचीनकालय् तन्त्राख्यान व हितोपदेश थेंज्याःगु सफुलिइ दुथ्याःगु चिकिचिकिहाकःगु नीतिमूलक बाखनं ब्यूगु दुसा माध्यमिककालय् जगतसुन्दर मल्लया इसपं दयेकूगु बाखं (ने.सं१०३५) थेंज्याःगु सफुलिं नं चीबाखंया छुं आभास क्यंगु दु । तर थुपिं बाखंत थौंया विश्व साहित्यय् प्रचलित चिबाखंया प्रवृति सूत्रकथंया धाःसा अवश्य मखु ।

नेपालभाषाय् चीबाखंया प्रादूर्भाव ने.सं १०७०या दशकय् वयाः तिनि जुल । ने.सं. १०७३ य् पिदंगु धुस्वां साय्मिया मूस्वां नेपालभाषाया न्हापांगु चिबाखं सफू खः । तर थ्व सफुलिइ दुथ्याःगु फुक्क बाखंयात चीबाखंया संज्ञा बीमछिं । अथेहे व हे दँय् नेपाल ऋतुपौ पत्रिकाय् रामहरि जोशीया बलचा व महल चिबाखं पिदन । धुस्वांया मूस्वां पिदंगु दच्छि लिपा ने.सं. १०७४य् न्हुछेसुन्दर तुलाधरं खलिल जिब्रानका छुं लघुकथा नांगु सफू नेपालभाषाय् सम्पादन व अनुवाद यानाः पिकयादिल । अथेहे ने.सं १०८२इ प्रेमबहादुर कंसाकारं गय् थें मस्यु नांगु मौलिक लघुकथा सङ्ग्रह प्रकाशित यानादिल । थ्व सामाजिक समस्या, राजनीतिक विसङ्गति, विद्रोहया भाव पिब्वयातःगु चीबाखं संग्रह खः । तर थ्व संग्रहं नं चीबाखंया मर्मयात उलि त्याजिक्क कःघायेमफु । नेपालभाषा चीबाखंया ख्यलय् प्रेमबहादुर लिपा खनेदयेकः वःम्ह छम्ह आशा यायेबहःम्ह च्वमि माधवलाल कर्माचार्य खः । वय्‌कःया तत्कालीन धर्मोदय पत्रिकाय् पिदंगु उलिंचिया बाखं थुलिंचायात आधुनिक चीबाखंया नमुनाकथं कायेछिं, तर माधवलाल कमाचार्यं थ्व विधाय् ताः ईतक प्रतिवद्धता क्यनामदिल, निरन्तरता बियामदिल ।

प्रेमबहादुर कंसाकार धुंकाः नेपालभाषाया चीबाखंया ख्यलय् स्वम्ह युवा स्रष्टापिं– दुर्लभलाल सिंह, भूषण प्रसाद श्रेष्ठ, श्याम आशा खनेदयेकः वल । वास्तवय् थ्व समयावधि चीबाखंया निंतिं स्वर्णिम समयावधि धाःसां ज्यू। थ्व इलय् वयाः दुर्लभलाल सिंहया ने.सं १०५४ निसें १११८ तकया दुन — किकिंपा, झुलय् दुनेच्वंम्ह मनू, दथु मिखा, वयात छेँनं पितिन, कोठादुने च्वंम्ह मनू यानाः न्यागू लघुकथा संग्रह प्रकाशित जुलसा भूषणप्रसाद श्रेष्ठया नं ने.सं १०९८ निसें ११०९ दुने न्यागू लघुकथा संग्रह पिदन । अथे हे श्याम आशाया ने.सं १०७५ य् निगू लघुकथा सङ्ग्रह पिहांवल । समकालीन तथ्य व सत्ययात आत्मसाथ यानाः व्यंग्यात्मकता, विम्वात्मकता, प्रतिकात्मकता, सूत्रात्मकता थेंज्याःगु चीबाखंया तत्वगत मर्मयात आत्मसाथ यानाः च्वयातःगु थ्वय्‌कःपिनिगु चीबाखनं नेपालभाषाया चीबाखं विधायात सङ्ख्यात्मक रूपं जक मखु गुणात्मक रूपं नं च्वन्ह्याकेगु यात । थनं निसें नेपालभाषामा चीबाखनं गति कायेगु यात । तत्कालिन कलेज कलेज पतिकं पिदनीगु दँपतिइ व मेमेगु थीथी पत्रपत्रिकाय् नं चिबाखं पिदनेगु क्रम न्ह्यात । ने.सं. १०९७–९८ य् आलमत, न्हूजः, प्रतिभा आदि पत्रिकां चीबाखंयात हःपाः बियाः थाय् बिल । थ्व हे झ्वलय् विमल ताम्राकार, रमेशकाजी स्थापित, नारद बज्राचार्य, अमोघ ताम्राकार, साःमि येँ, केदार सितु, विश्वमोहन जोशी, पञ्चरत्न शाक्य, अगिव बनेपाली, गोबिन्दमान श्रेष्ठ, सौरभ शाक्य, नःलि बज्राचार्य, अमलदेवी शाक्य, रेणु श्रेष्ठ, एच. के. कपाली, कृष्णभक्त बोडे, सुनिल शाक्य, शराम नेवाः, ईश्वरी मैयाँ श्रेष्ठ आदि चीबाखंमित खनेदत । थ्व इलय् पिदंपिं चीबाखं च्वमिपिं मध्ये विमल ताम्राकारं जक थ्व विधाप्रति सर्मपित जुयाः फिसः (ने.सं १११२), लिच्वः लकसं ब्वलंगु (ने.सं १११३), प्यपुंगु ल्हाः (ने.सं १११९) अभिमन्यूया विलाप (ने.सं ११२१), तिकि (ने.सं ११२४), न्हूगु निभाः न्हूगु नेपा (ने.सं ११२८), मिब्वालाय् लूगु बां (ने.सं ११३०) आदि चीबाखं पुचः पिकयादीगु जक मखु मेपिं च्वमिपिंत चीबाखं च्वयेगुली हःपाः नं बियादिल ।

अथेहे चिबाखंयात थपू यायेगु निंति थीथी संघसंस्थां थीथी ज्याझ्वः न्ह्याकेगु, सिरपाः नीस्वनेगु आदि ज्या नं जुल । गथेकि सः छगू फरक अभिब्यक्तिया नांगु संस्थां लय्पतिकं चिबाखं वाचन ज्याझ्वः न्ह्याकेगु यानाः चीबाखंया विकासय् तःजिगु तिबः बीगु याःगु दुसा, याताजः संस्थां श्याम विश्व सिरपाः नीस्वनाः दँय् छगू उत्कृष्ट चिबाखं सफूया च्वमियात २५,००० तका दांया सिरपाः बीगु याःगु दु । लिच्वःकथं चिबाखं च्वमिपिनिगु ल्याः न्हिथं अप्वया वन । अथेहे नःलि साहित्य दबुलिं इलय् ब्यलय् चिबाखं गोष्ठी यानाः बाखंच्वमिपिंत चिबाखं च्वयेगुली प्ररित जुइके बिल । थ्वहे कथं थौं वयाः मेमेगु विधाय् प्रतिष्ठापितपिं च्वमिपिंसं नं चीबाखं च्वज्याय् च्वसा न्ह्याकेगु यानाहःगु दुसा मिसा चीबाखं च्वमिपिनिगु संख्या नं अपेक्षाकृत अप्वया वःगु दु । थथे च्वय् उल्लेख जूपिं च्वमिपिं व वय्‌कःपिनिगु चीबाखंया सफू बाहेक थौं चीबाखंया ख्यलय् खनेदुपिं मेपिं च्वमिपिं व वय्‌कःपिनिगु छुं सफू खः – अमोघ ताम्राकारया इलं म्हःगु बाखं (ने.सं १११६ ), सुधिर ख्वविया न्हूगु वसन्त (ने.सं १११७), शाक्य सुगतया तःपुखूया पलेस्वां (ने.सं १११७) व.आ.कनकद्वीपया अजिया उजं (ने.सं १११९ ), शान्तराज शाक्यया उखेथुखे मलाःगु बाखंचात (ने.सं ११२०), सुनिल बज्राचार्यया निसः व न्यापाः ख्वाःपाः (ने.सं ११२३), अगिव बनेपालीया शुभयात्रा (ने.सं ११२३), लिपांगु इनाप (ने.सं ११२५ ), दया खड्गी वेच्ौनया आशिका (ने.सं ११२७), राजन वज्राचार्यया तिमिलाया जः (ने.सं ११२७), तुयु पुंया मि ग्वारा (ने.सं ११२८), कृष्णभक्त बोडेया कःघाय् मफुगु ई (ने.सं ११२९ ), काशीराम विरसया आस्थाया किपा (ने.सं ११२९ ), सौरभ शाक्यया क्वःदःगु झ्वाता (ने.सं ११३०), रामेश्वर जलनया सुलाच्वंगु जः (ने.सं ११३०), गोविन्दवहादुर श्रेष्ठया आस्थाया सिपाईत (ने.सं. ११३०), निजिरोस श्रेष्ठयाकरंक्यंगु लँपु (ने.सं.११३९), रेणु श्रेष्ठया ख्वापाःत (ने.सं११४०), सुरेन्दलाल भुजुया हाकु सुपाँय् सिथय्‌या जः (ने.सं ११४०), श्याम आशाया जलय् जि जः (ने.सं ११४०), दिव्य ताम्राकारया लिधंसा (ने.सं ११४१), विमलप्रभा वज्राचार्यया इलंब्यूगु बाखं (ने.सं.११४१), ईश्वरी मैंयाया ईया जलय् (ने.सं ११४०), सुनिल शाक्यया ई (ने.सं ११४०), नरेश अमात्यया आखे (ने.सं ११४०), श्रीलक्ष्मी श्रेष्ठया जीवनया लँपुइ (ने.सं.११४१), ज्ञानिराजा महर्जनया मतिनाया सवाः (ने.सं११३९) आदि खः ।

थथे थौं नेपालभाषाय् पिदंगु थुपिं चीबाखंया मूलभूत प्रवृत्ति यर्थाथबाखं जूगु दुसा देशय् पिदंगु राजनीतिक विकृति, देय्‌या आर्थिक दुरावस्था, युवातय्‌गु विदेश पलायन, बेरोजगारी समस्या, सांस्कृतिक अतिव्रमण, भाषिक दमन, बहुलवादी चेतना, नारीवादी चेतना, अस्तित्ववादी चेतना, डाइस्पोरियन चेतना, प्रविधि संस्कृतिया प्रयोग, प्रेम यौनकुण्ठा, कोरोना प्रकोपया हृदयस्पर्शी चित्रण आदि विषयगत व वैचारिक प्रस्तुति जूगु दु । अथेहे चीबाखंया सैद्धान्तिक व संरचनागत दृष्टिं नं न्हापा न्हापाया चीबाखंया तुलनाय् व्यङ्ग्यया तीव्रता, भाव व भाषाया सन्तुलन, विम्व प्रतिकया पाय्‌छि कथंया छ्यला आदिइ च्वमिपिं अझ अप्वः सजग र सक्रिय जूगु दु । थुकथं न्हून्हूपिं स्रष्टापिनिगु प्रवेश, पुलांपिं स्रष्टापिं थःपिनिगु लेखन परिष्कृत यायेगुली प्रयासरत जूगु तथा पाठकपिंसं नं चीबाखंयात तसकं ययेका हःगु आदिया कारणं नेपालभाषा साहित्यय् चीबाखं भविष्य उज्ज्वल खनेदु ।

साहित्यकार चुडानन्द वैद्यया जन्म ने.सं. १०२७ (वि.सं. १९६३)य् जूगु खः । विए. तक ब्वनादीम्ह भाजु वैद्यं नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् कविता, निबन्ध, बाखं विधाय् थःगु च्वसा न्ह्याकादीगु दु । वय्‌कः कवि वैकुण्ठप्रसाद लाकौलया छेँय् संचालन जूगु थुुलिंचा पुचःया छम्ह दुजः नं खः । वय्‌कःया न्हापांगु चिनाखँ कृपया ने.सं. १०७३ य् थुलिंचा पतिइ पिदंगु खः । ब्वंकेज्या यानादीम्ह वय्‌कः नेपालभाषा परिषद्या संस्थापक दुजः नं खः । उगु इलय्‌या व्यवस्था विरोधी च्वसु च्वयादीम्ह भाजु वैद्यं च्वयादीगु तःपुु निबन्ध व बाखं ने.सं. १०६१ इ जूगु राजनैतिक पर्वया इलय् छ्वयेकाबिउगु खः । मांभाय् नेपालभाषा थकायेगुली आपालं ल्हाः दुम्ह भाजु वैद्य ने.सं. ११०५ दिल्लाथ्व २ कुन्हु दिवंगत जूगु खः ।

नेपालभाषा साहित्यय् निबन्ध विधाया शुरुवाट आधुनिककालय् वयाः जक जुल । ने.सं. १०६५ इ तत्कालीन नेपाल नांगु हस्तलिखित पत्रिकाय् पिदंगु रत्नध्वज जोशीया च्वय्‌गु छाय् ? नांगु तर्कपूर्ण विचारोत्तेजक रचनायात हे नेपालभाषाया न्हापांगु निबन्ध कथं कयातःगु दु । ने.सं १०६७ इ धर्मोदय पत्रिका पिदन । थ्व पत्रिकां रत्नध्वज जोशीयात जक मखु मोतिलक्ष्मी उपासिका, चित्तधर हृदय, ठाकुरलाल मानन्धर, प्रेमबहादुर कसाः, फणीन्द्ररत्न बज्राचार्य, तेजेश्वर बाबु ग्वंगः, माधवलाल कर्माचार्य, सुवर्ण शाक्य, कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान, ठाकुरमान शाक्य थेंज्याःपिं स्रष्टापिंत नं थाय् बियाः नेपालभाषाया निबन्ध साहित्यया विकासय् तिबः बिल । रत्नध्वज जोशीं नेपालभाषाय् न्हापां निबन्ध च्वयेगु याःगु जक मखुसे वस्तुपरक निबन्धया विकासय् नं अग्रणी भूमिका निर्वाह यानादिल । थ्वय्‌कःया निबन्ध छपुचः, निबन्ध निपुचः आदि थुकिया दसु खः । अथेहे ठाकुरलाल मानन्धरं सांस्कृतिक विषययात कय्च्यानाः नं वस्तुगत अध्ययन पाखे अविलम्बित जुयाः नेपालभाषाय् अनुसन्धानमूलक निबन्धया परिपाटी न्ह्याकलसा मोतिलक्ष्मीं मोतिमाः व संघ थेंज्याःगु निबन्ध÷प्रबन्धया सफू पिकयाः धार्मिक व मुक्त गद्यया दथुइ छगू सेतुथें जुयाबिल। छु च्वय्‌निबन्ध ज्वनाः नेपालभाषाया निबन्ध ख्यलय् न्हापां दुहां झाःम्ह चित्तधर ‘हृदय’जुं लिपा नेपाल संस्कृतिया गरिमा महिमा ब्वइम्ह निबन्धकार कथं थःत तक्यंका दिल । अथेहे नेपालभाषाया निबन्ध÷प्रबन्ध ख्यलय् पुलां पुस्ताया च्वमिपिंकथं सुपरिचितपिं– सत्यमोहन जोशी, भूवनलाल प्रधान, स्वयम्भूलाल श्रेष्ठ, ठाकुरमान शाक्य, कुलधर्मरत्न, सूर्यबहादुर पिवाः, हेमलाल जोशी, माधवलाल कर्माचार्य, कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान, पूर्णकाजि ताम्राकार, हेमराज शाक्य, सूर्यबहादुर पिवाः आदिपिं धर्मोदय पत्रिकां पितहःपिं च्वमिपिं खः । थथे बस्तुगत व बौद्धिक निबन्धया बोलबाला जुयाच्वंगु इलय् प्रेमबहादुर कसाःजुं दकलय् न्हापां थ्वहे धर्मोदय पत्रिकाय् गंगुस्वां, ह्याउँमचा थेंज्याःगु विशुद्ध आत्मपरक निबन्ध च्वयाः नेपालभाषाया निबन्ध ख्यःयात छपु न्हूगु लँपु छुनाबिल । न्हूपुखू थेंज्याःगु निबन्ध संग्रह पिकयाः थुकियात छगू प्रवाहया रुपय् न्ह्याकादिल । वय्‌कःया लँपु नालाः च्वसा न्ह्याकादीपिं पद्मरत्न तुलाधर, पूर्णबहादुर वैद्य, मंगलप्रसद स्यस्यः, रमेशकाजि स्थापितपिंसं थ्व प्रवाहयात अझ परिमार्जित जुइकेबिल । २००७ सालया क्रान्तिलिपा वःगु राजनैतिक स्वतन्त्रता, शैक्षिक जागरण, आत्मपरक निबन्धया सूत्रपात याःगु जक मखसे वस्तुगत निबन्धया चाकःयात झन् न्हापा स्वयाः व्यापक जुइकेबिल । फलत भाषा, साहित्य, धर्म, संस्कृति, कला, इतिहास, दर्शन, समाजशास्त्र, नृतत्वशास्त्र व ज्ञान प्रविधि आदिया थीथी विषयय् न्हापा स्वयाः अझ व्यापकं चिन्तन मनन्या प्रक्रिया शुरु जुल । थथे वस्तुपरक निबन्धया झ्वलय् दकलय् अप्वः नेवाः संस्कृति, संस्कार, नेवाः जाति, इतिहास व बौद्धधर्मसम्बन्धी हे पिदन । प्रजातन्त्र लिपाया युग सुधारया युग खः चेतना व जागरणया युग खः । थ्वहे कथं थुगु ईया च्वमिपिंसं तत्कालीन सामाजिक, आर्थिक, राजनैतिक ख्यलय् खनेदुगु अनेक असामंजस्य, असंगीतयात गुलिसिनं हास्य व्यंग्यया रुपय् व गुलिसिनं रचनाया अन्तरंग अंग थें यानाः नं पिब्वयेगु यात । पद्मरत्नया बाथरुम व मेमेगु निबन्ध, बालगोपालया हलिमलि, विजयश्वर वैद्यया ध्याचःगु लँय्, पूर्ण ताम्राकारया हिसु दंगु सः, ध्रुवनारायण कायष्ठया छ्वास अजिमा, हृदयप्रसाद मिश्रया क्वाय्भु सौरभ शाक्यया मार्कानित, केशरत्नया ल्वापा आदि । अथेहे समसामयिक घटनासम्बन्धी विचारप्रधान निबन्ध, सुयागुं जीवनी विशेषयात कयाः च्वयातःगु जीवनपरक निबन्ध, यात्रा वा घटना संस्मरण निबन्ध नं न्हापा स्वयाः आपाः खनेदत । थुकथं प्रजातन्त्र लिपा भाव संवेदनामूलक निबन्ध स्वयाः बौद्धिक घनत्वमूलक निबन्धया अप्वः विकास जुल । अथेहे प्रयोगत रुपं आत्मकथा, मेपिनिगु जीवनी, नियात्रा विषयया निबन्धत नं खनेदत । मल्ल के सुन्दरया लुमन्तिया किचलय्, राजेन मानन्धरया न्यामिसाया देशय्, पुष्पराजया जीवन खसुइ आदि थुकिया छुं दसु खः । स्कुल कलेजय् नेपालभाषा ब्वंकेगु जुइवं व्यक्तिगत व सामुहिक प्रजातन्त्रलिपा ने.सं. १०७४ य् स्कूलय्, ने.सं. १०८० निसें कलेजय् नं नेपालभाषा छगू ऐच्छिक विषयकथं अध्यापन याकेगु जुल । थुकिया निंतिं पाठ्यक्रमय् पाठय् सफू दुथ्याकेमाःगु कारणं थीथी संस्था वा व्यक्तिगत रुपं निबन्धया सफू नं पिकायेगु ज्या जुल । थथे दकलय् न्हापां थीथी निबन्धकारपिनिगु निबन्ध मुनाः ने.सं. १०७६ य् पिदंगु न्ह्यखा –रेवतीरमानन्द वैद्यजुया सम्पादनय् पिदंगु खःसा मेगु निबन्धरत्न ने.सं. १०७८य् पिदंगु खः । अथे हे प्रेमबहादुर कसाःया सम्पादनय् खाखें पुचः नगु, कमलप्रकाश मल्लया सम्पादनय् मूसः निबन्ध , इन्द्र मालीया सम्पादनय् नेपालभाषा निबन्ध संग्रह आदि पिदन । तर बाखं कविताया सफूया तुलनाय् वास्तविक निबन्धया सफू तसकं हे म्हो जक पिदंगु दु ।