जुजु श्री निवास मल्ल सिद्धिनरसिंह मल्ल धुंकाः यलया लाय्‌कुलिं पिदंम्ह छम्ह उत्कृष्ट कवि तथा नाटककार खः । थ्वय्‌कःया फुक्क धया थें म्येय् लोकनाथया आराधना यानातःगुलिं थ्वय्‌कः लोकनाथया उपासक कवि खः धैगु स्पष्ट जू । अथेहे थःगु म्येय् थःत लोकनाथया बालक धकाः न्ह्यथनेगु यानातःगु दु ।

थुकथं सिद्धिनरसिंह मल्लं नेपालभाषाय् कृष्ण भक्तिया काव्यधाराया सुत्रपात यानावंगु दुसा थ्वय्‌कलं लोकेश्वरया भक्तीधारा न्ह्याकेगु ज्या यानावंगु दु ।

थ्वय्‌कःया अमर कृति पद्यं च्वयातःगु दशअवतार नाटक खः (राष्ट्रिय अभिलेखालय, लगत– ३४८÷१८ ने.सं ७८५) । थ्वय्‌कलं च्वयादीगु फुक्क धयाथें म्ये थ्व हे दशअवतार नाटक दुने लानाच्वंगु दु । थ्वय्‌कःया थ्व दशअवतार गीती नाटकय् च्वंगु म्ये बाहेक मेमेगु न्यापु खुपु म्येँ यलया थीथी भजनय् लुयावःगु दु ।

श्रीनिवास मल्लया थुपिं गुलिं म्ये ‘नेपाली विहार’ सफुलिइ पिदंगु दुसा गुलिं ‘प्राचीन म्ये’ आदि सफुलिइ नं पिदंगु दु । उगु ईया दरवारया कवि कुनु शर्माया कीर्तिपटाका धयागु सफू व यल भिंद्यःया शिलालेखय् श्रीनिवास मल्लयात संगीत तथा काव्यशास्त्रय् निपुर्णम्ह जुजु धकाः न्ह्यब्वयातःगु दु ।

थ्वय्‌कःया म्येया विषयवस्तु— भक्ति, श्रृंगार, नीति, दर्शन व देशभक्ति जूगु दुसा वर्णनात्मकता, संक्षिप्ता, संगीतात्मकता, अलंकारिकता थ्वय्‌कःया म्येया शैलीगत विशेषता जूगु दु । आःतक स्यूगुलिइ करुणामय, लोकनाथ, लोकेश्वर, मत्सेन्द्रनाथ नामं प्रख्यातम्ह बुंगद्यःया रुप गुणया खँ दुथ्याकाः चिनातःगु स्तुति म्ये ‘ओकार सुमरण ओम लोकनाथ’ हे लोकेश्वरया सगुण भक्तिया न्हापांगु स्तुति म्ये जूगु दु ।

राष्ट्रिय अभिलेखालयय् च्वंगु श्रीनिवास मल्लया दशअवतार नाटक धाःसा पूमवं । केवल नेपालभाषां मत्स्य अवतार, बाराह अवतार, पर्शुराम अवतार जकया चित्रण दु, मेगु अवतारया बारे धाःसा मैथिली भाषं च्वयातःगु दु । तर आशा सफूकुथिइ च्वंगु श्रीनिवास मल्लं हे च्वःगु व हे शिर्षकया नाटक धाःसा पूवंक हे नेपालभाषां च्वयातःगु दु । थ्व दशअवतार नाटक पद्यभाषं च्वयातःगु छधाः प्याखं खः । उकिं थ्व सफुलिं श्रीनिवास मल्लया नाटककारया व्यक्तित्व जक मखु कवि व्यक्तित्वयात नं म्हसीके ब्यूगु दु । थ्व दशअवतार नाटक च्वयेगुली निवास मल्लयात भागवत पुराणया नं प्रभाव लाःगु खनेदु ।

सिद्धिनरसिंह मल्लं प्रचलनय् हःगु कातिप्याखंयात न्हापा छवाः जक हुइकेगु यानाच्वंथाय् लिपा जुजु निवास मल्लं थुकी बाथः प्याखं नं तनाः अझ लोकप्रिय जुइके बिल । अप्वः लोकंह्वासेंलि कात्तिप्याखंयात थ्वय्‌कलं निवाः तक हुइकेगु यानादिल ।

जुजु सिद्धिनरसिंह मल्ल यल लाय्कुलिं पिदंम्ह झिंन्हय्गूगु शदीयाम्ह छम्ह शसक्तम्ह कवि तथा नाटकार खः । दँय्दसं ज्याःपुन्ही कुन्हु जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लया लुँया सिंहासन नापं थ्वय्‌कलं च्वयादीगु ३१ पु म्ये दुगु कृष्णलिला सम्बन्धी रंगीन पौभाः यलया कृष्ण देगः न्ह्यःने ब्वय्गु चलन थौंतकं दनि । थुपिं ३१ पु म्ये नापं ग्वारा व सिन्हाज्याम्ये नं उकुन्ह अन हे च्वनाः भजन हालेगु याइ । अथेहे यलया लगंख्यलय् नं बुंगद्यःया रथ दतले बुंगद्यःया न्ह्यःने च्वनाः थुपिं (नसंचा दाफा खलः पाखें) म्ये हालेगु याइ । भाजु सिगफ्रेद लिनहार्डजुं पौभालय् च्वंगु थुपिं ३१ पु म्ये नापं उकिया विस्तृत विवरण तयाः The Devine play of Lord Krishna नामं छगू सफू हे पिकयादीगु दु । सिद्धिनरसिंह मल्लया थुपिं पौभालय् च्वंगु ३१ पु म्ये बाहेक मेगु न्यापु म्ये नं कृष्ण देगःया भजन सफुलिइ व यल भिंद्यःया दाफाय् लुयावःगु दु । जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लयात नेपालभाषाया जक मखु नेपाःया हे निर्गुण कृष्णभक्ति परम्पराया ज्वःमदुम्ह कवि कथं नालातःगु दु । थ्वय्‌कःया म्येय् ‘भागवत् पुराण’, मैथिली कवि ‘विद्यापति’ व गीत गोविन्दया कवि ‘जयदेव’पिनिगु पदावलीया प्रभाव गाकं लाःगु खनेदु । तर थुपिं म्ये तप्यंक अनुसरण मजुसे भाव जक त्यासा कयाः थःगु हे कथं रचना यानातःगु म्ये खः । थ्वय्‌कःया कृष्णलिला सम्बन्धी काव्यय् रस, गुण, अलंकारयात तत्कालिन काव्यशास्त्रया नियम कथं दुथ्याकातःगु दुसा, काव्यया प्रस्तुतिइ वर्णनात्मक तथा इतिकथात्मक स्वयां नाटकीय प्रस्तुतियात थाय् बियातःगु खनेदु । अथेहे काव्यय् विषयभूमि व संगीत छस्वाः – छधी जुयाः न्ह्यानाच्वनीगु थ्वय्‌कःया काव्यया मेगु विशेषता जूगु दु ।

सिद्धिनरसिंह मल्ल छम्ह कवि जक मखु नेपालभाषाया न्हापांम्ह प्याखं च्वमि नं खः । थ्वय्‌कःया एकादशी व्रत (ने.सं ७५३) नांगु छधाः प्याखं आःतक स्यूगुली नेपालभाषाया न्हापांगु छधाः प्याखं खः । अथेहे थ्वय्‌कलं नेपालभाषा व संस्कृत ल्वाकछ्यानाः कातिप्याखं (ने.सं ७६१ ) नं च्वयावंगु दु । थ्व कात्तीप्याखं दँयदसं ल्हुइकेगु परम्परा थांतकं दनि । यल लाय्कूया कात्तीदबुली कार्तिक महिना ज्वःछि हुइकीगु जूगुलिं थ्व प्याखंया नां कात्तीप्याखं जूवंगु खनेदु । जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लया इलय् कार्तिक महिनाय् छवाः जक कात्तीप्याखं हुइकेगु यानावयाच्वंगुली थ्व प्याखं तसकं लोकंह्वासेंलि सिद्धिनरसिंह मल्लया काय् जुजु श्रीनिवास मल्लं थ्व प्याखंयात निवाः तक न्ह्याकेगु यातसा श्रीनिवास मल्लया काय् जुजु योगनरेन्द्र मल्लं कात्तिप्याखनय् बाथः प्याखं आदि लोकप्याखं नं तनाः कात्तिप्याखंयात कार्तिक लच्छितक हुइकेगु यात । २००७ साल तक थ्व कार्तिक प्याखं लच्छितक हुइकेगु यानाच्वंगुली अनंलि निन्हु जक हुइकेगु जुल । लिपा २०३८ सालस कार्तिक नाच प्रवन्ध समिति गठन जुसेंलिं थ्व प्याखं हानं च्यान्हु झिन्हु तक हुइकेगु जुल । थ्व कात्तिप्याखनय् शास्त्रिय विधि कथं कृष्णलिला, महाद्यः कृष्ण युद्ध, उषाहरण, जलशयन, वराह अवतार, नृसिंह अवतार, वस्त्रहरण, दधीलीला आदि क्यनीगु खःसा लोक पक्ष कथं बाथः प्याखं क्यनीगु खः ।

जुद्ध वैद्य इलाम जिल्लाया नेवाः भाषा लिसें समाजसेवी खः । वि.सं. २००० सालय् वय्‌कःया जन्म जूगु खः । वय्‌कः इलामया नेवाःतय्‌गु संस्था ‘नेपालभाषा संस्कृति समाज’ या पुलांम्ह नायः जुयादी । लिसें वय्‌कः नेवाः देय् दबू इलामया नायः नं खः ।

भाजु जुलुम चित्रकार छम्ह भाषिक अभियन्ता खः । वय्‌कःया जन्म ई.सं.१९४५ जुलाइ १२ खः । वय्‌कः यलय् च्वनादी । रेडियो नेपालया जीवन दबू ज्याझ्वलय् किसान नांया कविता ब्वनाः साहित्य ख्यलय् पलाः तयादीम्ह भाजु चित्रकारं बि.सं.२०२२ सालय् जूगु भाषा आन्दोलनय् सक्रिय रुपय् ब्वति कयादिल ।

वय्‌कलं झिंनिदँ तक न्हूदँया लसताय् यलया थीथी थासय् साहित्य सम्मेलन यायेगु ज्या मदिक्क न्ह्याकादिल । भाजु चित्रकार नेपालभाषा मंकाः खलः यलया नायः व ने.सं.११०० स भाषिक अधिकार संघर्ष समिति यलया छ्यान्जे जुयादीधुंकूम्ह खः ।

भिक्षुपिनिगु निर्वासन: वि.सं. १९९७ सालया राजनैतिक पर्वय् केवल राजनैतिक गतिविधि संलग्न जूपिंत जक मखु थःगु भाषं सफू पिथंगु, लेख रचना च्वःगु द्वपनय् नं उगु ईया च्वमिपिंत जेल यातना बिलसा मेखेर तत्कालीन किंदोल विहारय् वर्षावास च्वनाच्वंपिं थेरवादी भिक्षुपिंत नेपालभाषां धर्मदेशना ब्यूगु, जनतायात उत्तेजित याःगु आरोप बियाः ने.सं १०६४ सालय् न्हय्‌म्ह भिक्षुपिंत देशं पितिनेगु यात । थथे पितिनाछ्वःपिं भिक्षपिंखः —धम्मालोक, शाक्यानन्द, अमृतानन्द, सुबोधानन्द, अनिरुद्र्र, सुमंगल, प्रज्ञारश्मी । अनागारिकापिंत जक धर्मदेशना यायेदैमखु धैगु ख्याच्वः बियाः थन हे तल । थथे पितिनाछ्वःपिं भिक्षुपिं मध्ये अप्वः थें भारतय् वनाः च्वनेगु यात । थुपिं भिक्षुपिनिगु गाँस बास आदिया बन्दोबस्त यायेगु निंतिं महास्थवीर चन्द्रमणिया अध्यक्षताय् भारतया सारनाथय् धर्मोदय सभा (ने.सं. १०६५)या स्थापना जुल । लिपा थ्वहे संस्था मार्फत थ्वय्‌कः भिक्षुपिसं धर्मोदय (ने.सं १०६७) पत्रिका पिकायेगु यात । थ्व पत्रिकां तत्कालिन जनताय् भाषिक चेतना थनाः नेपालभाषाया आधुनिक साहित्य निमार्णय् तःधंगु तिबः बिल । थ्व पत्रिकाया मू आजु बद्धधर्मया नापं नेपालभाषाया प्रचारप्रसार यायेगु खः । धर्मोदय पत्रिका पिदने न्ह्यः भारतय् पिदनीगु तत्कालिन धर्मदूत पत्रिकाय् नेपालभाषायात नं थाय्बीकेगु निंतिं थनया युवात (चित्तधर ‘हृदय’, मोतिलक्ष्मी उपासिका आदि) नापं भिक्षुपिंसं नं आपालं कुतः याःगु खः । फुक्कसिगु थज्याःगु कुतलं ने.सं १०६१ निसें धर्मदूत पत्रिकाय् नं नेपालभाषायात थाय् दत । तर १९९७ सालया राजनैतिक पर्वय् चित्तधर ‘हृदय’, योगवीर सिंह, धर्मरत्न ‘यमि’ थेंज्याःपिं च्वमिपिं जेलय् लाःबलय् थ्व धर्मदूत पत्रिकाया नितिं लेखपूर्ति यायेगु ज्या थ्वहे निर्वासित भिक्षुपिंसं यात । थथे भिक्षुपिं निर्वासित जुइन्ह्यः नं वय्‌कःपिं नेपालय् धर्मदेशना यानाः जक सुम्क मच्वंगु जुयाच्वन । पिने भारतय् वनाः बुद्धधर्म सम्बन्धी गुलिं अनुवादया रुपय्सा गुलिं मौलिक रचना कथं निगू प्यंगू सफू छापे याकाः सरकारं वाःमचायेक नेपाः हइगु जुयाच्वन । बौद्धतय् दथुइ अति लोकंह्वाःगु ज्ञानमाला भजन सफू नं थथे भिक्षु धम्मालोकं भारतय् छापे याकाहःगु सफू खः । थ्वहे कथं थुपिं निर्वासित भिक्षुपिंसं नं भारतय् च्वनाः धर्मदूत पत्रिकायात माःगु बुद्धधर्म सम्बन्धी लेख रचना बियाः ने.सं १०६८ तक थ्व पत्रिकायात न्ह्याकांतुं तल । थथे धर्मदूत पत्रिकाय् पिदनीगु लेखत मूलतया गद्य विधायागु जूगु दु । थथे भिक्षुपिंसं धर्मदूत पत्रिकाय् च्वःगु थुगु ईया गद्य लेख, रचनात बौद्धसाहित्यया दृष्टिकोणं जक मखु नेपालभाषाया गद्य साहित्यया विकासय् नं तःजिगु योगदान सिद्ध जूगु दु । थुगु इलय् बौद्ध भिक्षुपिनिगु पिदंगु छुं सफू खः — अमृतानन्दया— गृह ज्ञान दर्शन (ने.सं १०६२), आर्य सत्य (ने.सं. १०६३), धर्म व विनय (ने.सं १०६९), अमृतानन्द व धम्मालोकया सम्पादनय् ज्ञानमाला भजन (ने.सं १०६२), कर्मशील —विशुद्ध ज्ञान दर्शन (ने.सं १०६२), बुद्धोपदेश (ने.सं १०६१), धातुभेदानुपस्सना (ने.सं १०६१) आदि ।

नेपाल पत्रिकाया प्रकाशनः थुगु समयावधी छखेर देशं पिने च्वनाः भिक्षुपिंसं नेपालभाषाया प्रचारप्रसार यायेगु, सफू व पत्रिका पिकायेगु ज्या यानाच्वनसा मेखेर, नेपाः दुने नं जेलय् मलाःपिं यलया छथ्व मातृभाषा अनुरागी युवातय्‌सं ल्हातं च्वयाः नेपाल (ने.सं १०६४) नांगु पत्रिका भूमिगत रुपं पिकायेगु ज्या यानाच्वन । दच्छितक धैथें पिदंगु थ्व हस्तलित पत्रिकाया सम्पादक रत्नध्वज जोशी खःसा थुकी संलग्नपिं मेपिं च्वमिपिं भैरवगोपाल वैद्य, सत्यमोहन जोशी आदिपिं खः । थ्वहे पत्रिकाय् रत्नध्वज जोशीया च्वयेगु छाय् निबन्ध पिदंगु खः, गुगु निबन्धयात नेपालभाषाया न्हापांगु निबन्ध कथं कयातःगु दु । दच्छि जक हे पिदंगु खयां नं थ्व पत्रिकां तत्कालीन युवातय् दथुइ नेपालभाषाया साहित्य न्ह्यब्वयेगु निंतिं तःधंगु योगदान याःगु खः ।

थ्व जेलकालीन साहित्यिक गतिविधियात नं निगू चरणय् ब्वथलाः अध्ययन यायेछिं । व खः —जेल दुनेया साहित्य साधना व जेल पिनेया साहित्य साधना ।

जेल दुनेया साहितय साधना वि.सं १९९७ सालया राजनैतिक पर्वय् नेपाली विहार कविता संग्रह पिकयादीम्ह सम्पादक फत्तेबहादुर सिंहसहित उगु संग्रहलय् कविता दुथ्याःपिं कवि सिद्धिचरण श्रेष्ठ, कवि योगवीर सिंह व नेपाल विहार सफुलिइ कविता दुमथ्याःसां मां नांगु कविता च्वःगु द्वपनय् चित्तधर ‘हृदय’ आदिपिंत ज्वनाः जेलय् तल । अथेहे राजनैतिक क्रियाकलापय् संलग्न जूगु आरोपय् शुक्रराज शास्त्री, धर्मभक्त माथेमा, गंगालाल श्रेष्ठ, दशरथ चन्द लगायत धर्मरत्न ‘यमि’, केदारमान ‘व्यथित’, हरिकृष्ण आदिपिं नं जेलय् लात । थ्वय्‌कःपिं मध्ये शुक्रराज शास्त्री, धर्मभक्त माथेमा, गंगालाल श्रेष्ठ, दशरथ चन्द प्यम्हेसितं मृत्युदण्ड बिलसा मेपिंत सर्वस्वहरणया नापं आजन्म कैदया सजाय बिल । जेलय् लाःपिं थुपिं युवातय्‌सं जेलय् हे नेपालभाषाया साहित्य साधना यायेगु ज्या यात । राजनैतिक कारणं जेलय् लाःपिं व भाषिक साहित्यिक कारणं जेलय् लाःपिं फुक्कसित छगू हे थासय् कुनातःगु जुयाच्वन । फलतः चित्तधर हृदय, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, फत्तेबहादुर सिंह आदि स्रष्टापिनिगु संगतं राजनैतिक कारणं जेलय् लाःपिं – केदारमान ‘व्यथित’, हरिकृष्ण श्रेष्ठ, धर्मरत्न ‘यमि’ आदिपिंसं नं काव्य सिर्जना यायेगु ज्या यात । फलतः कारागार नेपालभाषा साहित्यया निति ‘साहित्य साधनागार’या रुपय् हिल । थुपिं स्रष्टापिंत सर्वस्वहरणया नापं आजन्म कैदया सजाय ब्यूगु खयां नं प्यदँ लिपा अर्थात् ने.सं १०६५ इ थुपिं जेलं मुक्त जुल । जेलं पिहांवःबलय् थुपिं श्रष्टापिंसं थःपिंसं च्वयागु सफूत थःपिंनापं पित ज्वना वल । थथे थीथी च्वमिपिंसं जेलय् च्वयाः लिपा पिकाःगु सफू थुकथं दु—

चित्तधर ‘हृदय’ — सुगतसौरभ (महाकाव्य –प्र.ने.सं १०६९), हृदयकथा (कविता मुना –प्र.ने.सं १०६७), अन्तरध्वनि (कविता मुना –प्र.ने.सं १०६९), गौत्तमबुद्ध (खण्डकाव्य –प्र.ने.सं १०६७)।

फत्तेबहादुर सिंह — वनवासया छगू खँ (खण्डकाव्य –प्र.ने.सं १०६८)

सिद्धिचण श्रेष्ठ— सीस्वां (कविता मुना –प्र.ने.सं १०६८), उत्तराविलाप (अभिमन्युवध महाकाव्यया ५ सर्ग जक – प्र.ने.सं १११३)

केदारमान ‘व्यथित— प्रतिक्षा (कविता मुना –प्र.ने.सं १०६६), ख्वबिं प्याःगु म्ये (कविता मुना –प्र.ने.सं १०६७), दिवस चित्र (कविता मुना – प्र.ने.सं १०६७) आदि

धर्मरत्न यमि— अर्हत्नन्द (महाकाव्य– प्र. ने.सं. १०७२)

हरिकृष्ण श्रेष्ठ— ख्ववि (कविता मुना – प्र.ने.सं १०७०) जेलकाल नेपालभाषा काव्यया अत्यन्त उर्वरकाल खः । जेलय् दुने गुलि नं साहित्य सिर्जना जुल काव्यसम्बन्धी हे जुल । प्यदँया दुने थुलिमछि सफू नेपालभाषाय् न्हापा गबलें पिदंगु मदु । स्वच्छन्दवादी प्रवृत्ति थ्व ईया काव्यगत विशेषता खः ।

अमेरिकाया पेन्सभेनिया राज्य विश्वविद्यालयया महिला, लैङ्गिकता व यौनिक विषयया एसियाली अध्ययन केन्द्रय् सह–प्राध्यापक कथं ज्या यानादीम्ह जेसिका ब्रिकेनहोज शिकागो विश्वविद्यालयपाखें स्नातकोत्तर व विद्यावारिधि यानादीम्ह खः । वय्‌क:या अध्ययन दक्षिण एसियाली मिसातय्‌गु विशेष यानाः हिन्दू समाजपाखे केन्द्रीत दु । सन् २००० निसें थःगु अध्ययनयात स्वनिगःदुने केन्द्रीत यानादीम्ह वय्‌कलं स्वनिगःया मिसा समुदाय अले उमिगु दथुइ लैङ्गिक, वैचारिक, पहिचान आदिया व्यवहारत हिन्दु धर्मय् गुकथं ब्वलन धैगुलि अध्ययनया विशेष बः बियादीगु दु । प्राचीन व मध्यकालीन लिखतय् थ्व सम्बन्धय् गथे न्ह्यथनातल धकाः दुवालेगु व उकियात दुग्यंक थुइकेगु कुतः वय्‌कलं यानादीगु दु ।

स्वनिगलय् विशेषतः नेवाः समुदायदुने न्हापांनिसें न्ह्याना वयाच्वंगु स्वस्थानी ब्रतकथा कनेगु व न्यनेगु गुगु परम्परा खः उकियात थःगु शोधया मू बिषय दयेकादिल । स्वस्थानी बाखंया पुलांपुलांगु आपालं हस्तलिखित ग्रन्थयात मानवविज्ञानया कोणं दुवालाः नेपालय् हिन्दू पहिचान निर्माण यायेगुलि स्वस्थानी सफू व थुकि न्ह्यथनातःपिं द्यःतय्‌पाखें गुकथं भूमिका म्हितल धैगु थुइकेगु वय्‌क:या मू कुतः खः । स्वस्थानीया लिधंसाय् जेसिका मय्‌जुं च्वयादीगु “Reciting the Goddess” सफूयात अमेरिकी धार्मिक प्रतिष्ठानपाखें सन् २०१९ य् विशेष सिरपाः लःल्हाःगु खः । नेपाः, नेवाः अले दक्षिण एसियाया हिन्दू मिसातय्‌त कयाः वय्‌कलं तःगू सफू पिथने धुंकूगु दु । अथे हे थीथी जर्नलय् नं थ्वहे सम्बन्धय् प्राज्ञिक च्वसु च्वयेगु यानादीगु दु । अक्सफोर्ड युनिभर्सिटि प्रेसपाखें छगू विशेष प्रोजेक्टया अनुदानय् वय्‌कलं नेवाः भाय्‌या स्वस्थानी सफू आः अंगे्रजीं भासं भाय्‌हीकाः पिथनेत्यंगु दु ।

भ्वँत देय्‌या सांस्कृतिक सम्पदाया ज्ञानकोश धायेबहःम्ह बौद्धिक व्यक्तित्व ज्ञानकाजि मानन्धरया जन्म भ्वँत देयया नांजाम्ह संस्कृतिविद् मोहनलाल खिं मानन्धर व लक्षीमाया मानन्धरया कान्छाम्ह काय्‌मचा जुया ने.सं १०५७ य् भ्वँतय् जन्म जूगु खः । ज्ञानकाजि मानन्धर भ्वँत देय्‌या छम्ह नांजाःम्ह अंग्रेजीया शिक्षक नापं थःगु संस्कृति, धमर्, भाषा प्रति अति मन क्वसाःम्ह बुद्धजीवि खः । ज्ञानकाजि मानन्धरं नेपालभाषाय् कविता, निबन्ध प्याखं स्वतां च्वयादीगु दुसां थ्वय्‌कःयात मूलतयाः प्याखंच्वमि कथं म्हसीकेगु याः । वय्‌कलं बनेपाःया थीथी सांस्कृतिक स्थल व सम्पदाया परिचय बीगु च्वखँया नापं नेपालभाषां धर्म, पुराण जातक बाखंया आधारय् छधाः प्याखं, पूधाःप्याखं च्वयाः नेपाःया प्राचीन धर्म संस्कृतियात उजागर यायेगु ज्या यानादीगु दु । ज्ञानकाजि मानन्धरं थःगु च्वसा न्हापा अंग्रेजी, नेपालींं न्ह्याकेगु यानादीगु खःसां लिपा पासापिनिगु सुझावकथं वय्‌कलं नेपालभाषां नं नाटक च्वयेगु यानादिल । वय्‌कःया पिदंगु पूधाःप्याखं— कुमारी (ने.सं ११२३), खड्गजोगिनी, कपिलवस्तुस भगवान, अरनिकोया श्वेतचैत्य (ने.सं ११२९), छगू पश्चाताप (ने.सं ११३४), खःसा, झीगु आख्यान झीगु प्याखं (ने.सं ११३५), छधाःप्याखं संग्रह खः । थुपिं नाटकमध्ये पश्चाताप छगू जक सामाजिक नाटक खः । वय्‌कः नेपाःया पौराणिक, धार्मिक, ऐतिहासिक विषययात ज्वनाः नं थौंया ईनाप सान्दर्भिक जुइक प्रचीन नाटक व आधुनिक नाटक दथुया लँ नालाः नाटक च्वइम्ह नाटककार खः । नाटक च्वयेगुली जक मखु रंगमञ्चया नं ज्ञानदुम्ह ज्ञानकाजि मानन्धरया फुक्क धयाथें नाटक दबुली इमञ्चन जुइधुंकूगु दुसा कुमारी, रिनिकोया श्वेतचैत्य थेंज्याःगु नाटक मेगु भाषाय् नं अनुवाद जुइधुंकूगु दु ।

ज्ञानकाजी शाक्यया जन्म ने.सं. १०६३ इ मां सूर्यमाया व बौ सानुकाजी शाक्यया कोखं पाल्पा तानसेनया भीमसेन त्वालय् जूगु खः । वय्‌कलं अर्थशास्त्र, थेरवाद बुद्धर्धय् एमए यानादीगु दु । सरकारी सेवाय् गृह मन्त्रालयया सहसचिव तक जुयादीधुंकूम्ह वय्‌कःया न्हापांगु निबन्ध भवानी अम्बर (धर्मोदय, दँ १२, पूर्णांक १३७, ने.सं. १०७९) पिदंगु खः । वय्‌कलं थीथी पत्रपत्रिकाय् कविता, बाखं, निबन्ध, यात्रा संस्मरण सम्बन्धी साहित्यिक रचना पिथनादीगु दु । वय्‌कःया च्वखँ मुना महिमा न्हिपंया मर्म न्ह्यपुया ने.सं. ११३५ य् पिदंगु खः । वय्‌कःया अंग्रेजी व खस नेपाली भासं नं सफू पिदंगु दु । वि.सं. २०१५ य् एसएलसी परीक्षाय् नेपालभाषा विषयय् न्हाप जूगुलिं थ्वय्‌कःयात च्वसापासां शारदा सिरपाः लःल्हाःगु खः । वय्‌कः प्रबल गोरखा दक्षिणबाहु, वीरेन्द्र ऐश्वर्य पदक यानाः गुंगू पदकं विभुषित जुयादीगु दु ।

बुद्धधर्म व नेपालभाषाया ख्यलय् छम्ह छ्वः नुगः दुम्ह दाताकथं परिचितम्ह भाजु ज्ञानज्योति कंसाकारया जन्म अबु भाजुरत्न कंसाकार व मां ज्ञानमाया कंसाकारपाखें येँ केलत्वाःया तःखाछेँय् जूगु खः । वय्‌कःया अबुजु भाजुरत्न नांदंम्ह ल्हासा साहुया नापं बुद्धधर्म तथा नेपालभाषाया मतिनामि खः । वय्‌कः नेपालं पितिना छ्वयाहःपिं तत्कालिन भिक्षुपिं व तिब्बतं वःपिं व्यापारिपितं कालिंपोंगय् च्वंगु थःगु छेँय् सितिकं नकेत्वंकेगु यानाः बास बियादीम्ह व्यक्ति खः । थज्याःगु लोक कल्याणया ज्यायात भाजु ज्ञानज्योतिपिंसं नं काय्‌म हे यानादिल । भाजु ज्ञानज्योति कालिंपागेंय् च्वनादीबलय् तत्कालिन धर्मोदय सभाया अध्यक्ष जुयाः नं ज्या यानादिल । थुगु इलय् वय्‌कलं तःम्ह भिक्षुपिनिगु नेपालभाषाया सफू पिकायेत धर्मोदय सभायात आर्थिक ग्वाहालि यानादीगु खः । लिपा वय्‌कः नेपालय् लिहां झासेंलि बुद्धधर्मया नापं नेपालभाषा, नेवाः संस्कृतिया ख्यलय् आपालं ज्या यानादिल ।

वय्‌कःया कुतलं तःगु बौद्ध वाङमयया सफू नेपालभाषां अनुवाद जुयाः प्रकाशनय् वःगु दुसा बज्रयानी पुजाधर्म लिपा तकं ल्यंकातयेगु निंतिं थज्याःगु पुजाविधिया सफू गुरुजुपिंत च्वकेबीगु ज्या नं यानादिल । रत्नकाजी गुरुजुं च्वयादीगु येँ देय्‌या बौद्ध पुजाक्रिया हलज्वलं (ने.सं ११००) सफू थुकिया छगू दसु खः । अथेहे वय्‌कलं येँया बौद्ध शिक्षाया केन्द्र बिहार बही, देगः, चीभाः सम्भार संरक्षणया निंतिं नं आपालं आर्थिक ग्वहालि यानादीगु दु ।

बुद्ध शासन चीरस्थायी यानातयेगु नितिं परियति शिक्षायात निरन्तरता बीमाःगु तायेकाः परियति शिक्षाया कक्षा न्ह्याकातयेगु निंतिं थम्हं हे न्यागू लाखया अक्षयकोश स्वनाबियादीगु दुसा परियति शिक्षाया पाठ्य सफू थीथी भन्ते बौद्ध विद्वानपिंत च्वकेबीगु यानादिल । विमुक्ति मार्गया अभ्यास यायेगु उद्देश्यं स्थापना जूगु अन्तर्राष्ट्रिय बौद्धभावना केन्द्र शंखमोलय् नं तःदँ तक थः हे अध्यक्ष जुयाः सद्र्धमया सेवायात न्ह्याकाच्वनादिल ।अथेहे थःगु कालिम्पोंगय् च्वंगु ७२ रोपनी जग्गा व उकी च्वंगु छेँ अनया लामाजुपिंत ज्याकुथी दयेकेत दान बियादिल । विदेशय् गुलिं अध्ययनया नितिं सा गुलिं उपचारया नितिं वनीपिं भन्ते गुरुमांपिंत आर्थिक ग्वाहाली यायेगु ज्याय् नं वय्‌कः गवलें लिचिलामदी । थथे धार्मिक ख्यलय् जक मखु नेपालभाषाया ख्यलय् नं वय्‌कलं आपालं आर्थिक ग्वाहालि यानादीगु दु ।

जगतसुन्दर ब्वनेकुथिया छेँ दनेत वय्‌कलं आर्थिक ग्वाहालि यानादीगु दुसा नेपालभाषा ब्वनीपिं ब्वमिपिंत ज्ञानज्योति छात्रवृति, ज्ञानज्योति ईल्वहं सिरपाः आदिया नं व्यवस्था यानादीगु दु । राष्ट्रिय ज्ञानमाला भजन सम्मेलन तःजिक न्यायेकेगु निंतिं जक आर्थिक ग्वाहालि यानादीगु मखु स्वयम्भुया ज्ञानमाला भजन सुथांलाक न्ह्यायेमा धकाः वय्‌कलं थुकिया नितिं नं ज्ञानज्योति अक्षयकोशया व्यवस्था यानादीगु दु । वय्‌कःया दानशीलतायात कयाः वय्‌कःयात आधुनिक युगया अनाथपिण्डक धायेगु याःसा बौद्ध अध्ययन समाज नेपाः पाखें वय्‌कःयात अग्गधर्मदाताया सम्मान नं देछाः गु दु ।

थःगु अनुभूतिया नापं नुगः खँ प्वंकेकथं भाजु ज्ञानज्योतिं जिगु लुमन्ति नांगु सफू नं च्वयाझाःगु दु । थ्व सफुलिं वय्‌कःया जीवनया बारे आपालं खँ प्रकाशनय् हःगु दुसा थ्व सफू पाखें ल्हासाय् दकलय् न्हापां नेवाः व्यापारीतय्‌सं व्यापारिक संस्था नीस्वंगु दु धयागु खँ सीदःवःगु दु । अथेहे थ्व सफुलिइ मचातय्‌त गज्याःगु शिक्षा बीमाः धयागु वय्‌कःया धारणा नं न्ह्यब्वयातःगु दु । थ्व सफू साहु ज्ञानज्योतिया व्यक्तिगत लुमन्तिया दस्तावेज खःसां वय्‌कलं सुयातं मनीग, आक्षेप जुइगु खँ थ्व सफुलिइ न्ह्यथनातःगु मदु । थ्व सफू वय्‌कःया परिवारपिंसं नेपालीया नापं अंग्रेजी भाषं नं पिकयादीगु दु ।