मां देवीमाया बौ भवानीरत्न तुलाधया कोखं येँया नानिबहालय् ने.सं. १०३५ जन्म जूम्ह धर्मरत्न यमि नेपालभाषाय् महाकाव्य, खण्डकाव्य, निबन्ध, उपन्यास आदि च्वयावंम्ह छम्ह बहुआयामिक बहुभाषिक स्रष्टा खः । राजनैतिक व साहित्यक जीवन नितां नाप नापं न्ह्याकाच्वनादीम्ह धर्मरत्न यमिं कवि चित्तधर हृदय कवि सिद्धिचरणपिनिगु प्रेरणां १९९७ सालया जेलयात्रां निसें नेपालभाषा ख्यलय् च्वसा न्ह्याकादीगु खः ।
धर्मरत्न यमिं साहित्य रचना यायेगु ज्या नेपाली, नेपालभाषा, हिन्दी तथा अंग्रेजी भाषां यानादीगु खःसां वय्कलं दकलय् अप्वः नेपालभाषां च्वयादीगु दुसा वय्कःया साहित्यिक व्यक्तित्वया मूल्यांकन नं नेपालभाषाय् हे अप्वः जूगु दु । धर्मरत्न यमिया काव्य ख्यलय् न्वाखँ पुचल (ने.सं १०७०), सँदेय्या लिसः (ने.सं १०७२) विश्वन्तरया मचात दान (ने.सं १०७२) थेंज्याःगु खण्डकाव्य अर्हत्नन्द (ने.सं १०७३) थेंज्याःगु महाकाव्य पिदंगु दु । थ्वय्कः वि.सं. १९९७ सालया राजैतिक पर्वय् जेलय् लाःबलय्निसें जक च्वसा न्ह्याकादीम्ह खयानं अन जेलय् केवल खण्डकाव्य जक मखु महाकाव्य थेंज्याःगु वृहत् काव्य तकं च्वयादिल ।
अर्हत्नन्द महाकाव्य बौद्धर्धम सम्बन्धी महाकाव्य खया नं छम्ह सिर्जनशील कवि तथा वौद्धिक व्यक्तित्व यमिं थ्व महाकाव्यय् विषय प्रसंगनाप सान्दर्भिक जुइक जातिपाति भेदभाव, धनी गरीबया भेदभाव विरुद्ध प्रगतिशील बिचाः नं सशक्त रुपं प्वंकादीगु दु । थज्याःगु हे प्रगतिशील बिचालं जाःगु वय्कःया मास्टर पीस धायेबहःगु मेगु कृति सँदेय्या लिसः खण्डकाव्य स्वंगू भाषां अनुवाद जूगु दु । वैचारिक सशक्तता, पुरातनप्रति असहमति, जातिपाटी भेदभावप्रति पूर्ण विरोध, प्रगतिशील विचारधारा वय्कःया काव्यया मू वैचारिक विशेषता जूगु दुसा वय्कः मातृक छन्द तथा लोकलयया हिमायति कवि खः ।
निर्भिक व स्पष्टवादी व्यक्तिया रुपं प्रसिद्धम्ह धर्मरत्न यमिं थःगु च्वसा दकलय् न्हापां काव्य ख्यलय् न्ह्याकादीगु खःसां वय्कलं अप्वः च्वसा न्ह्याकादीगु विधा च्वखँ खः । वय्कःया च्वखँ गुलिं नेपाःया इतिहास सम्बन्धी समिक्षात्मक कृति कथं जूगु दुसा गुलिं थनया राजनैतिक सम्बन्धी सा गुलिं बौद्धधर्म, बौद्ध दर्शनसम्बन्धी जूगु दु । थुपि च्वसुं वय्कःयात नेपाःया इतिहास, राजनीति, बौद्धदर्शन प्रति दुग्यःगु ज्ञान दुम्ह जक मखु मखुगु मज्यूगुयात निर्भिकपूर्वक विरोध याइम्ह छम्ह स्वतन्त्र विचारक, चिन्तक कथं परिचित याकूगु दु ।
अथेहे महान व्यक्तित्वपिनिगु जीवनी दर्शन ब्वयेगु ज्याय् नं वय्कःया च्वसा उलि हे जःगु खनेदु । महास्थवीर धम्मालोक भन्ते (ने.सं १०९०) वय्कःया थज्याःगु कृतिया छगू दसु खः । वय्कःया च्वखँय् बौद्ध विद्वान राहुल सांस्कृत्यायनया तःधंगु प्रभाव खनेदु ।
धर्मरत्न यमिया थीथी साहित्यिक क्रियाकलाप मध्ये नं उपन्यास विधाय् वय्कःया देन अझ विशेषरुपं उल्लेखनीय जूगु दु । धर्मरत्न यमि नेपालभाषाया प्रारम्भिककालया उपन्यासकारपिं मध्ये छम्ह जक मखसे नेपालभाषाया उपन्यास ख्यलय् नं थीथी विषय थीथी प्रवृतिगत उपन्यास च्वयाः नेपालभाषाया उपन्यासयात विविधतां छाय्पियादीम्ह छम्ह उपन्यासकार नं खः ।
वय्कःया नेपालभाषां पिदंगु उपन्यास खः — लिथु (ने.सं १०७८), भृकुटी (ने.सं १०८०) व आङ्गल्हामो (ने.सं १०९०) । थुपिं स्वंगू उपन्यास स्वंगू हे विषयवस्तुइ केन्द्रीत जूगु दु । लिथुइ सामाजिक, भृकुटीइ ऐतिहासिक तथा आङ्ल्हामोय् प्रगतिवादी औपन्यासिक प्रवृति विद्यमान जूगु दु । श्रमिकवर्गप्रति झुकाव, वाह्य हस्तक्षेपया विरोध, अधिनायकबादया विरोध, साहित्य मार्फत राष्ट्रप्रेमया भावना थनेगु, जातीय संस्कृति कला ब्वयेगु धर्मरत्न यमिया उपन्यासया मेगु विशेषता जूगु दु । अथेहे सँदेया भौगोलिक तथा संस्कृतिक चित्रण वय्कःया लेखनया छगू त्वःफिकेमज्यूगु विशेषता जूगु दु। । थथे धर्मरत्न यमि नेपालभाषा साहित्यय् नेपाः पिनेया परिवेशय् सााहित्य सिर्जना याःम्ह नेपालभाषाया न्हापांम्ह च्वमि नं खः ।
धर्मरत्न यमि राजनैतिक क्रियाकलापं वन उपमन्त्री तथा साहित्यिक ज्याखं कविरत्न उपाधि हासिल यानादीम्ह धर्मरत्नं ६० दँया वैशय् अर्थात् ने.सं १०९५ य् थःगु नश्वर देहत्याग यानादिल ।
मां चिनीमाया शाक्य व बौ सूर्यमान शाक्यया काय् भाजु वरिष्ठ पत्रकार एवं सम्पादक धर्मरत्न शाक्य ने.सं. १०५५ सालय् यलया नकबहिली जन्म जुयादीगु खः । इतिहास विषयय् एम.ए. तक अध्ययन यानादीम्ह वय्कलं नेपालभाषा व नेपालीभाषां थःगु लेखन ख्यःयात च्वन्ह्याकादीगु खः । पत्रकारितायात तसकं हे महत्व बियाः माया मतिना यानाः वय्कलं थः हे सम्पादक व प्रकाशक जुयाः राजमति वाःपौ पिथनादीगु खः । नेपालभाषां नं पत्रकारिता यायेमाः व पिथनाः वनेमाः धैगु सोचकथं वय्कलं थुकथं नेपालभाषां पत्रिका पिथनाः नेवाःतय् दथुइ जागरण हयेगु ज्या यानादीगु खः । जागरणया छगू सशक्त माध्यमया रुपय् कयातःगु पत्रकारिता ख्यलय् थःत समर्पित यानाः वय्कलं नेपालभाषा उत्थानय् तिबः बियादीगु दु ।
शालिन व्यक्तित्वया रुपय् स्थापित जुयादीम्ह वय्कः नेपालभाषासेवी भाजु धर्मरत्न शाक्य विश्वन्यंक हे नांजाःगु हिरण्यवर्ण महाविहार (गोल्डेन टेम्पल) या आजु तकं जुयादीगु दु । प्रेस व्यवसाय न्ह्याकादीम्ह वय्कः बौद्ध धर्म ख्यलय् सक्रियता क्यनादीम्ह व्यक्तित्व नं खः । वयकः यल मंकाः खलःया सल्लाहकार नं जुयादीगु दु । वय्कः ने.सं. ११३६ बछला १५ कुन्हु मदुगु खः ।
वि.सं. १९८७ मंसिर ९ गते झतापोल तजाःफः यलय् अबु अजरत्न शाक्य व मां अष्टमाया शाक्यया कोखं धर्मरत्न शाक्यया जन्म जुल । बौद्धविद्वान, बौद्ध परियत्ति शिक्षाया न्ह्यलुवाः, वाद्यगुरु, नाटककार, कुशल वक्ता, समाजसेवी, लेखक आदि थीथी प्रतिभा दुम्ह वय्कः बहुप्रतिभाशालिम्ह खः । थःगु इलय् चाणक्य नीति, अमरकोष, हितोपदेश, गणित, पालिभाषा, थेरवाद बुद्धधर्म अध्ययन यानादिलसा अनौपचारिक रुपं नाय्खिं, दमःखिं, धाः, तबला, खिं आदि बाजागाजाया अध्ययन यानादिल ।
वि.सं. २००९ सालं निसें निरन्तर रुपं विभिन्न विधाय् च्वयेगु न्ह्याकादिल । लिच्वः कथं नेपालभाषाय् जक पीन्यागू सफू पिदन । वय्कः वि.सं. २००६ सालनिसें सामाजिक सेवाय् सक्रिय जुयादिल । नुवाकोट जिल्लाया त्रिशुलीइ ज्ञानमाला भजन स्थापना, परोपकार स्थापना यानादिलसा सुगत पुस्तकालय स्थापना यायेगुली नं सक्रिय जुयादिल । अथेहे त्रिभुवन मिडिल स्कुल व सुगत बौद्ध मण्डल पुन्हि गुथिया संस्थापक सचिव, त्रिशुली जनसेवक स्काउटया संस्थापक सदस्य जुयादिल । वि.सं. २००७ सालनिसें वि.सं. २०४७ तक सक्रिय रुपं राजनैतिक क्षेत्रय् ज्या यानाः नेपाली कांग्रेस जिल्ला शाखा स्थापनाकालय् कार्यालय सचिव व लिपा कार्यकारिणी समितिया महासचिव, त्रिशुली गंगामाइ गाउँ पञ्चायतया वडा अध्यक्ष, उपप्रधानापञ्च जुयाः ज्या यानादिल । पीदँ तक ज्या यानाः २०४७ सालनिसें राजनैतिक क्षेत्रं अवकाश कयादिल । वय्कःया लेखन क्षेत्रयात थीथी विधाय् ब्वथले छिं ।
बुद्धधर्म सम्बन्धी— अंगुलीमाल व वया पूर्व कथा (वि.सं.२०२८), असार पुन्हि छगू लुमन्ति (वि.सं.२०४७), हिरण्यवर्ण महाविहार संक्षिप्त परिचय (वि.सं.२०४८), चैत्य वन्दना, क्वाःबहाः (वि.सं.२०५२), जिमिगु म्यानमार भ्रमण संक्षिप्त परिचय (वि.सं.२०५६), बुद्धोपदेश सारसंग्रह (वि.सं.२०२१), विपस्सना ध्यान निर्देशन (वि.सं.२०४२), मांबौ सेवा (वि.सं.२०४५), कर्म व उकिया विपाक (वि.सं.२०५१), स्वाक्वखात गुण धर्म देशना, शील, समाधि प्रज्ञाया सारांश (वि.सं.२०५४), देवधम्म जातक (वि.सं. २०४७), खुद्दक पाठ (वि.सं.२०२५), चरिया पिटक (वि.सं.२०२६), उदान (वि.सं.२०३१), धाथेंगु बुद्ध वन्दना (वि.सं.२०४३), सुत्तनिपात पारायण वर्ग सहित बाबरी ब्राम्हणया जीवनी (वि.सं.२०४७), महासतिपठान विपस्सना अन्तरमुखी ध्यान (वि.सं.२०४८), सुत्तनिपात (वि.सं.२०५०), नमस्कार गाथा (वि.सं. २०४४), बौद्ध दर्शनया विकास (वि.सं.२०५१), उपासक परिहानी तथा सद्धर्म चिरस्थायी मजुइगुया कारण (वि.सं.२०५९), चतुरास भावना व संवेजनीय देशना (२०५३), जिमिगु श्रीलंका भ्रमण (वि.सं.२०६३) आदि ।
काव्य, भजन— बुद्धया मूलदर्शनयात थीथी विम्ब, प्रतीक छ्यलाः रचना जूगु वय्कःया भजन थौंतक नं लोकंह्वाः । गथेकि स्वयम्भू ज्ञानमाला भजन सफुलिइ दुथ्याःगु त्रिरत्नयाके शरण तनाः झी … थ्व भजन थौं नं आपाः विहारय् प्रार्थना याः । मेमेगु भजन खः— बुद्ध शासनय् .. झी नेपाल मांया…. वा वा सकलें …, जगतय् धयातःगु रत्न मध्ये …., जगतय् ज्ञां मदुपिंत …. आदि खः । हिन्दु भजनय् श्री कृष्ण मन्दिरय् नित्य जुयाच्वंगु स्तुति व भजन संग्रह (वि.सं.२०५९) सफू पिदंगु दु ।
नाटक— वय्कलं आपालं लघु व पूर्णाङ्की नाटक च्वयाः स्कूल, स्कूलय् म्हितकेगु यानादी । उकी मध्ये नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानया दबुलिइ मञ्चन जूगु नाटक खः— सिद्धार्थ गृहत्याग, विश्वन्तर, अंगुलिमाल । सफूया रुपय् पिदंगु पूर्णांकी नाटक विश्वन्तर (वि.सं.२०४७), सिद्धार्थया गृहत्याग (वि.सं.२०६०), पटाचारा (पूधा प्याखं २०६२), नमो बुद्धाय, सिंहसार्थबाहु (पूधाः प्याखं २०६३), मार विजय (वि.सं.२०६२), सम्राट अशोकया शस्त्र त्याग आदि खः । नेवाः संस्कृतिया बाजं सम्बन्धी ज्ञाता जूगु कारणं वय्कलं बाजं सम्बन्धी सफू नं च्वयादिल । बाजंया ध्वनि, लिपि नापं तयाः सम्पादन यानादीगु सफू थुकथं दु – झीगु बाजा, झीगु संस्कृति (भाग १, २, ३, ४, ५, ६) । थुपिं छसिकथं वि.सं. २०४४, २०५४, २०५७, २०५८, २०५९, २०६० इ पिदंगु खः।
गीति नृत्य— नागदह छेदन ।
प्याखं— कात्ति प्याखं (२०६०)
अथेहे वय्कःया पटकथालय् निर्माण जूगु संकिपा चाण्डालिका, अंगुलिमाल, पटाचारा खः । वय्कःया ज्याखँया कदर यासें थीथी संस्था व निकायपाखें वय्कःयात सम्मान याःगु दु ।
वि.सं. २०३२ सालय् जुजु वीरेन्द्र शुभ राज्याभिषेक पदक, समाजसेवी पदक, नगद पुरस्कार, २०५१ सालय् ज्ञानमाला भजन खलःपाखें रत्नवत् सिरपाः, २०५२ सालय् त्रिवेणी कल्चर सेन्टरं उत्कृष्ट नाटक लेखनया सम्मान पत्र, २०५३ सालय् १९ गू बौद्ध संघ संस्थां अभिनन्दन, बु.सं. २०४५ औं बुद्धजयन्ती स्वर्ण समारोहय् जुजु वीरेन्द्रं कदर पत्र, कलानिधि संस्कृत महाविद्यालयपाखें अभिनन्दित, नेपाली लोकबाजा संग्रहालयपाखें नेवाः लोक संगीत व लोक बाजा लिपिबद्ध यानाः संरक्षण याःगुया सम्मान पत्र, २०५९ सालय् न्यकू जात्रा व्यवस्था समितिं कदरपत्र आदि । जीवंकाछि दर्जनौं मयाक संघसंस्थाय् आवद्ध जुयाः सल्लाहकार जुयाः ग्वाहालि यानादीम्ह धर्मरत्न शाक्य त्रिशुली वि.सं. २०६३ पौष २५ गते बुद्धजन्म भूमि लुम्बिनीइ दिवंगत जुयादिल ।
सन् १९६२ सेप्टेम्बर ८ कुन्हु यल, मंगः बजारय् बाः प्रेमलाल राजकर्णिकार व मां खेतकुमारी राजकर्णिकारया क्वखं भाजु धर्मराज राजकर्णिकारया जन्म जूगु खः । भाजु धर्मराज राजकर्णिकार नेपालभाषा साहित्यया हाइकु ख्यलय् झिंनिदँ झिंस्वदँ निसें मदिक्क हाइकु च्वयाः वैच्वनादीम्ह हाइजिन खः । समसामयिक बिषययात कयाः वय्कलं हाइकु च्वयादी । वय्कःया च्वसा नेपालभाषाया लिसेलिसें खस् नेपाली नं उलि हे प्रखर रुपं न्ह्यानाच्वंगु दु । वय्कःया हाइकुइ प्रेम, व्यंग्य, आक्रोसया सः लिसेलिसें पारिवारीक विघटन, नेवाः समाजया चित्रण पिलुयाच्वंगु झीसं खंकेफुसा नेपालभाषाया हाइकुइ यौनयात दुथ्याकेगु ज्या वय्कः पाखें जूगु समीक्षकपिनि धापू दु । वय्कःया पिदंगु हाइकु सफूया नां बुंगाःचा (ने.सं.११३९) खः ।