नेपालभाषा ख्यलय् नांजाःम्ह, सकस्यां म्हस्यूम्ह नातिबज्र बज्राचार्य मां मानकुमारी बज्राचार्य व बौ दानरत्न बज्राचार्यया क्वखं ने.सं. १०५८ सालया तछलागा तृतीया बुधवाःकुन्हु असं भोताहितिया दगुबहालय् जन्म जूगु खः । थ्वय्‌कः वि.सं. २०२२ सालया भाषा आन्दोलनं दनावःम्ह छम्ह भाषासर्जक खः ।

थ्वय्‌कलं वि.सं. २०२३ सालय् सफू धुकू चायेकाः नेपालभाषां पिदंगु सफू, पत्रपत्रिका मियाः नेपालभाषाया प्रचारप्रसार यायेत ग्वाहालि यानाच्वंगु खः । थुगु सफू धुकू अनौपचारिक रुपं नेवाःतय् सम्पर्क केन्द्र वा स्वापू तयेगु थाय् जुयाच्वंगु खः । अन भाषा साहित्य ख्यःयापिं भाषाह्यःमिपिं श्रस्तापिं नाप लानाच्वनी, भाषा साहित्य ख्यःया खँ जुयाच्वनी ।

चिनाखँ च्वयेगुली ल्हाः न्ह्याःम्ह थ्वय्‌कःया न्हापां पिदंगु ग्वःगः व न्हू सतकया स्वापू (ने.सं. १०८६), सितुया हेमन्त अंकय् पिदंगु खः । थनंनिसें ल्हाः न्ह्याकादीम्ह थ्वय्‌कःया न्हापांगु कविता सफू सुतिलः (ने.सं. १०९१) खः । अनं थःत थम्हं लुइकाबले (ने.सं. ११०२), जीवनया दुवातय् (ने.सं. १११३), जि हेरा (ने.सं. ११३०) सफू पिदंगु खः ।

थ्वय्‌कःया ल्हाः चिनाखँ च्वयेगुया नापं म्ये च्वयेगुलिइ नं उलि हे न्ह्याः । वय्‌कःया तय्‌जु (ने.सं. १०८३), स्वय्नगु (ने.सं. ११२१) व छ्यनय् तकुस्वां (ने.सं. ११३५) स्वंगू म्येचाः नं पिदंगु दु । थुकथं थ्वय्‌कलं थीथी चिनाखँया सफू, म्येचाः पिथनेगु नापं न्हसला लसता पौया सम्पादन नं यानादीगु दु ।

थुकथं नेपालभाषाया सफू पसः तयाः चिनाखँ च्वयादीम्ह वय्‌कलं थीथी संघ संस्थाय् आवद्ध जुयाः नं नेपालभाषा सेवा यानादीगु दु । गथे —प्रतिभा साहित्य परिवारया नायः, पासा मुनाया छ्याञ्जे (वि.सं. २०२२ सालंनिसें २०३१ तक) युवक बौद्ध परिषद्या प्रचार छ्याञ्जे (वि.सं. २०२५ निसें २०२८ तक), नेपालभाषा परिषद्या आजिवन सदस्य जुयादीगु दु ।

नेपालभाषा व नेवाः जातिया लागि वय्‌कलं यानादीगु योगदान व वय्‌कःया साहित्यिक पलाः व भाषासेवायात कदर यासें वय्‌कःयात थीथी संस्थापाखें सिरपाः हना देछासें सम्मानित याःगु दु । ने.सं. ११११ कौलागा ११ य् नेपालभाषा परिषद्पाखें चित्तधर सिरपाः, ने.सं. १११६ य् देछापौ, वि.सं. २०५८ साल श्रावण ६ गते विश्वब्यापी शान्ति अभियानपाखें हनापौ, ने.सं. ११२६ तछलाथ्व ७ कुन्हु नेपालभाषा एफएम न्यँमि गुथिपाखें हनापौ, ने.सं. ११२८ कौगाला ११ कुन्हु हःपाः गुथिपाखें हःपाः सिरपाः, ने.सं. ११३१ स विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन गुथिपाखें हनापौ, वि.सं. २०६३ य् हरिशंकर रंजितपाखें सम्मान, ने.सं. ११३७ य् उत्कृष्ट रचनाकारय् पेज ३ पिपल्स च्वाइस अवार्ड प्राप्त यानादीगु दु । थुकथं हे न्हिन्हिं सफू धुकू चायेकाः नेपालभाषा साहित्यया सेवा यायां वय्‌कः ने.सं. ११३९ थिंलागा १२ कुन्हु परलोक जुयादिल ।

ने.सं. १०७६ बछलाथ्व ११ कुन्हु असं, येँय् बौ चैत्यराज बज्राचार्य व मां रामकेशरीया कोखं नारद बज्राचार्यया जन्म जूगु खः । वय्‌कः नेपालभाषा साहित्यया आधुनिक गद्य कविता व आधुनिक बाखं बिधाय् पीदँ, पीन्यादँ न्ह्यः निसें निरन्तर सक्रिय जुयाः च्वनादीम्ह स्रष्टा खः । वय्‌कःया न्हापांगु च्वसु जिं ला झ्यालं क्वसायगु खः (तय्‌जु ४, ने.सं १०९८) नांगु कविता खः । थथे थीथी पत्रिकाय् आपालं कविता पिदनाः नं कविताया सफू पिमदंपिं कविपिं मध्ये वय्‌कः नं छम्ह खः । वय्‌कलं सरल भाषं कविता च्वयादीसां उकि प्रचुरमात्राय् असन्तोष व आक्रोश उलि हे तिख्खरं थ्वैच्वंगु झीसं खंकेफु ।

बाखं ख्यलय् भाजु नारदया अय् नं मनू म्वाना हे च्वनी (ने.सं.११३५) सफू पिदंगु दु । वय्‌कःया बाखनय् समाजया अनेक ख्यलय् पिदनाच्वंगु बिसंगति, बिकृति, अन्याय, अत्याचार, दुराचार, भ्रष्टाचार, शोषण प्रति असन्तोष, आक्रोश, घृणाया अभिव्यक्ति प्रचुर मात्राय् खनेदु । लिपांगु इलय् वय्‌कलं बहुकेन्द्रीय बिषय, बहुपात्र छ्यलाः बाखं च्वयादीगु दु ।

भाजु नारदं सम्पादन तथा अनुवादया नं ज्या यानादीगु दु । ने.सं. १०९७ य् पिदंगु तय्‌जु पत्रिका व त्रिभूवन विश्वविद्यालय कीर्तिपूर बहुमुखी क्याम्पसं पीदनीगु गं दँ पौ ल्याः ३ या वय्‌कः सम्पादक खः । नःलि लय्‌पौ च्वसु धलः (धलः,ने.सं. ११३६), थाय्‌भु दँपौ (धलः, नेसं.११४१) पत्रपत्रिकाया सम्पादन यानादीगु दुसा महाकवि गिरिजाप्रसाद जोशीया बिपात्र उपन्यासया (ने.सं.११४२) अनुवाद यानादीगु दु । वय्‌कःयात नेपालभाषाया साहित्यय् वय्‌कलं यानादीगु योगदानयात कदर यासें नेपालभाषा एकेडेमि पाखें ने.सं. ११३६ य् दान्यहिरा हःपाः सिरपाः लःल्हाःगु दु ।

नेपालभाषाय दकलय् न्हापां खनेदुगु न्यायशास्त्रया सफू खः ने.सां ५००या नारद संहिता, गुकियात नारदस्मृति, न्यायविकासिनी आदि नं धायेगु याः । थ्व नारद संहिता प्राचीन हिन्दु न्यायशास्त्रया परम्पराय् नां जाःगु शास्त्र मनुस्मृतिया लँपुइ लिनाः च्वयातःगु ग्रन्थ खः । नेपालय् नारदस्मृतिया प्रचलन नान्यदेवं (ने.सं २१७—२६५) सिमरावन गढ (ने.सं २१७) दयेकाः तिरहुती राज्य स्वनेधुंकाः अर्थात् झिंनिगूगु शदी पाखे अनं वःगु खनेदु । थ्व (राष्ट्रिय अभिलेखालयय् लगत प्रथमया १२३१ ल्याखय् लाःगु १३.७५ × १.७५इञ्च आकारयागु ताडपत्र भुजिंम्वल लिपिं च्वयातःगु ११) १४४ पौया ग्रन्थ खः । थुगु सफूया माइक्रोफिल्म एम. एल २९ ल्याखं जूगु दु । राष्ट्रिय अभिलेखालयय् दयाच्वंगु थ्व ग्रन्थया प्रति येँ लगंबहाःया लुन्तभद्र वज्राचार्यं ल्ह्यःगु ख । राज्य शासन चले यायेत थ्व मदयेक मगाःगु ग्रन्थ खः । थ्व हे कथं नारद संहिता ग्रन्थ जुजु जयस्थिति मल्लया पालय् अमात्य जयत वर्मां राज पण्डित मनकु भारो (माणिक्यवद्र्धन) यात संस्कृत भाषाया नारद संहितायात नेपालभाषां टीका च्वकेब्यूगु खः । थ्व हे नारद संहिता ग्रन्थया आधारय् जुजु जयस्थिति मल्लं नेपालय् स्थिति वन्देज न्ह्याकूगु व थुकिया हे आधारय् नेवाः संस्कृति ब्वलंगु खः धयागु धारणा नं दु ।

थ्व नारद संहिता ग्रन्थ पण्डित मणिकं तत्कालीन समाज सुधारया लागि दयेकूगु संकेत कथं सफूया लिउने न्यायशास्त्र, न्यायवत्र्मन, न्यायधम्मपद, न्यायविकासिनी आदि शव्द छ्यःगु खः । व हे कथं थ्व ग्रन्थयात थीथी कथं नामाकरण याःगु खः । थ्व सफू मूल ग्रन्थया शव्दानुवाद जक मजुसे माःकथं टिप्पणी व उदाहरण समेत न्ह्यब्वयातःगु सब्याख्यान टीका खः । थुलि जक मखु पण्डित मणिकं नारद संहिताया टिकाय् नारदस्मृतिया जक मखु मेगु ग्रन्थ अर्थात् पितामह धैम्हेस्यां च्वःगु संस्कृतया दिव्यशुद्धी धैगु ग्रन्थं तीप्तमाष (क्वाःगु चिकं थलं मासा लँग्वारा लिकायेगु ) अंश नं भाय् हिला नारदस्मृतिया लिपांगु ‘दिव्य’ (दैवी न्यायिकदण्ड) प्रकरणय् दुथ्याकूगु दु । अथे हे थ्व सफूया पुष्पिका वाक्यय् ‘अथः नेपाल भाषा लिखितम्’ धकाः न्ह्यथनातःगु दु । थथे नेवाः भाय्‌या संस्कारित नां नेपालभाषा खः धैगुया प्रमाणित दसि मध्ये थ्व सफू नं छगू जूगु दु । थ्व नारद संहिता टिका ग्रन्थयात देवनागरी लिपिं हिलाः भाजु शान्तहर्ष वज्राचार्यं ने.सं ११०७ न्यायविकासिनीया नामं सफू पिकयादीगु दुसा भाजु काशीनाथ तमोटं थ्व सफूया १८ प्रकरण मध्ये छगू प्रकरण ‘चौप्रतिषेध प्रकरण’ थौंकन्हय्‌या नेपालभाषां हिलाः पुलांगु नेपालभाषा वाङ्मय–मुना (ब्व १) सफुलिइ पिथनादीगु दु ।

मां सुकुनानी प्रधान व अबु वस्ताद सेतुराम प्रधानया म्ह्यायमय्‌जु नारायणदेवी (प्रधान) श्रेष्ठ ने.सं.१०५५ य् कमलाछी येँय् जन्म जूगु खः । ने.सं.१०७२या नेपाल ऋतु पौ ल्याः ३ य् दकलय् न्हापां सी मास्ति मवःनि कविता पिथनाः नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् पिलूझाःम्ह व्यक्तित्व खः । ने.सं. १०७२य् हनुमानध्वाखा लायकुलिइ जूगु दकलय् न्हापांगु विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय्चिनाखँय् न्हापा सिरपाः त्याकादीगु खः । नारायणदेवी श्रेष्ठ नेपालभाषाया नारी साहित्यकारपिं मध्येय् दकलय् न्हापां ने.सं.१०७८य् झिंन्हय्‌पु व लिपा ११२६ य् स्वीप्यपु चिनाखँ तयाः मुखूस्वां कविता संग्रह निक्वः तक पिकयादीम्ह कवयित्री खः । वय्‌कः नारी प्रतिया सामाजिक धारणा, अवहेलनायात ब्वयाः नारी जागरणया सः थ्वयेकादीम्ह, नारी शक्ति पाखे आशावादी कवयित्री खः । समाजय् क्वत्यला तःपिं मिसापिंत याइगु उत्पीडन व शोषणयात वय्‌कलं थःगु कोमल अभिव्यक्तिं मिसातसें नं छन्हु च्वापुगुँ गइ तिनि, इमिगु धीरतां परवत नं फइतिनि धकाः शंखघोष यानादीथें थःगु जीवनकालय् प्रत्यक्ष स्वये, न्यने खंम्ह भाग्यमानी श्रष्टा खः वय्‌कः । युगौंनिसेंया नारी शोषण स्वयाः, खनाःनं छन्हु इलं फपुइकी तिनि धयागु क्वात्तुगु विश्वास यानादीम्ह श्रष्टा खः— वय्‌कः ।

थ्वय्‌कःया थज्याःगु ज्यायात कदर यानाः ने.सं.१११९य् मोतिलक्ष्मी सिरपाः, ने.सं.११३७य् पामिला सम्मान, बुद्धि रेशम स्मृति श्रष्टा सम्मान (काव्य नेपालभाषा) २०७८, नारी साहित्य प्रतिष्ठान नेपाल पाखें नेपालभाषा काव्य सम्मान आदि पाखें थ्वय्‌कःयात हनेज्या जूगु दु।

स्वनिगलं पिने पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु नारायणप्रसाद श्रेष्ठ नं छम्ह खः । वय्‌कः वि.सं.१९९९ सालय् विराटनगरय् जन्म जुयादीम्ह खः । वय्‌कःया मांया नां गंगादेवी व बाःया नां धनप्रसाद श्रेष्ठ खः । नेवाः भावना बिलिबिलिजाःम्ह वय्‌कः आवद्ध जुयादीगु संस्था थुकथं दु– झी पुचः विराटनगर (न्हापायाम्ह नायः), विराटनगर जेसिज (न्हापायाम्ह नायः) लिसें थीथी संघसंस्था । वय्‌कलं भाषा संस्कृति व अर्थतन्त्रया बिषय् तःपु हे च्वसु च्वयाः प्रकाशित यानादीगु दु ।