नेपालभाषाय्‌ कोश निर्माण यायेग ज्या प्राचीनकालं निसें न्ह्याःगु खनेदु । मध्यकालिन नेपालय्‌ भाषा शिक्षाया अत्यन्त प्रचलित पाठ्य सफू सरह कोशया सफुलिं ज्या ब्यूगु खनेदु । करिब ६०० दँ न्ह्यःयाम्ह कोशकार अमर सिंहं च्वःगु नामलिङ्गानुशासनम्‌यात अमरकोशया नामं नेपालभाषां टिका च्वयातःगु तःगू हे कोशग्रन्थ लूगु दु । थज्याःगु टिका ग्रन्थ मध्ये कल्लह्रदेवं थः काय्‌ छय्‌पिनिगु नितिं संस्कृतयागु नेपालभाषां अर्थ सहित च्वयातःगु ने.सं ५०१ या अमरकोश उल्लेख यायेबहः जू । अमरकोश बाहेक नेपालभाषां अर्थ च्वयातःगु धनञ्जय कोश (ने.सं ५९६),  स्यादन्तकोश (ने.सं ६२०) नं न्ह्यथनेबहः जू । जुजु प्रताप मल्लया राज्यकालय्‌ नं कर्णपुर कायस्थ नांम्ह कोशकारं ‘नेपालभाषा, संस्कृत, फारसी’ स्वता भाय्‌ तयाः फारसी प्रकाशया रचना याःगु दु । थज्याःगु हे सन्दर्भय्‌ ने.सं ८१७ य्‌ नेपालभाषा व इटाली भाषाया शब्दकोश जियान ग्वालवर्रोदा मासा (Gian Gualberto Da Masa) नांम्ह विद्वानं तयार याःगु खँ नं लुमंकेबहः जू । थ्व नेपालभाषा व इटाली यानाः निगू भाषा तयाः दयेकातःगु नेपालभाषाया न्हापांगु शब्दकोश खः । थुकी प्रविष्टी नेपाल लिपिं नेपालभाषां बियातःगु दुसा उकिया अर्थ इटालियन भाषां बियातःगु दु । लिपा थ्व शब्दकोशयात डा. टेड रिकाडीं सम्पादन यानाः ‘A Dictionary of Newari language with a glossary in Italian’ नामं इ.सं. २०१४ य्‌ पिकाल । अथे हे विलियम कर्क प्याट्रिक, डेनियल राइट, प्रा. अगस्ट कनरेडी थेंज्याःपिं विदेशी विद्वान्पिंसं नं नेपालभाषाया आपालं शब्द सङ्कलन यानाः अंग्रेजी भाषं अर्थसहित सफू पिकाःगु दु । नेपालभाषाया कोश निर्माणया इतिहासय्‌ डेनमार्कयाम्ह विद्वान् हायन्स जोर्गेन्सनया योगदान नं उलि हे न्ह्यथनेबहःजू । जोर्गेन्सन नेपाः झायामदीसां वय्कलं नेपालभाषाया २००० गः ति खँग्वः मुनाः उकिया अंग्रेजी भाषां वर्णनात्मक विश्लेषण यानाः A Dictionary of Classical Newari (सन् १९३६) नामं शब्दकोश दयेकादिल । वय्‌कःया थ्व ज्यां नेपाःया विद्वानपिंत नं कोश निर्माण यायेगु नितिं हःपाः बिल ।

सुगतदासं ‘नेपालभाषा शब्द सङ्ग्रह’ (ने.सं १०६८)या नामं नेपालभाषाया खँग्वः, खँभाय्‌ व खँपुया अंग्रेजी, नेपाली व हिन्दी अर्थ बियाः पिकयादिल । पूर्ण बुक स्टलं ‘वर्डबुक अफ इंग्लिस, नेपाली, नेवारी एण्ड जापानीज’ (सन् १९७०) सफुलिइ २२०० गः खँग्वः दुथ्याकाः पिथंगु दु । अथेहे आदि वज्राचार्यं ‘छुं पर्यायवाची शब्दकोश’ (ने.सं. १०७४), पन्नाप्रसाद जोशीं ‘संक्षिप्त नेपाल भाषा शब्दकोश’ (ने.सं १०७६), ‘संक्षिप्त नेपाल भाषा शब्दकोशया ताःचा’ (ने.सं १०७६), लोकमान सिंहं ‘त्वाथः,’ ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यं ‘धुकूपिकू’ (ने.सं १०८३), ‘Jyapu Vocabulary’, ‘A Concise Dictionary of Newari’ (इ.सं १९९५), क्रियापद अनुक्रमणिका, नेवारी नेपाली शब्दकोश (ने.सं. १११८), उलरिके क्वयल्भर व ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य जानाः ‘A Dictionary of Contemporary Newari’  सत्यमोहन जोशीं ‘सत्यकोश’ (ने.सं १०८८), ‘सच्छि खँग्वः’ (ने.सं.११११), जापानया मन्तारो हासिमोतों ‘द नेवारी ल्याङ्ग्वेज अ क्लासिफाइड लेकसिकन अफ इट्स भादगाव डाइेक्ट’ (इ.सं.१९७७) नामं स्वंगू भाय्‌– चिनिया, अंग्रेजी व ख्वप नेपालभाषाया खँग्वः धुकू पिकयादीगु दु ।

ठाकुरलाल मानन्धर व एनी वर्गेट (सं) जानाः ‘नेवारी अंग्रेजी शव्दकोश’ (इ.सं १९८६), पुष्परत्न सागरं ‘नेपालभाषा मौलिक शब्दकोश’ (नेसं १११८), कृष्णप्रकाश श्रेष्ठं ‘नेपाली–नेपालभाषा शव्दावली’ (ने.सं १०९८), विकासमान जः श्रेष्ठं ‘सर्वय’ (ने.सं ११०३) कमलरत्न तुलाधरं English Nepal Bhasa Word Book  (ने.सं ११०८), ज्योति किरण बासुकलां ख्वप नेवाः खँग्वः (ने.सं १११५) आदि कोशया सफू प्रकाशित यानादीगु दु । अथेहे नेपालभाषाया शब्दतय्‌गु नेपालभाषां हे अर्थ तयाः सत्यमोहन जोशीया सम्पादनय्‌ बःचा धंगु नेवाः खँग्वः धुकू (ने.सं ११०७) प्रकाशित जुल । तत्कालीन नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानपाखें प्रकाशित नेवार–नेपाली शब्दकोश (ने.सं. १११८) नं कोश निर्माणया इतिहासय्‌ न्ह्यथनेबहःगु ज्या धायेमाः । सत्यमोहन जोशीं सम्पादन यानादीगु बःचाधंगु नेवाः खँग्वःधुकू सफुलिइ भाजु इन्द्र मालीं थुकी दुमथ्याःनिगु आपालं मेमेगु शब्द नं तनाः नेवाः तःखँग्वःधुकू – नामं कोशग्रन्थ तयार यानाः नेपालभाषा एकेदेमिया लुखां ने.सं. ११३०य्‌ पिकयादिल । थुकी नेपालभाषाया प्रविष्टि, व्याकर्णिककोटी, नेपालभाषाया अर्थ नं बियातःगु दु । अथेहे प्राचीन नेपालभाषाया हस्तलिखित ग्रन्थया अध्ययनया नितिं तिबः बीगु तातुनाः च्वसापासां टोयोटा फाउण्डेशनया सहयोगय्‌ नेपालभाषाया प्राचीन हस्तलिखित ग्रन्थ गथे – अमरकोश, गोपालराज वंशावली, मानव न्यायशास्त्र, थीथी प्राचीन म्ये सफू आदि पाखें खँग्वःत मुनाः कमलप्रकाश मल्लया मू सम्पादनय्‌ तःदँ बीकाः आपालं मिहेनत यानाः A Dictionary of Classical Newari (ई.सं. २०००) नामं छगू तःजिगु कोशग्रन्थ पिदन । थ्व ३१००० गः खँग्वः दुथ्याःगु कोशग्रन्थ पुलांगु नेवाः खँग्वःया उच्चारण सहित रोमन लिपिं पुलांगु नेपालभाषाया खँग्वःया अंग्रजी भाषं अर्थ बीगु यानातःगु आःतक पिदंगु नेपालभाषाया कोश मध्ये दकलय्‌ तःधंगु कोशग्रन्थ खः ।

अथे हे कोशया निमार्णया खँय्‌ विदेशी विद्वानपिं गथे नोल गरुचो, बर्नहार्ड कोयल्भर व ईश्वरानन्दया संयुक्त प्रयासं पिदंगु Newar Towns and Building  (ने.सं १११८) सफू पिथनादीगु दु । विमल ताम्रकारं नं ने.सं. ११२५ य्‌ ‘नेवाः खँग्वःपुथि’ नामं सफू पिकयादिल । च्वय्‌ न्ह्यथनागु कोशया सफू बाहेक महाकवि सिद्धिदासया पिदंगु सफुलिइ दुथ्याःगु खँग्वःयात कयाः डा. तुयुबहादुर महर्जनं ‘सिद्धिदास कोश’ च्वःगु दु । थथेहे नाताकुटुम्ब, अंगप्रत्यंग, सांस्कृतिक वस्तुसम्बन्धी नं थीथी कोश पिदंगु दुसा छगः आखःया शव्दकोश भूषण प्रसाद श्रेष्ठं, क्रिया खँग्वःया शब्दकोश चन्द्रमान वज्राचार्य आदिपिंसं पिकाःगु दु ।

नेपालभाषाय्‌ व्याकरणया इतिहास थ्यंमथ्यं २०० दँ धया थें पुलां खनेदु । तत्कालीन बौद्ध पण्डित अमृतानन्द वन्देजुं ने.सं. ९५१ य्‌ ‘नेपालभाषा व्याकरण’ च्वयाः व्याकरण च्वयेगु परम्परा न्ह्याकादिल । थ्व सफू नेपालय्‌ रेजिडेन्ट जुयाः वःम्ह ब्रायन हफ्टन हजसनयात नेपालभाषा स्यनेगु नितिं च्वःगु ग्रन्थ खः । थथे अमृतानन्दया व्याकरण पिदंगु थ्यंमथ्यं सच्छिदँ लिपा पुनर्जारणकालय्‌ वयाः तत्कालीन भाषा साहित्यकःमिपिनि दथुइ व्याकरण च्वयेगु छगू कथं लहर हे न्ह्यात । महाकवि सिद्धिदास महाजुं ‘सिद्धिव्याकरण’ धर्मादित्य धर्माचार्यं ‘संक्षिप्त नेपालभाषा व्याकरण’ व सहिद शुक्रराज शास्त्रीं ‘नेपालभाषा व्याकरण’ सफू च्वयादिल । थुपिं व्याकरण मध्ये मुद्रण तथा प्रकाशनया ल्याखं नेपालभाषाया न्हापांगु व्याकरण शुक्रराज शास्त्रीया ‘नेपालभाषा व्याकरण’ (ने.सं १०४८) खः । शुक्रराजं थ्व व्याकरण नेपालभाषायात स्तरीय भाषा दयेकेगु तातुनाः नेपालभाषाया स्वभावयात मनन् यासें येँया भाषिकायात स्तरीय भाषा नालाः च्वःगु व्याकरण खः । शुक्रराज शास्त्रीया व्याकरण पिदंगु झिंस्वदँ लिपा डेनर्माकयाम्ह विद्वान हायन्स जोर्गेन्सनं A Grammar of Classical Newari  (सन् १९४१) नांगु व्याकरणया सफू पिथनादिल । थ्व व्याकरणया सफू अंग्रेजी भाषं च्वयातःगु खयां नं तत्कालीन मेपिं वैयाकरणपिनिगु नितिं नमुना थें जुयाबिल । नेपालभाषाया व्याकरण च्वयेगु क्रमय्‌ खनेदुम्ह मेम्ह च्वमि खः पुष्परत्न ‘सागर’ । थ्वय्‌कलं नेपालभाषाया स्वरूपयात विशेष मनन यासें हाय्‌न्स जोर्गेशनया व्याकरणयात आधार नालाः ‘सुबोध नेपालभाषा व्याकरण’ (ने.सं १०७२) नामं व्याकरणया सफू च्वयादिल ।

वय्कलं थ्व व्याकरण शव्दया लिउनेच्वंगु आखः तंकाः उकिया पलिसा विसर्ग, दीर्घ मच्वसे ‘लः’या ‘लख’, ‘जनी’या ‘जनिख’ हे च्वयेमाः अर्थात् मूल शव्द छु खः व हे च्वयेमाः धयागु सिद्धान्त कथं च्वयातःगु व्याकरण खः । थ्व व्याकरणयात नेपालभाषाया पाठ्क्रमय्‌ नं दुथ्याकातःगुलिं ‘सुवोध नेपालभाषा व्याकरण’या आपालं प्रचार प्रसार जुल । पुष्परत्नया थ्व व्याकरण पिदनाः छुं दँ लिपा पन्नाप्रसाद जोशीया ‘नेपालभाषा शब्द रुपावली’ (ने.सं. १०७१), ज्यानबहादुर नेवाःया ‘संक्षिप्त नेपालभाषा व्याकरण’ (ने.सं. १०८१), हितकरवीर सिंहया ‘पौभाः’ (ने.सं.१०८८), ईस्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यया ‘मूलुखा’ (ने.सं. १०९३) आदि व्याकारण सफू पिदन । लिपा ने.सं १११२ य्‌ डा. सुन्दरकृष्ण जोशीया ‘नेपालभाषा भाषावैज्ञानिक व्याकरण’ प्रकाशित जुल । भाषाविज्ञानया सिद्धान्तया आधारय्‌ च्वयातःगु थ्व व्याकरणयात थौंतक पिदंगु नेपालभाषाया व्याकरणमध्ये दकलय्‌ वैज्ञानिक कथं कयातःगु दु । थथेहे व्याकरण सम्बन्धी सफू च्वयेगु सन्दर्भय्‌ अंग्रेजी भाषां च्वयातःगु डा. कमलप्रकाश मल्लया The Newari language A working Outline (ई.सं. १९८५) व डा. तेजरत्न कंसाकारया A Basic Course in Coloquial Newari (सन् १९८४) व नेपालभाषाय्‌ च्वयातःगु नेपालभाषा व भाषाविज्ञान (ने.सं २००२) नांगु सफू न्ह्यथनेबहः जू । अथे हे डा. तुयुबहादुर महर्जनं नेपालभाषा व्याकरण, च्वसा आदि यानाः स्वंगू व्याकरणया सफू पिकयादीगु दु । चित्तधर ‘हृदय’, सूर्यबहादुर पिवा, काशीनाथ तमोट आदिपिंसं नं थःगु भाषाया सम्वर्द्धन, प्रचारप्रसारया निंतिं व्याकरण सम्बन्धी सफूचात पिकयादीगु दु । गथे – चित्तधरया नेपालभाषा गये च्वयेगु (ने.सं १०७२), सत्यमोहन जोशीया शुद्धं च्वयेगु सुत्र (ने.सं १०७८), सूर्यबहादुर पिवाःया नेपालभाषा खः कथं च्वयेगु लँपु (ने.सं १०७६), काशीनाथ तमोटया स्तरीय नेपालभाषा नियमावली (ने.सं ११०३) आदि । अथेहे च्वयेगुली एकरुपता हयाः नेपालभाषायात छगू स्तरीय भाषा दयेकेगु सामूहिक कुतः धर्मोदय पत्रिकाया प्रकाशनं निसें न्ह्याःगु खः । तर थथे थीथी इलय्‌ जूगु कुतःमध्ये च्वसापासां लच्छियंकं न्ह्याकूगु व्याकरण विचार गोष्ठी न्ह्यथनेबहः जू । उगु गोष्ठीइ नेपालभाषा च्वयेगुली एकरुपता हयेगु खँय्‌ विवाद जुयाच्वंगु विषयय्‌ कार्यपत्र प्रस्तुत यायेगु, विचार विमर्श यायेगु ज्या जुल । अन गोष्ठीं निर्णय जूगु खँयात कार्यान्वयन यायेगु नितिं भाजु राजा शाक्यया सम्पादनय्‌ ‘सहलहया सुलचं’ (ने.सं. १११०) नांगु सफू नं पिदन । तर अथे खयां नं उकियात फुकस्यां मानेयानाः च्वःगु धाःसा खनेमदु । थौंतकया दुने नेपालभाषाय्‌ तःधंगु चीधंगु यानाः थ्यंमथ्यं ३० गू ति व्याकरण सम्बन्धी सफू प्रकाशनय्‌ वःगु दु ।

नेपालभाषा ल्हाइपिं मनूत विस्तार जुयावंलिसे थुकिया भौगोलिक व सामाजिक भेद नं खनेदत । थुगु भेद येँ, यल, ख्वप, दोलखा, पही व चिलं यानाः न्याकचा दु (शाक्य, १९९२ व जोशी, २०६०, क–ज) । येँ, यल, ख्वप, दोलखा व चिलं भौगोलिक कचा खःसा पही सामजिक कचा खः । नेवाःभाय्‌या वक्ता स्वनिगः (येँ, यल, ख्वप) व नेपाःगाःया ३९गू गामय्‌ ख्वातुक्क खनेदु । जिल्लाया ल्याखं ७७ गू जिल्लाय्‌ न्यनाच्वंगु दु ।

ई.सं. २००५ निसे २०१७ तक भाजु ओमकारेश्वर श्रेष्ठंया नेतृत्वय्‌ जूगु ‘समाज भाषावैज्ञानिक सर्भेक्षण’ कथं नेपालभाषाया भौगोलिक व सामाजिक भेद मूलतः येँ–यल, ख्वप, दोलखा व पही यानाः प्यथी जक खनेदुगु जुल । येँ–यलं नेपाःगाःया येँ व यलदेलिसें पूर्वी, दक्षिणी व पश्चिमी ग्रामीण लागा (आःया ११गू नगरपालिका)यात कःघाइ । लिसें तराइया थीथी जिल्लाय्‌ नं थुकिया बल्लाक प्रभाव खनेदु । थुकी ख्वपया भाषिकाय्‌ दकलय्‌ आपाः लिकचा खनेदत । ख्वप, थिमि–बोदे–नगदेश, नाला–साङ्गा– भ्वँत, धौख्यः–खम्पु–चौकोट, पन्ति–खोपासी यानाः न्याकचा दु । पही दुने गमाल, पही, गोपाली व बलामि प्यकचा दत  ।

दोलखाया द्वालखाय्‌, तौथली, दुति व लिस्ती यानाः प्यकचाः दत । पहीया थःगु हे लिकचा नं तौखेल, शिखरपा, बोसन, खोपासी व थोकरपा खनेदत । चित्लाङया लिकचाकथं बलामि, गमाल व गोपाली यानाः स्वकचा सामाजिक लिकचा खनेदत । बलामिया चित्लाङ बाहेक टेकानपुर (थानकोट), सितापाइला, रानीवन (बालाजु), कागतीगाउँ (ओखरपौवा) लिकचा नं दत । गमालया चिलं (चित्लाङ) व संगू (प्याङगाउँ)या निकचा दत । गोपालीया तिष्टुङ, चिलं व थक्वाः (थानकोट) स्वकचा दत । मुक्कं यानाः नेपालभाषाया २८ कचा, लिकचा खनेदत । थन पहीया कचामचा दकलय्‌ आपा लिकचामचा खनेदत । थुकीयात तालिका नं–२ दुने क्यनातःगु दु ।

चित्लाङ गालय्‌ गमाल, बलामि व पोडेया क्वातुगु जग खनेदु । चित्लाङ गाः व मेमेथासया बलामिया स्थानीय कचामचा खनेदयावल । चित्लाङ व ओखरपौवाया वर्णव्यवस्था नामं पाःगु खनेदत बलामिं बिस्कं भाषाया बांलुइकेत्यंगु खनेदु । पहरीया कचा खँग्वःया तगिमय्‌ खनेदत । पहरीया अभियन्तातसें नेपालभाषालिसे फायाः जनजातिया भाषा व जातिया धलखय्‌ विस्कं नां दुतिनेधुंकूगु दु । नेपालभाषाया कचा क्वःछीत वृहत्तर अध्ययन न्ह्याकेमाःगु खनेदु ।

तानसेनय्‌ नेपागाःया स्वंगू शहर येँ, यल, व ख्वपया भाषाया ल्वाकःबुकः खनेदु । थन स्वंगू सहरया मनूतसें थःथगु हे भासं खँल्हाना कालाबिल याइ । छम्हेसिनं धाःगु मेम्हसिन बांलाक थुइका ज्याखँ न्ह्याकाच्वंगु दु । भाषा संरक्षणया बांलाःगु दसु थन खनेदु ।

सामान्य ल्याखं नेपालभाषाया कचा थुइकेत नेपाःगाःया उत्तरपूर्वी लागाय्‌ ख्वप व मेथासय्‌ यलभाय्‌या किचः खनेदु । अथे हे तत्कालीन सगरमाथा अञ्चलं पश्चिमया दक्व थासय्‌ ख्वपभाय्‌या किचः खनेदुसा ल्यंगु थासय्‌ यलभाषाया किचः खनेदु ।

नेपालभाषा नेवाः जातिया मातृभाषा खः । खँल्हाबल्हाय्‌ नेवाःतय्‌सं थःगु मांभाय्‌यात नेवाःभाय्‌ धायेगु याःसा मेपिं भाषाभाषीपिंसं थ्व भाषायात नेवारी/नेवारभाषा/नेपालभाषा आदि धायेगु नं याः । औपचारिक रूपं नेवाःतय्‌सं थःगु भाषायात नेपालभाषा धकाः धायेगु याइ नापं मेपिंसं नं नेपालभाषा धकाः हे सम्बोधन यायेमाः धैगु मनंतुनी । थौंकन्हय्‌ नेवाः अभियन्तातसें सः तःगुलिं जातिया नां व भाषाया छता हे नां नेवार धयाहःगु दु । तत्कालीन प्रधानमन्त्री मनमोहन अधिकारीया अध्यक्षताय्‌ च्वंगु बैठकं आवंलि नेपालभाषा धायेगु खँ क्वःछिउगु खः । थुकथं ‘नेपालभाषायात’, थीथी नामं सम्वोधन याःसां थ्व भाय्‌या ऐतिहासिक नां ‘नेपालभाषा’ खः धयागु खँ प्रमाणित याइगु आपालं दसित लूगु दु । मध्यकालीन साहासन, शिलापत्र, अभिलेख ग्रन्थ आदिइ थ्व भाय्‌यात नेपालभाषा / नेवारभाखा / ङेपारभाखा / नैपालिक भाषा आदि धकाः तःथाय्‌ हे उल्लेख यानातःगु दु । थथे थौं तक प्राप्त प्रमाणअनुसार थ्व भाय्‌यात ‘नेपालभाषा’ सम्वोधन यानातःगु न्हापांगु प्रमाणिक दसि ने.सं. ५०० या ‘नारदसंहिता टीकाग्रन्थया पुष्पिका वाक्य’ खः, गुगु थुकथं दु–

‘इदमल्पधियां तृणां दुर्विज्ञयं–पदोदितम् ।।

नारदीयं यदस्तोह न्यायशास्त्र महार्थवत् ।।

तस्येयं लिख्यते टीका स्पष्टा नैपाल भाषया ।

इमां विज्ञय्‌ भूपाद्या श्चरन्तु न्यायवत्र्मना’ ।।

अथेहे ने.सं ५०१ य्‌ माणिक्य धाःम्हेस्यां च्वःगु अमरकोशया टीकाग्रन्थया उपसंहार वाक्यय्‌ नं थ्व भाय्‌यात ‘नेपालभाषा’ धकाः हे नां बियातःगु दु गथे —

‘इति माणिक्य विरचितो–अमरकोषस्य नैपाल भाषा टिप्पणी समाप्तेयं ।। स्वस्ति श्री मन्नेपालिक वत्सेर ५०९ चैत्रकृष्ण त्रयोदश्यां बुधवासरे’ (हृदय, १०९१:९) । थुकथं अमरकोशया टीकाग्रन्थं निसें स्पष्टरूपं तत्कालीन सफुलिइ, ग्रन्थया समाप्ति वाक्यय्‌, शिलालेख, अभिलेख आदिइ थ्व भाय्‌यात ‘नेपालभाषा’या नामं सम्बोधन यानातःगु दु । थथे नेवाःतय्‌गु मांभाय्‌ नेपालभाषायात नेपाल देशया नामं जक सम्बोधन यानातःगु मखसे गुलिं शिलालेखय्‌ ‘अतः परं नेपालभाषा’, ‘देशभाषा’, ‘स्वदेशभाषा’ धकाः नं सम्बोधन यानातःगु दु । जुजु जयज्योति मल्लया शासनकालयागु ख्वपया टौमढी त्वालय्‌ च्वंगु ने.सं १४०९ या शिलालेखय्‌ ‘अतः परं नेपालभाषा श्री योङस्तु सोमवासरे श्री त्रिपुरविद्या पीठिया द्वार पादुका स्थापना दिन जुरो’ (माली, ने.सं. १०९८:१७) धकाः नेपालभाषायात ‘परं नेपालभाषा’ धकाः उल्लेख यानातःगु दुसा जुजु यक्ष मल्लया शासनकालयागु ख्वपया हे टौमढी त्वालय्‌ च्वंगु ने.सं १४३९ या शिलालेखय्‌ – ‘देशभाषा ।। श्री जय यक्ष मल्ल प्रभु ठाकुरसं पादस्थापनया दिन गजुडि छसि पुल छय्का लुँ यितिन दय्का जुरो’ धकाः न्ह्यथनातःगु दु ।

नेपालभाषायात मल्लकालय्‌ ‘देशभाषा’ जक मखु ‘अथः स्वदेशभाषा, अतः परं देशभाषा’ धकाः तकं सम्वोधन यायेगु जूगु खँ येँया मल्ल जुजु प्रताप मल्लया ने.सं १६५३ या हनुमानढोकाया शिलालेखपाखें पुष्टि जूगु दु । उत्तर मल्लकालय्‌ वयाः थ्व भाषायात अझ मेमेगु नामं नं म्हसीकेगु जुल । थ्व हे कथं तत्कालीन थीथी अभिलेख, कोश, टीका, ज्योतिष, चिकित्सा, अवदान, कथा आदि विविध विषयया ग्रन्थतय्‌गु न्हापांगु व दकलय्‌ लिपाया पुष्पिका वाक्यय्‌ व नाटक, कथा आदिया प्रसंगय्‌ थ्व भाय्‌यात ‘नेपालभाषा,’ ‘नेवारभाषा’ धकाः सम्बोधन यायेगु जुल । थुकथं नेपाल देशया नामं सुशोभित जुइगु अवसर नेपालभाषायात प्राचीनकालं निसें प्राप्त जूगु खः ।

थज्याःगु हे तथ्ययात मनन यानाः इतिहास संशोधनमण्डल, डिल्लीरमण रेग्मी, योगी नरहरि आदि थेंज्याःपिं इतिहासकारपिंसं सङ्कलन यानाः प्रकाशित याःगु सहासन व वीर पुस्तकालयं प्रकाशित याःगु सहासनय्‌ नं थ्व भाषायात ‘नेपालभाषा’ हे धकाः च्वयेगु याःगु खः ।

थौंकन्हय्‌ गुलिं विभाषी नेवाःतय्‌सं नेपालभाषायात ‘नेवारी’ धकाः धायेगु गुगु यानाहःगु खः थ्व प्रचलन नेपाःगालय्‌ युरोपं वःपिं कम्पुचियन पादरीत पाखें शुरु जूगु खः । अमिसं भारोपेली भाषाया स्वभाव अनुरुप ‘अंग्रेज’तय्‌गु भाषायात ‘अंग्रजी’ भारतया भाषायात ‘भारती’ धाये थें नेवाःतय्‌गु भाषायात नं ‘नेवारी’ धायेगु यात । नेपालभाषा चीन—तिब्बती भाषा परिवारया भाषा जूगुलिं भारोपेली भाषा परिवारया भाषायात अंग्रेजी, हिन्दी, वंगाली धाइ थें नेपालभाषायात नं नेवारी धायेगु पाय्छि मजू । चीन—तिब्बती परिवारया भाषा गथे  – तामाङ भाषायात ‘तामाङी’, गुरुङ भाषायात ‘गुरुङी’, भाषा धाइमखु थें नेपालभाषायात ‘नेवारी’ धायेगु भाषिक विशेषता अनुसार पाय्छि मजू ।

भाषिक वंशावली

नेपालभाषा नेवाःजातिया मातृभाषा खः । थौंया नेवाःतय्‌ दथुइ छुं नं मंकाः चिं दुसा अमिगु भाषा खः । उकिं नेवाःत भाषां छधी यानातःपिं भाषिक समुदाय खः । थ्व भाषाया उत्पति गुकथं जुल गबलें निसें जुल धैगु धायेगु उलि अःपुगु खँ मखु, थ्व सम्बन्धी थीथी विद्वानपिनि थीथी धारणा दु । तर अथे खःसां थौं स्वयाः निद्वःदँ न्ह्यः हे नेपालभाषा अस्तित्वय्‌ दयेधुंकल धयागु खँ नेपाःया थीथी थासय्‌ लुयावःगु तत्कालीन अभिलेखय्‌ दुथ्यानाच्वंगु नेपालभाषाया खँग्वः थुकिया दसु खः । छु नं भाषा आपालं विकास जुइधुंकाः जक लेख्य परम्पराया विकास जुइगुलिं निद्वःदँ न्हयः हे नेपालभाषा जनभाषाया रुपय्‌ अस्तित्वय्‌ वयेधुंकल धैगु स्पष्ट जू । नेपाल देशया नामं हे नेपालभाषा जूगु वा ‘नेपालभाषा’ ल्हाइपिं च्वनीगु देश जूगुलिं देशया नां ‘नेपाल’ जूगु खः धाइपिं नं दु । नेपालभाषाया उत्पति तथा विकासया बारे थीथी विद्वानपिनि थीथी धारणा दुसां नेपालभाषा चीनसँय्भाय्‌ खलःया सँय्बर्मा कवःया हिमालीकचाय्‌ लाःगु छ असर्वनामिक भाय्‌ खः धैगु खँय्‌ धाःसा आपाःसिया सहमत दु ।

थ्व हे कथं नेपालभाषाया भाषिक वंशावलीया भाषिक आनुवंशिका रेखाचित्र थुकथं क्यने छिं–

थथे नेपालभाषायात चीन तिब्बती भाषा परिवार अन्तर्गतया भाषा खः धकाः दकलय्‌ न्हापां सन् १८२७ य्‌ तत्कालीन नेपाःया रेजिडेन्ट जुयाः वःम्ह ब्रायन हफ्टन हडसनं लुइकूगु खः । हडसनं थःगु लेखय्‌ नेपालभाषायात उत्तरी मूलया भाषाअन्तर्गत दुथ्याकादीगु खः । छुं दँ लिपा ग्रियसनं सन् १९०८ उप भारतीय भाषा सर्वेक्षण ग्रन्थ सम्पादन याःबलय्‌ नेपालभाषायात चीन–तिब्बती भाषा परिवारया तिब्बती बर्मा उपशाखाअन्तर्गत दुथ्याकूगु खः । थुकिया भाषा वैज्ञानिक पारिवारिक सम्बन्धया पुष्टि रबर्ट सेफरं सन् १९५२ स ‘नेपालभाषा व चीन तिब्बती’ धैगु लेखय्‌ याःगु खः । सेफरं पुलांगु तिब्बती बर्मी परिवारया भाषाय्‌ उपसर्ग व प्रत्ययया लिउने व्यञ्जन वर्ण लोप जुयावनीगु जूगुलिं नेपालभाषाया सम्बन्ध आसाम–बर्मा शाखा स्वयाः अप्वः उत्तर (तिब्बती) व पूर्वी (बर्मा र पूर्वी सिमाना) अर्थात् तिब्बती–बर्मी नाप अप्वः स्वापू दुगु क्यंगु दु । अथेहे क्वयल्भरं थ्व भाषाया अर्थ व ध्वनिया सगोत्री प्रतिशतया आधारय्‌ नेपालभाषायात ‘हिमाली भाषासमूह’ अन्तर्गत वर्गीकरण यानाः थ्व ‘चेपाङ’ (सन् १९७० स ) भाषा नाप अझ अप्वः सतीगु क्यंगु दु । क्वयल्भरया अनुसार ईशापूर्व १५०० न्ह्यः हे थ्व भाषा चीन–तिब्बती भाषा पाखें बाय्धुंक्र्रूूगु खः । मेम्ह नृतत्वशास्त्रीया धापू कथं मूल नेपालभाषा भाषीत म्ह नं स्वकः बाय्‌ हिलाः, हिलाः, नेपाल उपत्यका दुने दुहांवःगु खनेदु  । थ्व तथ्य नेपालमण्डलय्‌ लूूगु २२५ गू ति लिच्छविकालीन अभिलेखय्‌ छ्यलातःगु २७५ गः ति संस्कृतेत्तर खँग्वलं प्रमाणित जूगु दु । उकीसनं ईशापूर्वया नेपाल उपत्यकाया समाजय्‌ ‘लः’ थुइकीगु शब्दयात छगू हे कथं (संयुक्त रूपं ) छ्यःगुलिं नं पुष्टि याः । थज्याःगु चीन–तिब्बती भाषाया थीथी खँग्वः गथे —तिखु (चेपाङ +नेवार), डिखु (मगर+ नेवार), खुदुल (नेवार +किरात) आदि खः । थ्व तथ्य पाखें छु प्रष्ट जू धाःसा प्राचीन नेपालभाषा खालि छगू खास जातिया भाषा जक मजुसे ईशापूर्व उपत्यकाय्‌ केन्द्रित जुयाच्वंपिं विभिन्न हिमाली समूहया मनूतय्‌गु मंकाः भाषा जूगु खनेदु । थ्व अनुसार तिब्बती–बर्मी मूलया हिमाली भाषा नवाइपिं विविध समूहया मनूत मध्ये उगु इलय्‌ थन दुपिं नेवाःतय्‌गु समूह नं छगू खः (तमोट, ने.सं. १११४ः५) ।

थथे तिब्बती–बर्मी मूलयापिं हिमाली भाषा नवाइपिं समूहलं जक बास यानाच्वंगु नेपाल उपत्यकाय्‌ ईया ह्यूपाःलिसें भारोपेली भाषा परिवारया थीथी भाषा संस्कृत/प्राकृत, मैथिली, फारसी, खस नेपाली आदि नवाइपिं मनूत नं विभिन्न कारणं थीथी इलय्‌ नेपाःगालय्‌ दुथ्यन । फलस्वरूप थुमिगु भाषाया प्रभाव नं विस्तारं थनया भाषा भाषीपिनिगु भाषाय्‌ लाःवन । थुकिं यानाः तिब्बती–बर्मी भाषाया भाषिक स्वरूप शिथिल जुजु वनसा मेमेगु भारोपेली भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय्‌ झन झन अप्वया वन । कालान्तरय्‌ भारोपेली भाषा परिवारया विभिन्न भाषाया खँग्वः जक नेपालभाषाय्‌ दुथ्यनेगु मजुसे नेपालभाषाया भाषिक संरचनाय्‌ तकं थुमिगु प्रभाव लाःवन । उकिं थौंया नेपालभाषा तिब्बती–बर्मी मूलया भाषा खया नं भारोपेली भाषाया गाक्कं प्रभाव लायेधुंकूगु भाषा जूगु दु ।

नेपालभाषा नेपाःया ताहाकःगु साहित्यिक परम्परा नापं थःगु हे विविध लिपिं सम्पन्नगु भाषा खयाःनं थ्व भाषाया वैज्ञानिक ढंगं अध्ययन, विश्लेषण यायेगु ज्या आपालं लिपा तिनि जुल । सन् १८२८ स तत्कालीन नेपाःया रिजिडेन्ट जुयाः वःम्ह ब्रायन हफ्टन हजसन धैम्ह विद्वानं नेपालभाषाया अध्ययन यानाः थ्व चीन तिब्बती भाषा समूह अन्तर्गत लाःगु भाषा धकाः दकलय्‌ न्हापां वर्गिकरण याःगु खः । अनं लिपा अगष्ट कनरेडी (सन् १८९१) धैम्ह मेम्ह भाषा वैज्ञानिकं दकलय्‌ न्हापां नेपालभाषाया व्याकरणसम्बन्धी लेख प्रकाशनय्‌ हलसा भाषाशास्त्री जि.ए. ग्रियर्सनं (सन् १९०९) थःगु भारतया भाषा वैज्ञानिक सर्वेक्षण सफू Linguistic Survey Of India Vol.1 य्‌ नेपालभाषायात चीन तिब्वती भाषा अन्तर्गतया तिब्बती बर्मेली परिवारया सूची दुथ्याकेगु यात । नेपालभाषाया भाषावैज्ञानिक पारिवारिक सम्बन्धया पुष्टि रबर्ट सेफरं सन् १९५२ य्‌ ‘नेपालभाषा व चीन तिब्बती’ धैगु लेखय्‌ यानादिल । कर्क पाट्रिक (सन् १८११), डेनियल राइट (सन् १८७७) थेंज्याःपिं विद्वानपिंसं नेपालभाषाया आपालं शब्द संकलन नापं विश्लेषण यात । नेपाःया विद्वान शुक्रराज शास्त्रीं ‘नेपालभाषा व्याकरण’ (ने.सं १०४८) सफू च्वयाः नेपालभाषायात छगू स्तरीय भाषा दयेकेगु कुतः यात । नेपालभाषाया अध्ययन–अनुसन्धानया ज्याय्‌ डेनमार्कयाम्ह हाय्‌न्स जोर्गेन्सनया योगदान नं म्हो मजू । जोर्गेन्सनं अंग्रेजी भाषं A Dictionary of classical Newari j A Grammar of classical Newari (सन् १९४१) पिकयादिल । थ्व सफू नेपाःया भाषा वैज्ञानिकतय्‌गु निंतिं नमूना थें जुयाबिल । भारतीय विद्वान भि. मोडीं (सन् १९६७) वर्णविज्ञानया संरचनात्मक पद्धतिया लिधंसाय्‌ नेपालभाषाया वर्ण विश्लेषण यात ।

नेपालभाषाया भाषा अध्ययनया ख्यलय्‌ महत्वपूर्ण ज्या याःम्ह छम्ह भाषाशास्त्री अष्टिन हेल नं खः । हेलं ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य, ठाकुरलाल मानन्धर, तेजरत्न कंसाकार आदि थेंज्याःपिं

भाषाविद्पिं नाप जानाः नेपालभाषाया वर्ण संरचना, वाक्यविज्ञान, कोश निर्माण आदिया ख्यलय्‌ आपालं महत्वपूर्ण ज्या यात । नेपालभाषाया भाषावैज्ञानिक अध्ययन–अनुसन्धानयया ख्यलय्‌ न्ह्यथनेबहः जुइक ज्यायाःम्ह मेम्ह विद्वान ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य नं खः । वय्कलं अष्टिन हेल थेंज्याःम्ह भाषाविद्लिसे सहकार्य यानाः नेपालभाषायात रोमन आखलं लिपिवद्ध यानाः Jyapu Vocabulary (A.D 1976), A Concise Dictionary Newar -English (सन् १९९४) आदि थेंज्याःगु तःगू हे भाषावैज्ञानिक अध्ययन सम्बन्धी सफूया नापं तःपु रचना पिकयादिल । जापानया मन्टारो जे हासिमोतों नं नेपालभाषाया भाषिकातय्‌गु अध्ययन यानाः जापानं भक्तपुर भाषिकाया छगू कोश हे पिकयादिल । जर्मनीयाम्ह मय्‌जु उलरिके कोयल्भरं नेपालभाषाया वाक्य संरचनासम्बन्धी अध्ययन यानाः नेपालभाषाय्‌ दकलय्‌ न्हापां विद्यावारिधि उपाधि हासिल यानादिल । अथेहे कोयल्भरं ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यनाप जानाः A Dictionary of Contemporary Newari (सन् १९९४) नांगु बृहत् कोश प्रकाशित यानादिल ।

नेपालभाषाया कोश निमार्णया ज्याय्‌ संलग्न जुयादीम्ह मेम्ह प्रमुख विद्वान् डा. कमलप्रकाश मल्ल नं खः । मल्लया प्रधान सम्पादनय्‌ A Dictionary of classical Newari (सन् २०००) नामक बृहत् कोश प्रकाशनय्‌ वःगु दु गुगु सफूयात जापानया टोयोटा फाउण्डेशनं The best book of the year या पुरस्कार प्रदान याःगु दु ।

थथे स्वतन्त्ररुपं नेपालभाषाया भाषा वैज्ञानिक अध्ययन यायेगु झ्वलय्‌ ज्या यानादीपिं मेपिं भाषाविद्पिं नं दनि । गथे – रमापतिराज शर्मा, काशीनाथ तमोट, अयोध्याप्रसाद प्रधान आदि । अथे हे विद्यावारीधी उपाधिया नितिं नेपालभाषाया विभिन्न विषययात कयाः अध्ययन अनुसन्धान यानादीपिं विद्वानपिं गथे – कमलप्रकाश मल्ल, शिशिरकुमार स्थापित, तेजरत्न कंसाकार, सुन्दरकृष्ण जोशी, क्यारोल जेनेटी, ज्योतिप्रभा तुलाधर, रुद्रलक्ष्मी श्रेष्ठ, तुयुबहादुर महर्जन, ओमकारेश्वर श्रेष्ठ आदिपिनिगु अध्ययनं नं नेपालभाषाया भाषावैज्ञानिक अध्ययनया ख्यलय्‌ तःजिगु ज्या जूगु दु ।

नेपालभाषायात एकाक्षरीय भाषा रूपय्‌ कयातःगु दु ।  श्वासया छगू झड्का अर्थात् छसासलं उच्चारण जुइगु वर्ण वा वर्ण समूह हे ‘आखः’ अर्थात् अक्षर (Syllable) खः । थ्व भाषाय्‌ प्रत्येक अक्षरया थःथःगु अर्थ दयाच्वनी गथे – ला/खा/जा/सा/ (Meat/Hen/Rice/Cow/) नेपालभाषाय्‌ २०गः स्वरवर्ण, २९गः व्यञ्जन वर्ण नापं यानाः ४९ वर्णःया Graphic/Set दु । थुकिया वर्ण देवनागरी लिपिया वर्णनाप आपालं ज्वःलाःगुलिं थुपिं हे वर्ण छ्यलाः नेपालभाषा च्वयेगु यानावःगु दु । नेपालभाषाया व्यञ्जन वर्णय्‌ दन्त्य /त/ वर्ग व मूर्धन्य/ट/ वर्गय्‌ पाःगु खनेमदु उकिं तद्भव शव्द बाहेक दन्त्य /त/ वर्ग हे छ्यलेगु जूगु दु । अथेहे ल्ह, ह्र, म्ह, न्ह चिना आखः मखुसे छगः वर्ण अर्थात् ल, र, म, न वर्णया महाप्राण कथं छ्यलेगु जूगु दु ।

नेपालभाषाया वाक्य संरचना मूलतः SOV (Subject +Object +Verb)  खः । लिंग भेद, वचन भेद मदु । भाषावैज्ञानिकतय्‌सं असर्वनामिक भाषा समूह दुने दुथ्याकातःगु नेपालभाषाया वाक्यय्‌ सर्वनामया छुं नं अंश क्रियाय्‌ प्रतिबिम्बित जुइमखु । निर्जीव वस्तु ल्याःखायेबलय्‌ वस्तुया आकार स्वरूपअनुसार संख्यानाप प्रत्यय छ्यलेगु जुइ गथे – /छपाः लप्ते/, /छपु गा/, /छफ्वःस्वां/, /छखा छेँ/ आदि । अथेहे पुनेगु (wear) क्रियाया छ्यलाय्‌ नं अंग्रेजी wear वा नेपाली भाषाय्‌ ‘लगाउने’ थें छता हे क्रिया छ्यलेगु मजुसे पुनेगु अंग स्वयाः छ्यलेगु जुइ । गथे –

दुतछ्वयेमाःगु जूसा /न्ह्यायेगु / क्रिया च्वनी । गथे – सुरुवाः न्ह्यायेगु, लाकां न्ह्यायेगु, घडी न्ह्यायेगु आदि । गःपतय्‌ जूसा /क्वखायेगु/ जुइ । गथे – सिखः क्वखायेगु, कोखा क्वखायेगु आदि । म्हय्‌ जूसा /फीगु/ जुइ । गथे – लं फीगु, स्वीटर फीगु आदि । छ्यनय्‌ जूसा /छुइगु/ जुइ । गथे  – स्वां छुइगु , लुस्वां छुइगु आदि ।

वचन

वचनया खँय्‌ निर्जिव बस्तुखय्‌ बहुवचन यायेमाल धाःसा छुं नं प्रत्यय तनेम्वाः, एक वचन व बहुवचन छगू हे जुइ । गथे – छपु कलम > आपाः कलम । तर सजिव बस्तुइ मानेवेत्तर प्राणीया लिउने /त/ प्रत्यय च्वनी । गथे  – खिचा > खिचात, लाखे > लाखेत, इमू >  इमूत आदि । तर मनुखय्‌ नं यदि थःथिति खँग्वः, सर्वनाम, तथा हनेबहपिंत /पिं/ प्रत्यय च्वनाः बहुवचन जुइ । गथे – जुजु >  जुजुपिं, भाजु् >  भाजुपिं, जि >  जिपिं, छि >  छिपिं, दाजु >  दाजुपिं, तता > ततापिं आदि । तर मनूतय्‌ दुने नं, जाति तथा पेशावाचक शव्द, चिकीधिकःपिं, हनेम्वाःपिंत /त/ प्रत्यय च्वनी । गथे – मचा > मचात, च्यः > च्यःत, सँय्‌ > सँय्‌त, जोशी > जोशीत, ज्यापु > ज्यापुत आदि ।

लिंग

लिंगया खँय्‌ पुलिंगं स्त्रीलिंगय्‌ यंकेत नं अप्वः थें यानाः शव्दया लिउने /नी/ प्रत्यय तया यंकेगु याइ । गथे – खँय्‌ > खँयनी, सापू > सापूनी, स्यस्यः > स्यस्यःनी । तर गुलिं शब्दय्‌ /मा/, /बा/, /थु/ न्ह्यतँसा तयाः स्त्रीलिंग पुलिंग छुटे यायेगु जुइ । गथे – माकिसि > बाकिसि, मासल > बासल, मामेय्‌ > थुमेय्‌ आदि । तर गुलिखय्‌ शब्द हे हिलेमाःगु जुइ । गथे – मां > बौ, भाजु > मय्‌जु, जुजु > लानि, बागः > भुतू आदि ।

अथेहे प्राचीन नेपालभाषाया शब्दया तुलनाय्‌ थौंकन्हय्‌या नेपालभाषाया शब्दया रूप व अक्षर संरचना (Syllable Structure) य्‌ आपालं सरलता वःगु दु । थौंकन्हय्‌ गथे नवायेगु खः अथेहे च्वयेगु यानाहःगु दु । गथे – खोपृङ् > ख्वप, बूगाय्मी > बुंग, ददाजु > दाजु, ससल > ससः, खलक > खलः आदि आदि । ताःहाकयेक नवायेथाय्‌ तःग्वः आखः मतसे दीर्घया चिं तयाः च्वयेगु यानाहःगु दु । यदि ताःहाकयेक नवायेमाःगु व्यञ्जन वर्ण इकार वा उकार जुलधाःसा दीर्घ इकार, दीर्घ उकार यानाः च्वयेगु जूगु दु । गथे – जनी, जी, मी कू, पू, तू । यदि अकार वा आकार जूसा विसर्ग तयेगु गथे – लः, जः, खाः, साः आदि । अथेहे न्हासं थ्वःगु आखः ताःहाकयेक नवायेमाःगु जूसा सिन्हफुति / ं/ (सिरविन्दु) तयेगु । गथे स्वां, गं, पं, बाखं । चीहायेक जक न्हासं थ्वइगु जुलसा चन्द्रविन्दु / ँ/ तयेगु । गथे – सँ, गँ, पँ, खँ, जँ, स्वँ, तँ आदि यानाः च्वयेगु यानाहःगु दु । अथेहे एकारय्‌ नं क्रिया जुल धाःसा च्वय्‌ ब्वयेकेगु गथे धाये, स्याये, खाये, साये आदि यायेगु । यदि संज्ञा वा अव्यय्‌ शब्द जुल धाःसा तुति सालेगु अर्थात् हलन्त यायेगु गथे – पसलय्‌, ससलय्‌, थासय्‌, तलय्‌, क्वय्‌, च्वय्‌ आदि यानाः च्वयेगु यानाहःगु दु । थज्याःगु हिज्जेया नियम फुक्कस्यां पालना मयाःसां आपाःस्यां पालना यानाहःगु दु ।

नेपालभाषाया वर्णयात माग्वः (स्वरवर्ण) व बाग्वः (व्यञ्जन वर्ण) यानाः निथीकय्‌ ब्वथले छिं ।

१) माग्वः अर्थात् स्वरवर्ण

नेपालभाषाय्‌ माग्वलय्‌ मान स्वरकथं इ, उ, ए, अ व आ यानाः न्यागः कयातःगु दु । प्रत्येक वर्णया दीर्घता, नासिक्य व दीर्घनासिक्य यानाः मेगु स्वथी नं दत । थुकथं नेपालभाषाय्‌ २० गः माग्व दत, थुपिं थथे खः –

मूलस्वर       इ      उ     य्‌      अ     आ

दीर्घस्वर इः     उः    एः     अः     आः

नासिक्य इँ      उँ     एँ      अँ     आँ

दीर्घनासिक्य     इँ(ः)   उँ(ः) एँ(ः)   अँ(ः) आँ(ः)

थुलि बाहेक च्यागः द्विस्वर अइ, अउ, अय्‌, आइ, आउ, आय्‌, इउ, उइ, नं दनि । थ्व द्विस्वरय्‌ निगः  – ‘आय्‌’ व ‘अय्‌’ यात पश्चिमा गुरुकूलं दीक्षित भाषाविद्पिंसं छगः माग्व– monopthong धाइ । ‘अय्‌’ व ‘आय्‌’ यात आइ.पी.ए.या धलः कथं छगः धाःसां नेपालभाषाय्‌ थुपि ध्वनि तात्विक रूपं परिवर्तन जुयावःगु द्वितियक स्वरजक खः । उकिं मानस्वरया झ्वलय्‌ नेपालभाषाया न्यागःजक स्वर वर्ण नालेमाःगु खनेदत ।

२) नेपालभाषाया बाग्वः अर्थात् व्यञ्जनवर्ण

नेपालभाषाय बाग्वः अर्थात् व्यञ्जनवर्ण २९ गः दु । उच्चारण स्थानया ल्याखं – द्वयोष्ठ्य –निगू म्हुतुसि ल्वाकाः नवायेगु ७, दन्तमूलीय १४, तालव्य १, हनुमूलीय ६, व स्वरयन्त्रमुखी १ दु । प्रयत्नया हिसाबं स्पर्शी १२, स्पघर्षी ४, संघर्षी २, नासिक्य ६, कम्पन १, पाश्र्चिक २, व अन्तष्ठ २ दु । अथेहे घोषत्वया ल्याखं सघोष १९ व अघोष १० दु । अथेहे प्राणत्वया ल्याखं अल्पप्राण १५ व महाप्राण १५ दु ।

तिब्बती–बर्मी मूलयापिं हिमाली भाषा नवाइपिं समूहलं जक बास यानाच्वंगु नेपाल उपत्यकाय्‌ समयव्रmमया विस्तारनापं भारोपेली भाषा परिवारया विभिन्न भाषा नवाइपिं मनूत नं विभिन्न कारणं नेपाःगालय्‌ दुथ्यन । फलस्वरूप थुमिगु भाषाया प्रभाव नं विस्तारं थनया भाषा भाषीपिनिगु भाषाय्‌ लाःवन । थुकथं नेपालभाषायात प्रभाव लाकूगु प्रमुख भाषात खः —संस्कृत/प्राकृत भाषा, मैथिली, फारसी भाषा, खस नेपाली भाषा, अङ्ग्रेजी, हिन्दी भाषा आदि आदि ।

संस्कृत/प्राकृत भाषा :

विभिन्न भाषाभाषी नेपाल उपत्यकाय्‌ दुहांवयेगु व्रmमय्‌ ई.पू. ५४२ पाखे कोशल राजा विडुडभनं कपिलवस्तु व मगधया जुजु अजातशत्रूं वैशाली गणराज्यय्‌ आव्रmमण यासेंलि अनच्वंपिं शाक्य, कोलिय र वृजी समूहया मनूत नेपाल उपत्यकाय्‌ दुहांवल । थथेहे उत्तर भारतं नं लिच्छवि आदि जातिया मनूत नं थीथी कारणं थीथी इलय्‌ थन दुहांवल । थुपिं संस्कृतया नापं संस्कृत मूलया भाषा –मागधी, प्राकृत आदि नवाइपिं भाषाभाषीत खः । थुपिं स्वनिगलय्‌ दुहां वयाः थनया तिब्बती–बर्मी भाषा नवाइपिं आदिवासी नेवाःत नाप जीवनयापन यासेंलि आदिम नेवाःतय्‌गु भाषाय्‌ नं थुमिगु प्रभाव लात । संस्कृत भाषाया शब्दत तप्यंक हे तत्सम, तद्भवया रुपय्‌ नेपालभाषाय्‌ दुथ्यंगु जक मखुसे संस्कृतभाषााया गुलिखय्‌ क्रियापद तकं नेवारकरण यानाः थःपिनिगु नेपालभाषाय्‌ छ्यः वन गथे – ज्वज्वलपे, भजलपे, नमलपे, सुमलपे आदि थुकिया दसु खः । समयव्रmमलिसें संस्कृत–प्राकृत भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय्‌ थुलि सम्म लातकि तत्कालीन समाजं संस्कृत भाषाया प्रयोगयात प्रतिष्ठा व गर्व कथं काल । फलत अभिलेख, वाङ्मय नापं संस्कारगत विधिविधानया ज्याखँय्‌ तकं संस्कृत भाषां थाय्‌ काल, गुगु थौंतक कायम हे जुयाच्वंगु दसु झीगु न्ह्यःने दु ।

मैथिली :

तिरहुतया सिम्रौनगढय्‌ गयासुद्दिन तुगलकं आव्रmमण यासेंलि अनया जुजु हरिसिंहदेव सिम्रौनगढं बिस्युंवयाः स्वनिगः वयेगु क्रमय्‌ सन १३२५य्‌ सिन्धुलीया तीनपाटन धैगु थासय्‌ जुजुया मृत्यु जुल । तर अथे खःसां रानी देवलदेवी व वयानाप बिस्युंवःपिं तिरहुतया मनूत काठमाडौं उपत्यकाय्‌ दुथ्यन । थुकथं तिरहुतया मनूत थन दुथ्यंसेंलि उमिगु भाषा, संस्कृतिया प्रभाव नं थन खनेदत । अझ तत्कालीन मल्ल जुजुपिनिगु वैवाहिक सम्बन्ध मिथिलाया राजकुमारीपिं नाप जुसेंलि मैथिलीभाषाया प्रभाव नेपालभाषाय्‌ अप्वः खनेदत । थुलि जक मखु भारतया बिहार तथा नेपाःया तराइ पाखें मुस्मांतय्‌गु हमलां यानाः थःपिनिगु जीवन नापं धर्म संस्कृति रक्षाया नितिं दुहांवःपिं मैथिली विद्वानतय्‌ आगमनं अझ मैथिलि भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय्‌ जक मखु थनया साहित्य संस्कृतिइ तकं लाःवन । झिंप्यंगूगू शताब्दीइ मैथिली भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय्‌ लाःगुया प्रमाण नेपालभाषाया प्राचीन मौलिक ग्रन्थ गोपालराज वंशावलीया भाषायात कायेफु।

फारसी भाषा :

झिंखुगूगु व झिन्हय्‌गूगु शताब्दीइ भारतय्‌ मुगलतय्‌सं थःपिनिगु शासन व्यवस्था क्वातुके धुंक्रूगु जक मखुसे कला तथा साहित्य–संगीत आदिया ख्यलय्‌ नं उपिं तसकं जायेधुंकूगु जुयाच्वन । फलत नेपाःया तत्कालीन मल्ल शासक तथा भारदारपिंत उमिगु कला संगीत वेशभूूषां जक प्रभावित याःगु मखुसे उमिगु भाषा नवायेगुली तकं थःपिसं गौरव तायेकीगु जुल । सन् १६९९ स जुजु भूूपतिन्द्र मल्लया राज्यकालय्‌ आसामया कर्णपुर कायस्थं च्वःगु ‘फारसीपद प्रकाश’ थेंज्याःगु सफू नेपालभाषामा अनुवाद जूगु थुकिया छगू दसु खः । उगु सफू संस्कृत, फारसी तथा नेपालभाषां अर्थ पिज्वइकथं च्वयातःगु सफू खः । थुकिया प्रभावस्वरूप नेपाली शासन पद्धतियात माःगु आपालं न्यायनिसाफ व प्रशासनसम्बन्धी आपालं फारसी खँग्वःत नेपालभाषाय्‌ दुहांवल ।

खस नेपाली भाषा

झिंन्हय्‌गूगु शताब्दीइ थ्यंका पश्चिम नेपालय्‌ विकास जुयावःगु खस राज्यनाप उपत्यकाया मल्ल शासकपिनिगु सम्वन्ध स्थापित जुल । अनं लिपा खसभाषीत उपत्यकाया मल्ल शासक तथा थनया मनूत नाप सीदयेक सम्पर्कय्‌ वल । अथेहे राज्यया सिमानाय्‌ दयेकातःगु किल्लाय्‌ पाःच्वनीपिं फुक्क धयाथें पदाधिकारीत नं खसभाषी जूगुलिं थुमिगु भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय्‌ नं लाःवन । लक्ष्मीनरसिंह मल्लया मखंत्वालय्‌ च्वंगु सन् १६४९ या शिवालयया अभिलेख, प्रताप मल्लया सन् १६७८ या रानीपुखूया अभिलेख आदिं झिंन्हय्‌गू शदी न्ह्यः हे थन स्वनिगलय्‌ खस नेपालीभाषाया प्रभाव दयेधुंकूगु सीदु । जुजु पृथ्वीनारायण शाहं काठमाडौं उपत्यका त्याकेधुंकाः ला खसनेपाली भाषा राज्यया प्रशासनिक भाषा हे जुल । अझ राणाकालय्‌ थ्व भाषायात प्रशासन, अड्डा अडालतय्‌ तकं वहिष्कार यानाविसेंलि खस नेपाली भाषाया प्रभाव जक नेपालभाषाय्‌ दुथ्यनेगु मजुसे गुलिस्यां थः मचाखाचातय्‌त नेपालभाषा ल्हाकेगु त्वःताः खस भाषा ल्हाकेगु तकं यानाहल । थज्याःगु प्रभाव स्वरुप नेपालभाषाया थःगु हे मौलिक खँग्वः दुगुली तक नं मिलेजूगु, बनेजूगु, सफाजूगु, चलेजूगु आदि कथं नवायेगु जूवन ।

अङ्ग्रेजी, हिन्दी भाषा

वि.सं. २००७ सालया राजनीतिक परिवर्तननापं नेवाःतयसं विदेशीत नापया सम्पर्क भाषाकथं अंग्रेजी, हिन्दीभाषायात छ्यलेगु यानाहल । फलत थुमिगु भाषाया प्रभाव नं नेपालभाषाय्‌ सीदयेक खनेदत । टुपिन, बाकस, कोट, इस्कोट, यारलिङ आदि अंग्रेजी भाषाया खँग्वःयात नेपालभाषा भाषीतय्‌सं थःपिनिगु हे शब्द थें यानाः छ्यलेगु याःगु थुकिया दसु खः । अथेहे चलचित्र, पत्रपत्रिका एवम् सफू आदिया माध्यमपाखें नं हिन्दी भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय्‌ लाःवःगु दु । थुकथं नेपालभाषाया उत्पत्ति हिमाली समूहया भाषापाखें जूगु खयानं छगू जीवित भाषाया दसु स्वरुप ईया ह्यूूपाः नापनापं थःनाप सम्पर्कय्‌ वःगु थीथी भाषाया प्रभाव नं थ्वं ग्रहन यायां यंकेगु यात । थ्व हे कथं वर्तमान नेपालभाषायात भाषाविद्पिसं मिश्रित जाति व मिश्रित भाषाया प्रभावं विकसित जूगु भाषा कथं परिभाषित याःगु दु ।

छगू थासय् छप्वाः प्वालय् छम्ह चखुंचा दु । वया यक्व सम्पत्ति दु । छु छु धासा भिंपू बागः, ध्यबा बागः, कँय् बाकू छकू व वह छकू दु । छन्हु व चखुंचा थःगु छेँय् च्वनाच्वंबलय् भ्वाथःगु लं फिनावःम्ह छम्ह ज्यापुचा खन । ज्यापुचित खनेवं वं धाल – ‘“हुँ वःम्ह ज्यापुचिया भ्वाथःगु लं, जिति धन सुयां मरु, जिति धन सुयां मरु ।’ थथे धयाच्वंगु ज्यापुचां ताल । चखुंचां हे थथे हिस्यानाः धाःगु खनाः छेँय् वनाः बांलाःगु वसः पुनावल ।

बांलाःगु वसः पुनावःगु खनाः व चखुंचां धाल – ‘हुँ वःम्ह ज्यापुचा भ्वासिचाः, जिति धन सुयां मरु, जिति धन सुयां मरु ।’ थथे धाःगु तायाः ज्यापुचां तंम्वयेका जुजुयाथाय् उजुर याःवन ।

ज्यापुचां बिन्ति यात ‘हे महाराज ! जितः फल्नागु थासय् फल्नागु प्वालय् च्वंम्ह चखुंचां तस्सकं हेपंख्यात ! भ्वाथःगु वसः पुनावनां हिस्यात । बांलाःगु वसः पुना वनां भ्वासिचा धाल । वयाति धन सम्पति सुयां हे मरु धकाः व ला साप हे फुँइ यात । निसाफ याना बिज्यायेमाल महाराज !’ ज्यापुचिगु उजुर न्यनाः जुजुया नं चखुंचा खनाः न्याक्क तं पिहां वल ! “आसे रे आसे, जिं स्यूका वैत यायेगु !” थथे धयालि जुजुं सिपाइ छ्वयाः व चखुंचित ज्वंके छ्वत । सिपाइतय्‌सं चखुंचित न्याक्क चिनाः हयाः वयागु धन सहित जुजुया न्ह्यःने हाजिर यात । जुजुं ज्यापुचा व चखुंचा निम्हेसिगु खँ न्यनाः चखुंचां ज्यापुचित हेपंख्याःगु हे खः धकाः सीकाः सिपाइतय्‌त धाल “का थ्व करपिंत हेपंख्याइम्ह व हिस्याइम्ह चखुंचिगु ला दायेका हिँ हुँ ।” जुजुयागु थ्व आज्ञा न्यना चखुंचा छकः इतिइति न्हिल अले धाल– “महाराज ! जुजु धैम्ह ला वीर जुइ । छपिं धात्थें वीर खः धैगु जूसा छम्हं नयाबिज्याहुँ रे । जि थें जाःम्ह जाबा चखुंचा छम्ह नयेत नं कुचाकुचा थला नयेमाःला !” चखुंचिगु थ्व खँ न्यनाः जुजुया भचा मछासे च्वन । का सा का, छम्हं हे नयेका धकाः चखुंचित चि–चिकनय् वालाः नयेत थिक्क यानाः चखुंचिके न्यन – ‘छ्यनंनिसें नये लाकि प्यनंनिसें नये ?’  चखुंचां धाल – ‘छ्यनंनिसें नःसा माकुसे च्वनी, प्यनंनिसें नःसा खि नवइ । महाराजया यत्थासं नयाबिज्याहुँ ।’ अथे जूसा छ्यनंनिसें हे नयेका धयाः जुजुं छ्यनंनिसें चखुंचा छम्हं नुनाछ्वत ।

थत हेपंख्याःम्ह चखुंचित जुजुं नयाछ्वत धकाः लय्लय्तातां ज्यापुचा छेँय् वन । जुजु नं न्हिच्छि थः माःमाःगु ज्या याये धुंकाः बहनी जुसेंलि द्यं वन । तर व चखुंचा जुजुया प्वाथय् उखें थुखे, थुखें उखे भुर्रभुर्र ब्वयाः ‘जुजु पिने जि दुने, जुजु पिने जि दुने’ धकाः हालाच्वन । न्हिनय् ज्याजि याना जूगुलिं जुजु छुं वाःमचा । आः चान्हय् सकस्यां न्ह्यः वयाः गनं हाःसः मदुबलय् जुजुं चुखुंचा हालाच्वंगु ताल । ‘अहो, थ्व चखुंचां ला ज्यापुचित जक हेपंख्यात धयां जितः समेतं हेपंख्यात । थ्व ला साप हे उलि ग्यं थुलि ग्यं मस्यूह्म जुयाच्वन । तर, जिगु प्वाथय् हे ला खनि । थौं चच्छि द्यनाः दनेबलय् थ्व सिनाः नं खि जुइ हे धुंकी थें ! छु याइ थ्वं ?” मनमनं थथे धयाः जुजुं न्ह्यः वयेकेगु कुतः यात । तर न्ह्यः वयेकेफुगु मखु । चखुंचा ला प्वाथय् पपुतिं भाराभारा दाया झन ततसकं हालाहल– ‘जुजु पिने जि दुने, जुजु पिने जि दुने ।’ जुजुं तंम्वयेकाः प्वाथय् पौंपौं दायाः चखुंचित ‘हालेमते, सुम्क च्वँ’ धाल । तर, चखुंचां हालेगु त्वःतूगु मखु । चच्छि तक जुजुयात द्यने बिउगु हे मखु । लासाय् जक फाताफाता पुलाः जुजुं अथे हे चा छ्वत । कन्हय् सुथ जुसेंलि जुजु निम्ह सिपाइत ब्वनाः पिथा च्वँवन । पिथा च्वनेबलय् चखुंचा पिहाँ वलकि चंदक पालाः निकू थलाब्यु धकाः जुजुं इमित धयातल । जुजुया पिथा च्वन । निम्ह सिपाइ निपु तलवार ज्वनाः चखुंचा पिहां वल कि पाले धकाः जवंखवं च्वनाः तयार जुयाच्वन । तर जुजुया खि पिहां वया नं चखुंचा पिहां मवः । प्वाथय् च्वनाः ‘जुजु पिने जि दुने, जुजु पिने जि दुने’ धकाः थुगु माथं हालाच्वन । लिपा जुजुं ‘म्वाःल पिहां वा, छंगु धन सम्पत्ति नं फुक्क लित बी’ धकाः आपाः बिन्तिभाव यासेंलि पिहां वल । सिपाइतय्‌सं चखुंचित पाले धकाः भ्वाक्क पाःगु ला जुजुया प्यनय् लानाः प्यं निकू दल । चखुंचा भुरर्र ब्वया वनाः पःखालय् जूवन । जुजुया प्यं बाकू दःगु खनाः ‘नल मखुला छम्हं ! नल मखुला छम्हं !’ धकाः हालाच्वन ।

चखुंचा पखालय् च्वनाः थथे हालाच्वन । उबलेय् लाक धों छम्ह तीजक वयाः चखुंचित काचाक्क ज्वनाःजिनाः ‘का छंत नयेत्यल’ धकाः धाल । ध्वंयागु थ्व खँ न्यनाः चखुंचिया सातुपुतु वन । तर, वं गाक्क धीरज यानाः क्वमालि जुयाः धाल– “ध्वंगुर्जु ! स्व, जिगु म्ह छम्हं खि किनाच्वंगु दु । थ्व खि किनाच्वंगु पपू छक लखय् सिला गंके, अले नयेमाःसा न । आः खि नवयेक नयां छु साइ !” ध्वंगुर्जुं नं थय्क बिचाः यातकि ‘खः बा ! खि नवयेक नयां छु याये, नयेगु जुसेंलि साक्क हे नये का !’ थथे बिचाः याना वं चखुंचित त्वताबिल । ध्वँलं त्वःतेवं चखुचां म्वःल्हुयाः म्हय् किनाच्वंगु खि फुक्क चाया छ्वयालि सिमाय् जुनाः निभाः पाःवन । “आः ला, यच्चुसे च्वने धुंकल । नये जिल मखुला ? का वा, जि नये पित्यात ।” धयागु ध्वंयागु थ्व खँ न्यनाः चखुंचां धाल– “भचा आसे रे । आय्बुयां काय् बुइ ला ! घौपलख ला लुम्मुक निभाः पाये ।”

चखुंचित नये धकाः ध्वंया ई चुलचुल वंकाच्वन । चखुंचा धाःसा हतपतिं कुहां वःगु मखु । चखुंचिया म्ह बांलाक गँसेंलि ध्वंयात धाल – “ध्वंगुर्जु, ध्वंगुर्जु ! का जि निभाः पाये गात । मिखा तिसिनाः आँ या, जि छंगु म्हुतुइ दुहां वने ।” ध्वंगुर्जुया बल्ल नयेत्यल धकाः बिचाः यानाः धाथें मिखा तिसिनाः म्हुतु वां खायाच्वन । चखुंचा ब्वया वयाः ध्वंया म्हुतुइ भुरुक्क खि फानाफिनाः हानं सिमा कचाय् तुं जूवन ।

चखुंचित नये धकाः ई चुलुचुलु वंकाच्वंम्ह ध्वंया वाक्की थथं ई फानाच्वन । चखुंचा न्ह्युन्ह्युं थथे हालाच्वन– “धुकूपिकू जुजुं का, ध्वंगुर्जुं खिका ! धुकूपिकू जुजुं का, ध्वंगुर्जुं खि का !”

उलिचा बाखं थुलिं ।