नेपालभाषायात एकाक्षरीय भाषा रूपय् कयातःगु दु । श्वासया छगू झड्का अर्थात् छसासलं उच्चारण जुइगु वर्ण वा वर्ण समूह हे ‘आखः’ अर्थात् अक्षर (Syllable) खः । थ्व भाषाय् प्रत्येक अक्षरया थःथःगु अर्थ दयाच्वनी गथे – ला/खा/जा/सा/ (Meat/Hen/Rice/Cow/) नेपालभाषाय् २०गः स्वरवर्ण, २९गः व्यञ्जन वर्ण नापं यानाः ४९ वर्णःया Graphic/Set दु । थुकिया वर्ण देवनागरी लिपिया वर्णनाप आपालं ज्वःलाःगुलिं थुपिं हे वर्ण छ्यलाः नेपालभाषा च्वयेगु यानावःगु दु । नेपालभाषाया व्यञ्जन वर्णय् दन्त्य /त/ वर्ग व मूर्धन्य/ट/ वर्गय् पाःगु खनेमदु उकिं तद्भव शव्द बाहेक दन्त्य /त/ वर्ग हे छ्यलेगु जूगु दु । अथेहे ल्ह, ह्र, म्ह, न्ह चिना आखः मखुसे छगः वर्ण अर्थात् ल, र, म, न वर्णया महाप्राण कथं छ्यलेगु जूगु दु ।
नेपालभाषाया वाक्य संरचना मूलतः SOV (Subject +Object +Verb) खः । लिंग भेद, वचन भेद मदु । भाषावैज्ञानिकतय्सं असर्वनामिक भाषा समूह दुने दुथ्याकातःगु नेपालभाषाया वाक्यय् सर्वनामया छुं नं अंश क्रियाय् प्रतिबिम्बित जुइमखु । निर्जीव वस्तु ल्याःखायेबलय् वस्तुया आकार स्वरूपअनुसार संख्यानाप प्रत्यय छ्यलेगु जुइ गथे – /छपाः लप्ते/, /छपु गा/, /छफ्वःस्वां/, /छखा छेँ/ आदि । अथेहे पुनेगु (wear) क्रियाया छ्यलाय् नं अंग्रेजी wear वा नेपाली भाषाय् ‘लगाउने’ थें छता हे क्रिया छ्यलेगु मजुसे पुनेगु अंग स्वयाः छ्यलेगु जुइ । गथे –
दुतछ्वयेमाःगु जूसा /न्ह्यायेगु / क्रिया च्वनी । गथे – सुरुवाः न्ह्यायेगु, लाकां न्ह्यायेगु, घडी न्ह्यायेगु आदि । गःपतय् जूसा /क्वखायेगु/ जुइ । गथे – सिखः क्वखायेगु, कोखा क्वखायेगु आदि । म्हय् जूसा /फीगु/ जुइ । गथे – लं फीगु, स्वीटर फीगु आदि । छ्यनय् जूसा /छुइगु/ जुइ । गथे – स्वां छुइगु , लुस्वां छुइगु आदि ।
वचन
वचनया खँय् निर्जिव बस्तुखय् बहुवचन यायेमाल धाःसा छुं नं प्रत्यय तनेम्वाः, एक वचन व बहुवचन छगू हे जुइ । गथे – छपु कलम > आपाः कलम । तर सजिव बस्तुइ मानेवेत्तर प्राणीया लिउने /त/ प्रत्यय च्वनी । गथे – खिचा > खिचात, लाखे > लाखेत, इमू > इमूत आदि । तर मनुखय् नं यदि थःथिति खँग्वः, सर्वनाम, तथा हनेबहपिंत /पिं/ प्रत्यय च्वनाः बहुवचन जुइ । गथे – जुजु > जुजुपिं, भाजु् > भाजुपिं, जि > जिपिं, छि > छिपिं, दाजु > दाजुपिं, तता > ततापिं आदि । तर मनूतय् दुने नं, जाति तथा पेशावाचक शव्द, चिकीधिकःपिं, हनेम्वाःपिंत /त/ प्रत्यय च्वनी । गथे – मचा > मचात, च्यः > च्यःत, सँय् > सँय्त, जोशी > जोशीत, ज्यापु > ज्यापुत आदि ।
लिंग
लिंगया खँय् पुलिंगं स्त्रीलिंगय् यंकेत नं अप्वः थें यानाः शव्दया लिउने /नी/ प्रत्यय तया यंकेगु याइ । गथे – खँय् > खँयनी, सापू > सापूनी, स्यस्यः > स्यस्यःनी । तर गुलिं शब्दय् /मा/, /बा/, /थु/ न्ह्यतँसा तयाः स्त्रीलिंग पुलिंग छुटे यायेगु जुइ । गथे – माकिसि > बाकिसि, मासल > बासल, मामेय् > थुमेय् आदि । तर गुलिखय् शब्द हे हिलेमाःगु जुइ । गथे – मां > बौ, भाजु > मय्जु, जुजु > लानि, बागः > भुतू आदि ।
अथेहे प्राचीन नेपालभाषाया शब्दया तुलनाय् थौंकन्हय्या नेपालभाषाया शब्दया रूप व अक्षर संरचना (Syllable Structure) य् आपालं सरलता वःगु दु । थौंकन्हय् गथे नवायेगु खः अथेहे च्वयेगु यानाहःगु दु । गथे – खोपृङ् > ख्वप, बूगाय्मी > बुंग, ददाजु > दाजु, ससल > ससः, खलक > खलः आदि आदि । ताःहाकयेक नवायेथाय् तःग्वः आखः मतसे दीर्घया चिं तयाः च्वयेगु यानाहःगु दु । यदि ताःहाकयेक नवायेमाःगु व्यञ्जन वर्ण इकार वा उकार जुलधाःसा दीर्घ इकार, दीर्घ उकार यानाः च्वयेगु जूगु दु । गथे – जनी, जी, मी कू, पू, तू । यदि अकार वा आकार जूसा विसर्ग तयेगु गथे – लः, जः, खाः, साः आदि । अथेहे न्हासं थ्वःगु आखः ताःहाकयेक नवायेमाःगु जूसा सिन्हफुति / ं/ (सिरविन्दु) तयेगु । गथे स्वां, गं, पं, बाखं । चीहायेक जक न्हासं थ्वइगु जुलसा चन्द्रविन्दु / ँ/ तयेगु । गथे – सँ, गँ, पँ, खँ, जँ, स्वँ, तँ आदि यानाः च्वयेगु यानाहःगु दु । अथेहे एकारय् नं क्रिया जुल धाःसा च्वय् ब्वयेकेगु गथे धाये, स्याये, खाये, साये आदि यायेगु । यदि संज्ञा वा अव्यय् शब्द जुल धाःसा तुति सालेगु अर्थात् हलन्त यायेगु गथे – पसलय्, ससलय्, थासय्, तलय्, क्वय्, च्वय् आदि यानाः च्वयेगु यानाहःगु दु । थज्याःगु हिज्जेया नियम फुक्कस्यां पालना मयाःसां आपाःस्यां पालना यानाहःगु दु ।
नेपालभाषाया वर्णयात माग्वः (स्वरवर्ण) व बाग्वः (व्यञ्जन वर्ण) यानाः निथीकय् ब्वथले छिं ।
१) माग्वः अर्थात् स्वरवर्ण
नेपालभाषाय् माग्वलय् मान स्वरकथं इ, उ, ए, अ व आ यानाः न्यागः कयातःगु दु । प्रत्येक वर्णया दीर्घता, नासिक्य व दीर्घनासिक्य यानाः मेगु स्वथी नं दत । थुकथं नेपालभाषाय् २० गः माग्व दत, थुपिं थथे खः –
मूलस्वर इ उ य् अ आ
दीर्घस्वर इः उः एः अः आः
नासिक्य इँ उँ एँ अँ आँ
दीर्घनासिक्य इँ(ः) उँ(ः) एँ(ः) अँ(ः) आँ(ः)
थुलि बाहेक च्यागः द्विस्वर अइ, अउ, अय्, आइ, आउ, आय्, इउ, उइ, नं दनि । थ्व द्विस्वरय् निगः – ‘आय्’ व ‘अय्’ यात पश्चिमा गुरुकूलं दीक्षित भाषाविद्पिंसं छगः माग्व– monopthong धाइ । ‘अय्’ व ‘आय्’ यात आइ.पी.ए.या धलः कथं छगः धाःसां नेपालभाषाय् थुपि ध्वनि तात्विक रूपं परिवर्तन जुयावःगु द्वितियक स्वरजक खः । उकिं मानस्वरया झ्वलय् नेपालभाषाया न्यागःजक स्वर वर्ण नालेमाःगु खनेदत ।
२) नेपालभाषाया बाग्वः अर्थात् व्यञ्जनवर्ण
नेपालभाषाय बाग्वः अर्थात् व्यञ्जनवर्ण २९ गः दु । उच्चारण स्थानया ल्याखं – द्वयोष्ठ्य –निगू म्हुतुसि ल्वाकाः नवायेगु ७, दन्तमूलीय १४, तालव्य १, हनुमूलीय ६, व स्वरयन्त्रमुखी १ दु । प्रयत्नया हिसाबं स्पर्शी १२, स्पघर्षी ४, संघर्षी २, नासिक्य ६, कम्पन १, पाश्र्चिक २, व अन्तष्ठ २ दु । अथेहे घोषत्वया ल्याखं सघोष १९ व अघोष १० दु । अथेहे प्राणत्वया ल्याखं अल्पप्राण १५ व महाप्राण १५ दु ।
तिब्बती–बर्मी मूलयापिं हिमाली भाषा नवाइपिं समूहलं जक बास यानाच्वंगु नेपाल उपत्यकाय् समयव्रmमया विस्तारनापं भारोपेली भाषा परिवारया विभिन्न भाषा नवाइपिं मनूत नं विभिन्न कारणं नेपाःगालय् दुथ्यन । फलस्वरूप थुमिगु भाषाया प्रभाव नं विस्तारं थनया भाषा भाषीपिनिगु भाषाय् लाःवन । थुकथं नेपालभाषायात प्रभाव लाकूगु प्रमुख भाषात खः —संस्कृत/प्राकृत भाषा, मैथिली, फारसी भाषा, खस नेपाली भाषा, अङ्ग्रेजी, हिन्दी भाषा आदि आदि ।
संस्कृत/प्राकृत भाषा :
विभिन्न भाषाभाषी नेपाल उपत्यकाय् दुहांवयेगु व्रmमय् ई.पू. ५४२ पाखे कोशल राजा विडुडभनं कपिलवस्तु व मगधया जुजु अजातशत्रूं वैशाली गणराज्यय् आव्रmमण यासेंलि अनच्वंपिं शाक्य, कोलिय र वृजी समूहया मनूत नेपाल उपत्यकाय् दुहांवल । थथेहे उत्तर भारतं नं लिच्छवि आदि जातिया मनूत नं थीथी कारणं थीथी इलय् थन दुहांवल । थुपिं संस्कृतया नापं संस्कृत मूलया भाषा –मागधी, प्राकृत आदि नवाइपिं भाषाभाषीत खः । थुपिं स्वनिगलय् दुहां वयाः थनया तिब्बती–बर्मी भाषा नवाइपिं आदिवासी नेवाःत नाप जीवनयापन यासेंलि आदिम नेवाःतय्गु भाषाय् नं थुमिगु प्रभाव लात । संस्कृत भाषाया शब्दत तप्यंक हे तत्सम, तद्भवया रुपय् नेपालभाषाय् दुथ्यंगु जक मखुसे संस्कृतभाषााया गुलिखय् क्रियापद तकं नेवारकरण यानाः थःपिनिगु नेपालभाषाय् छ्यः वन गथे – ज्वज्वलपे, भजलपे, नमलपे, सुमलपे आदि थुकिया दसु खः । समयव्रmमलिसें संस्कृत–प्राकृत भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय् थुलि सम्म लातकि तत्कालीन समाजं संस्कृत भाषाया प्रयोगयात प्रतिष्ठा व गर्व कथं काल । फलत अभिलेख, वाङ्मय नापं संस्कारगत विधिविधानया ज्याखँय् तकं संस्कृत भाषां थाय् काल, गुगु थौंतक कायम हे जुयाच्वंगु दसु झीगु न्ह्यःने दु ।
मैथिली :
तिरहुतया सिम्रौनगढय् गयासुद्दिन तुगलकं आव्रmमण यासेंलि अनया जुजु हरिसिंहदेव सिम्रौनगढं बिस्युंवयाः स्वनिगः वयेगु क्रमय् सन १३२५य् सिन्धुलीया तीनपाटन धैगु थासय् जुजुया मृत्यु जुल । तर अथे खःसां रानी देवलदेवी व वयानाप बिस्युंवःपिं तिरहुतया मनूत काठमाडौं उपत्यकाय् दुथ्यन । थुकथं तिरहुतया मनूत थन दुथ्यंसेंलि उमिगु भाषा, संस्कृतिया प्रभाव नं थन खनेदत । अझ तत्कालीन मल्ल जुजुपिनिगु वैवाहिक सम्बन्ध मिथिलाया राजकुमारीपिं नाप जुसेंलि मैथिलीभाषाया प्रभाव नेपालभाषाय् अप्वः खनेदत । थुलि जक मखु भारतया बिहार तथा नेपाःया तराइ पाखें मुस्मांतय्गु हमलां यानाः थःपिनिगु जीवन नापं धर्म संस्कृति रक्षाया नितिं दुहांवःपिं मैथिली विद्वानतय् आगमनं अझ मैथिलि भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय् जक मखु थनया साहित्य संस्कृतिइ तकं लाःवन । झिंप्यंगूगू शताब्दीइ मैथिली भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय् लाःगुया प्रमाण नेपालभाषाया प्राचीन मौलिक ग्रन्थ गोपालराज वंशावलीया भाषायात कायेफु।
फारसी भाषा :
झिंखुगूगु व झिन्हय्गूगु शताब्दीइ भारतय् मुगलतय्सं थःपिनिगु शासन व्यवस्था क्वातुके धुंक्रूगु जक मखुसे कला तथा साहित्य–संगीत आदिया ख्यलय् नं उपिं तसकं जायेधुंकूगु जुयाच्वन । फलत नेपाःया तत्कालीन मल्ल शासक तथा भारदारपिंत उमिगु कला संगीत वेशभूूषां जक प्रभावित याःगु मखुसे उमिगु भाषा नवायेगुली तकं थःपिसं गौरव तायेकीगु जुल । सन् १६९९ स जुजु भूूपतिन्द्र मल्लया राज्यकालय् आसामया कर्णपुर कायस्थं च्वःगु ‘फारसीपद प्रकाश’ थेंज्याःगु सफू नेपालभाषामा अनुवाद जूगु थुकिया छगू दसु खः । उगु सफू संस्कृत, फारसी तथा नेपालभाषां अर्थ पिज्वइकथं च्वयातःगु सफू खः । थुकिया प्रभावस्वरूप नेपाली शासन पद्धतियात माःगु आपालं न्यायनिसाफ व प्रशासनसम्बन्धी आपालं फारसी खँग्वःत नेपालभाषाय् दुहांवल ।
खस नेपाली भाषा
झिंन्हय्गूगु शताब्दीइ थ्यंका पश्चिम नेपालय् विकास जुयावःगु खस राज्यनाप उपत्यकाया मल्ल शासकपिनिगु सम्वन्ध स्थापित जुल । अनं लिपा खसभाषीत उपत्यकाया मल्ल शासक तथा थनया मनूत नाप सीदयेक सम्पर्कय् वल । अथेहे राज्यया सिमानाय् दयेकातःगु किल्लाय् पाःच्वनीपिं फुक्क धयाथें पदाधिकारीत नं खसभाषी जूगुलिं थुमिगु भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय् नं लाःवन । लक्ष्मीनरसिंह मल्लया मखंत्वालय् च्वंगु सन् १६४९ या शिवालयया अभिलेख, प्रताप मल्लया सन् १६७८ या रानीपुखूया अभिलेख आदिं झिंन्हय्गू शदी न्ह्यः हे थन स्वनिगलय् खस नेपालीभाषाया प्रभाव दयेधुंकूगु सीदु । जुजु पृथ्वीनारायण शाहं काठमाडौं उपत्यका त्याकेधुंकाः ला खसनेपाली भाषा राज्यया प्रशासनिक भाषा हे जुल । अझ राणाकालय् थ्व भाषायात प्रशासन, अड्डा अडालतय् तकं वहिष्कार यानाविसेंलि खस नेपाली भाषाया प्रभाव जक नेपालभाषाय् दुथ्यनेगु मजुसे गुलिस्यां थः मचाखाचातय्त नेपालभाषा ल्हाकेगु त्वःताः खस भाषा ल्हाकेगु तकं यानाहल । थज्याःगु प्रभाव स्वरुप नेपालभाषाया थःगु हे मौलिक खँग्वः दुगुली तक नं मिलेजूगु, बनेजूगु, सफाजूगु, चलेजूगु आदि कथं नवायेगु जूवन ।
अङ्ग्रेजी, हिन्दी भाषा
वि.सं. २००७ सालया राजनीतिक परिवर्तननापं नेवाःतयसं विदेशीत नापया सम्पर्क भाषाकथं अंग्रेजी, हिन्दीभाषायात छ्यलेगु यानाहल । फलत थुमिगु भाषाया प्रभाव नं नेपालभाषाय् सीदयेक खनेदत । टुपिन, बाकस, कोट, इस्कोट, यारलिङ आदि अंग्रेजी भाषाया खँग्वःयात नेपालभाषा भाषीतय्सं थःपिनिगु हे शब्द थें यानाः छ्यलेगु याःगु थुकिया दसु खः । अथेहे चलचित्र, पत्रपत्रिका एवम् सफू आदिया माध्यमपाखें नं हिन्दी भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय् लाःवःगु दु । थुकथं नेपालभाषाया उत्पत्ति हिमाली समूहया भाषापाखें जूगु खयानं छगू जीवित भाषाया दसु स्वरुप ईया ह्यूूपाः नापनापं थःनाप सम्पर्कय् वःगु थीथी भाषाया प्रभाव नं थ्वं ग्रहन यायां यंकेगु यात । थ्व हे कथं वर्तमान नेपालभाषायात भाषाविद्पिसं मिश्रित जाति व मिश्रित भाषाया प्रभावं विकसित जूगु भाषा कथं परिभाषित याःगु दु ।
नेपालभाषा साहित्यय् दकले न्हापांगु तःम्ह कविपिनिगु कविता मुनाः पिदंगु सफू नेपाली विहार कविता संग्रह (१०५९) खः । थुकिया संग्रहकर्ता व सम्पादक फत्तेबहादुर सिंह खः । थ्व कविता मुनायात निगू खण्डय् ब्वथलातःगु दु । थुकी यलया मल्ल जुजु श्रीनिवास मल्लयागु छपु कविता प्राचीनकालयागु दु धाःसा मेगु माध्यमिक कालयापिं थीथी कविपिनिगु पद्य दुथ्याः । प्रथम खण्डय् गुपु (९) व द्वितीय खण्डय् च्यापु (८) याना झिंन्हय्पु (१७) पद्य दुथ्याः । थुकी दुथ्याःपिं कविपिं व कविता क्वय् न्ह्यथनाकथं दु । –
१. सिद्धिचरण श्रेष्ठ – राष्ट्रीय गान, वर्षा, गंगु खुसी, २). पुर्णबहादुर नेवाः – धर्मया मर्म ३) फत्तेबहादुर सिंह – स्वां व कं, स्त्री शिक्षा, सफलताया नियम, प्रभाति (ब्यहां चुलि), बांमलागु चाल ४) श्रीनिवास मल्ल – सुदामा चरित्र, ५). सिद्धिदास अमात्य – काल चक्र, ६.) योगवीर सिंह – किर्तियात, जिगु मनया उदगार (अशान्त हृदय) नामं, ७) वैकुण्ठप्रसाद लाकौल – ह्वयेत्यंगु स्वांयात, विनय (तारा) नामं), ८.) हरिकृष्ण – नेपालभाषा साहित्य, ९) धम्र्म आदित्य धम्र्माचार्य – जन्मभूमि नेपाल, १०.) सुप्रभात – रत्न, ११) शुभदिन प्रकाश – कीर्ति फत्तेबहादुर सिंहं थ्व नेपाली विहार सफू राणाशासनया निरंकुशता चरम स्थिती थ्यनाच्वंगु इलय् अति सहास यानाः पिकयादीगु खः । थथे नेपालय् राणाशासनया निरंकुशताया चरम परिस्थितिइ नं नेपाली विहार सम्पादन याना पिकायेगु धयागु सरासर तत्कालिन शासकपिंत छगू कथं हाथ्याब्यूगु खः । थ्व हे कथं झिंछम्ह कविपिनिगु झिंन्हय्पु कविताया संग्रह थ्व नेपाली विहार सफूया सम्पादक फत्तेबहादुर सिंहं सफू पिकाःगु द्वपनय् सर्वश्वहरणया नापं जन्मकाःछिं कैदया सजाय फयेमाल धाःसा थुकी कविता दुथ्याःपिं कविपिं –सिद्धिचरण श्रेष्ठ, योगवीरिसिंहपिंत नं जेलय् स्वथनेगु यात । थथे सफू पिकायेगु जोश ल्याय्म्हम्ह फत्तेबहादुर सिंहयात छखे तत्कालिन जागरुक युवातय्गु भूमिगत राणाविरोधी गतिविधिया प्रभावस्वरुप वःगु खःसा मेखेर ‘मांभाय्या सेवा यायेगु नं मांयाःगु सेवा यायेगु बराबर खः’ धकाः फत्तेबहादुरयात सान्त्वना ब्यूम्ह (मां मदुथाय् बिचाः वःम्ह) फत्तेबहादुरया पाजुबाज्या सिद्धिदास महाजुया हःपालं नं खः मधासें मगाः । थ्व खँ फत्तेबहादुर सिंहं थःगु नेपाली विहार सफूया भूमिकाय् न्ह्यथनादीगु दु । महाकवि सिद्धिदासया सल्लाह कथं हे फत्तेबहादुर सिंहं थ्व सफू भारतया बेतियाय् वनाः १००० प्रति छापेयाकाः हयादीगु खः, तर न्यासःगूति पिहांवने धुंकाः तत्कालिन सरकारं जफत यानाबिल । लिपा हानं प्रजातन्त्र पश्चात् ने.सं १०९६स थ्व सफूया मेगु संस्करण पिकायेगु ज्या जुल ।
जुजु श्रीनिवास मल्लया प्राचीन काव्यंनिसें माध्यमिक कालया कविपिं सिद्धिदास महाजु, योगवीर सिंह, धर्मादित्य धर्माचार्यया कविता नापं नेपालभाषा काव्य साहित्यय् स्वच्छन्दवादया शुरुवात यानादीम्ह वैकुण्ठप्रसाद लाकौल व सिद्धिचरण श्रेष्ठया कविता दुथ्याःगु थ्व सफू तत्कालीन ईया निंतिं छगू महत्वपूर्ण व तःजिगु सफू ला जु हे जुल, उकिया नापनापं थ्व नेपाली विहार कविता संग्रहलं माध्यमिककाल व प्रारम्भिक आधुनिककालया काव्यया सेतु कथं ज्या याःगु दु । छखे भाषानुराग, उपदेशात्मक प्रवृत्ति थेंज्याःगु माध्यमिककालिन काव्य विशिष्टता दुगु काव्य दुथ्यानाच्वंगु दुस मेखेर स्वतन्त्र विषय चयन, कल्पनाशीलता, सौन्दर्यया उपासना आदि थेंज्याःगु प्रारम्भिक आधुनिककालया स्वच्छन्दवादी कविता नं लानाच्वंगु दु । थथे हे थ्व नेपाली विहार सफुलिइ दुथ्याःगु कविता गुलि महत्वपूर्ण जू अझ व स्वयाः नं थ्व सफूया भूमिका म्हो महत्वपूर्ण मजू । नेपाली विहार सफूया भूमिकाय् केवल सफू सम्पादन यानादीम्ह फत्तेबहादुरया भाषिक सजगता, मातृभाषा अनुराग जक ल्यहेंपुयाच्वंगु मखु भूमिकाया रुपय् फत्तेबहादुरं नेपालभाषाया गद्ययात स्वतःस्फूर्त रुपं गुगु वेग, स्वच्छन्दता बिल थ्व स्वयाः न्ह्यः थज्याःगु गद्य नेपालभाषाय् पिदंगु मदुनि । थ्व हे कथं नेपालभाषाया गद्यय् नं स्वचछन्दवाद थ्व हे सफुलिइ छ्यलातःगु गद्यं न्ह्याकूगु दु ।
नेपालभाषा साहित्यय् दकलय् न्हापांगु तःम्ह कविपिनिगु कविता मुनाः पिदंगु सफू ‘नेपाली–विहार’ कविता संग्रह (१०५९) खः । थुकिया संग्रहकर्ता व सम्पादक फत्तेबहादुर सिंह खः । थ्व कविता मुनायात निगू खण्डय् ब्वथलातःगु दु । थुकी यलया मल्ल जुजु श्रीनिवास मल्लयागु छपु कविता प्राचीनकालयागु दुसा मेगु माध्यमिककालयापिं थीथी कविपिनिगु काव्य दुथ्याः । प्रथम खण्डय् गुपु व द्वितीय खण्डय् च्यापु यानाः झिंन्हय्पु काव्य दुथ्याः । थुकी दुथ्याःपिं कविपिं व कविता क्वय् न्ह्यथनाकथं दु । –
सिद्धिचरण श्रेष्ठ – राष्ट्रीय गान, वर्षा, गंगु खुसी ।
पुर्णबहादुर नेवाः – धर्मया मर्म ।
फत्तेबहादुर सिंह – स्वां व कं, स्त्री शिक्षा, सफलताया नियम, प्रभाति (ब्यहां चुलि), बांमलागु चाल ।
श्रीनिवास मल्ल – सुदामा चरित्र ।
सिद्धिदास अमात्य – काल चक्र ।
योगवीर सिंह – किर्तियात, जिगु मनया उदगार (अशान्त हृदय) नामं ।
वैकुण्ठप्रसाद लाकौल – ह्वय्त्यंगु स्वांयात, विनय (तारा) नामं ।
हरिकृष्ण – नेपालभाषा साहित्य ।
धम्र्म आदित्य धम्र्माचार्य – जन्मभूमि नेपाल ।
सुप्रभात – रत्न ।
शुभ दिन प्रकाश – कीर्ति ।
फत्तेबहादुर सिंहं नेपाली विहार सफू राणाशासनया निरंकुशता चरम स्थितिइ थ्यनाच्वंगु इलय् अति साहस यानाः पिकयादीगु खः । थथे नेपालय् राणाशासनया निरंकुशताया चरम परिस्थितिइ नं नेपाली विहार सम्पादन यानाः पिकायेगु धयागु सरासर तत्कालीन शासकपिंत छगू कथं हाथ्या बीगु खः । झिंछम्ह कविपिनिगु झिंन्हय्पु कविताया संग्रह नेपाली विहार सफूया सम्पादक फत्तेबहादुर सिंहं सफू पिकाःगु द्वपनय् सर्वश्वहरणया नापं जन्मकाःछिं कैदया सजाय फयेमाल धाःसा थुकी कविता दुथ्याःपिं कविपिं –सिद्धिचरण श्रेष्ठ, योगवीर सिंहपिंत नं जेलय् स्वथनेगु यात । थथे सफू पिकायेगु जोश ल्याय्म्हम्ह फत्तेवहादुर सिंहयात छखे तत्कालिन जागरुक युवातय्गु भूमिगत राणाविरोधी गतिविधिया प्रभावस्वरुप वःगु खःसा मेखेर मांभाय्या सेवा यायेगु नं मांयाःगु सेवा यायेगु बराबर खः धकाः फत्तेबहादुरयात सान्त्वना ब्यूम्ह (मां मदुथाय् बिचाः वःम्ह) फत्तेबहादुरया पाजुबाज्या सिद्धिदास महाजुया हःपालं नं खः मधासें मगाः । थ्व खँ फत्तेबहादुर सिंहं थःगु नेपाली विहार सफूया भूमिकाय् न्ह्यथनादीगु दु । महाकवि सिद्धिदासया सल्लाह कथं हे फत्तेबहादुर सिंहं थ्व सफू भारतया बेतियाय् वनाः १००० प्रति छापे याकाः हयादीगु खः, तर न्यासःगूति पिहांवने धुंकाः तत्कालिन सरकारं जफत यानाबिल । लिपा हानं प्रजातन्त्र पश्चात् ने.सं १०९६ य् थ्व सफूया मेगु संस्करण पिकायेगु ज्या जुल ।
जुजु श्रीनिवास मल्लया प्राचीन काव्यंनिसें माध्यमिक कालया कविपिं सिद्धिदास महाजु, योगवीर सिंह, धर्मादित्य धर्माचार्यया कविता नापं नेपालभाषा काव्य साहित्यय् स्वच्छन्दवादया शुरुवाट यानादीम्ह वैकुण्ठप्रसाद लाकौल व सिद्धिचरण श्रेष्ठया कविता दुथ्याःगु थ्व सफू तत्कालीन ईया निंतिं छगू महत्वपूर्ण व तःजिगु सफू ला जु हे जुल, उकिया नापनापं थ्व नेपाली विहार कविता संग्रहलं माध्यमिककाल व प्रारम्भिक आधुनककालया काव्यया सेतु कथं ज्या याःगु दु । छखे भाषानुराग, उपदेशात्मक प्रवृत्ति थेंज्याःगु माध्यमिककालिन काव्य विशिष्टता दुगु काव्य दुथ्यानाच्वंगु दुसा मेखेर स्वतन्त्र विषय चयन, कल्पनाशीलता सौन्दर्यया उपासना आदि थें ज्याःगु प्रारम्भिक आधुनिककालया स्वच्छन्दवादी कविता नं लानाच्वंगु दु ।
थ्व सफुलिइ दुथ्याःगु कविता गुलि महत्वपूर्ण जू अझ व स्वयाः नं थ्व सफूया भूमिका महत्वपूर्ण जू । नेपाली विहार सफूया भूमिकाय् केवल सफू सम्पादन यानादीम्ह फत्तेबहादुरया भाषिक सजगता, मातृभाषा अनुराग जक ल्यहेँपुंयाच्वंगु मखु भूमिकाया रुपय् फत्तेबहादुरं नेपालभाषाया गद्ययात स्वतस्फूर्त रुपं गुगु वेग, स्वच्छन्दता बिल थ्व स्वयाः न्ह्यः थज्याःगु गद्य नेपालभाषाय् पिदंगु मदुनि । थ्व हे कथं नेपालभाषाया गद्यय् नं स्वचछन्दवाद थ्व हे सफुलिइ छ्यलातःगु गद्यं न्ह्याकूगु दु ।