तिब्बती–बर्मी मूलयापिं हिमाली भाषा नवाइपिं समूहलं जक बास यानाच्वंगु नेपाल उपत्यकाय् समयव्रmमया विस्तारनापं भारोपेली भाषा परिवारया विभिन्न भाषा नवाइपिं मनूत नं विभिन्न कारणं नेपाःगालय् दुथ्यन । फलस्वरूप थुमिगु भाषाया प्रभाव नं विस्तारं थनया भाषा भाषीपिनिगु भाषाय् लाःवन । थुकथं नेपालभाषायात प्रभाव लाकूगु प्रमुख भाषात खः —संस्कृत/प्राकृत भाषा, मैथिली, फारसी भाषा, खस नेपाली भाषा, अङ्ग्रेजी, हिन्दी भाषा आदि आदि ।
संस्कृत/प्राकृत भाषा :
विभिन्न भाषाभाषी नेपाल उपत्यकाय् दुहांवयेगु व्रmमय् ई.पू. ५४२ पाखे कोशल राजा विडुडभनं कपिलवस्तु व मगधया जुजु अजातशत्रूं वैशाली गणराज्यय् आव्रmमण यासेंलि अनच्वंपिं शाक्य, कोलिय र वृजी समूहया मनूत नेपाल उपत्यकाय् दुहांवल । थथेहे उत्तर भारतं नं लिच्छवि आदि जातिया मनूत नं थीथी कारणं थीथी इलय् थन दुहांवल । थुपिं संस्कृतया नापं संस्कृत मूलया भाषा –मागधी, प्राकृत आदि नवाइपिं भाषाभाषीत खः । थुपिं स्वनिगलय् दुहां वयाः थनया तिब्बती–बर्मी भाषा नवाइपिं आदिवासी नेवाःत नाप जीवनयापन यासेंलि आदिम नेवाःतय्गु भाषाय् नं थुमिगु प्रभाव लात । संस्कृत भाषाया शब्दत तप्यंक हे तत्सम, तद्भवया रुपय् नेपालभाषाय् दुथ्यंगु जक मखुसे संस्कृतभाषााया गुलिखय् क्रियापद तकं नेवारकरण यानाः थःपिनिगु नेपालभाषाय् छ्यः वन गथे – ज्वज्वलपे, भजलपे, नमलपे, सुमलपे आदि थुकिया दसु खः । समयव्रmमलिसें संस्कृत–प्राकृत भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय् थुलि सम्म लातकि तत्कालीन समाजं संस्कृत भाषाया प्रयोगयात प्रतिष्ठा व गर्व कथं काल । फलत अभिलेख, वाङ्मय नापं संस्कारगत विधिविधानया ज्याखँय् तकं संस्कृत भाषां थाय् काल, गुगु थौंतक कायम हे जुयाच्वंगु दसु झीगु न्ह्यःने दु ।
मैथिली :
तिरहुतया सिम्रौनगढय् गयासुद्दिन तुगलकं आव्रmमण यासेंलि अनया जुजु हरिसिंहदेव सिम्रौनगढं बिस्युंवयाः स्वनिगः वयेगु क्रमय् सन १३२५य् सिन्धुलीया तीनपाटन धैगु थासय् जुजुया मृत्यु जुल । तर अथे खःसां रानी देवलदेवी व वयानाप बिस्युंवःपिं तिरहुतया मनूत काठमाडौं उपत्यकाय् दुथ्यन । थुकथं तिरहुतया मनूत थन दुथ्यंसेंलि उमिगु भाषा, संस्कृतिया प्रभाव नं थन खनेदत । अझ तत्कालीन मल्ल जुजुपिनिगु वैवाहिक सम्बन्ध मिथिलाया राजकुमारीपिं नाप जुसेंलि मैथिलीभाषाया प्रभाव नेपालभाषाय् अप्वः खनेदत । थुलि जक मखु भारतया बिहार तथा नेपाःया तराइ पाखें मुस्मांतय्गु हमलां यानाः थःपिनिगु जीवन नापं धर्म संस्कृति रक्षाया नितिं दुहांवःपिं मैथिली विद्वानतय् आगमनं अझ मैथिलि भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय् जक मखु थनया साहित्य संस्कृतिइ तकं लाःवन । झिंप्यंगूगू शताब्दीइ मैथिली भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय् लाःगुया प्रमाण नेपालभाषाया प्राचीन मौलिक ग्रन्थ गोपालराज वंशावलीया भाषायात कायेफु।
फारसी भाषा :
झिंखुगूगु व झिन्हय्गूगु शताब्दीइ भारतय् मुगलतय्सं थःपिनिगु शासन व्यवस्था क्वातुके धुंक्रूगु जक मखुसे कला तथा साहित्य–संगीत आदिया ख्यलय् नं उपिं तसकं जायेधुंकूगु जुयाच्वन । फलत नेपाःया तत्कालीन मल्ल शासक तथा भारदारपिंत उमिगु कला संगीत वेशभूूषां जक प्रभावित याःगु मखुसे उमिगु भाषा नवायेगुली तकं थःपिसं गौरव तायेकीगु जुल । सन् १६९९ स जुजु भूूपतिन्द्र मल्लया राज्यकालय् आसामया कर्णपुर कायस्थं च्वःगु ‘फारसीपद प्रकाश’ थेंज्याःगु सफू नेपालभाषामा अनुवाद जूगु थुकिया छगू दसु खः । उगु सफू संस्कृत, फारसी तथा नेपालभाषां अर्थ पिज्वइकथं च्वयातःगु सफू खः । थुकिया प्रभावस्वरूप नेपाली शासन पद्धतियात माःगु आपालं न्यायनिसाफ व प्रशासनसम्बन्धी आपालं फारसी खँग्वःत नेपालभाषाय् दुहांवल ।
खस नेपाली भाषा
झिंन्हय्गूगु शताब्दीइ थ्यंका पश्चिम नेपालय् विकास जुयावःगु खस राज्यनाप उपत्यकाया मल्ल शासकपिनिगु सम्वन्ध स्थापित जुल । अनं लिपा खसभाषीत उपत्यकाया मल्ल शासक तथा थनया मनूत नाप सीदयेक सम्पर्कय् वल । अथेहे राज्यया सिमानाय् दयेकातःगु किल्लाय् पाःच्वनीपिं फुक्क धयाथें पदाधिकारीत नं खसभाषी जूगुलिं थुमिगु भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय् नं लाःवन । लक्ष्मीनरसिंह मल्लया मखंत्वालय् च्वंगु सन् १६४९ या शिवालयया अभिलेख, प्रताप मल्लया सन् १६७८ या रानीपुखूया अभिलेख आदिं झिंन्हय्गू शदी न्ह्यः हे थन स्वनिगलय् खस नेपालीभाषाया प्रभाव दयेधुंकूगु सीदु । जुजु पृथ्वीनारायण शाहं काठमाडौं उपत्यका त्याकेधुंकाः ला खसनेपाली भाषा राज्यया प्रशासनिक भाषा हे जुल । अझ राणाकालय् थ्व भाषायात प्रशासन, अड्डा अडालतय् तकं वहिष्कार यानाविसेंलि खस नेपाली भाषाया प्रभाव जक नेपालभाषाय् दुथ्यनेगु मजुसे गुलिस्यां थः मचाखाचातय्त नेपालभाषा ल्हाकेगु त्वःताः खस भाषा ल्हाकेगु तकं यानाहल । थज्याःगु प्रभाव स्वरुप नेपालभाषाया थःगु हे मौलिक खँग्वः दुगुली तक नं मिलेजूगु, बनेजूगु, सफाजूगु, चलेजूगु आदि कथं नवायेगु जूवन ।
अङ्ग्रेजी, हिन्दी भाषा
वि.सं. २००७ सालया राजनीतिक परिवर्तननापं नेवाःतयसं विदेशीत नापया सम्पर्क भाषाकथं अंग्रेजी, हिन्दीभाषायात छ्यलेगु यानाहल । फलत थुमिगु भाषाया प्रभाव नं नेपालभाषाय् सीदयेक खनेदत । टुपिन, बाकस, कोट, इस्कोट, यारलिङ आदि अंग्रेजी भाषाया खँग्वःयात नेपालभाषा भाषीतय्सं थःपिनिगु हे शब्द थें यानाः छ्यलेगु याःगु थुकिया दसु खः । अथेहे चलचित्र, पत्रपत्रिका एवम् सफू आदिया माध्यमपाखें नं हिन्दी भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय् लाःवःगु दु । थुकथं नेपालभाषाया उत्पत्ति हिमाली समूहया भाषापाखें जूगु खयानं छगू जीवित भाषाया दसु स्वरुप ईया ह्यूूपाः नापनापं थःनाप सम्पर्कय् वःगु थीथी भाषाया प्रभाव नं थ्वं ग्रहन यायां यंकेगु यात । थ्व हे कथं वर्तमान नेपालभाषायात भाषाविद्पिसं मिश्रित जाति व मिश्रित भाषाया प्रभावं विकसित जूगु भाषा कथं परिभाषित याःगु दु ।
नेपालभाषा साहित्यय् दकले न्हापांगु तःम्ह कविपिनिगु कविता मुनाः पिदंगु सफू नेपाली विहार कविता संग्रह (१०५९) खः । थुकिया संग्रहकर्ता व सम्पादक फत्तेबहादुर सिंह खः । थ्व कविता मुनायात निगू खण्डय् ब्वथलातःगु दु । थुकी यलया मल्ल जुजु श्रीनिवास मल्लयागु छपु कविता प्राचीनकालयागु दु धाःसा मेगु माध्यमिक कालयापिं थीथी कविपिनिगु पद्य दुथ्याः । प्रथम खण्डय् गुपु (९) व द्वितीय खण्डय् च्यापु (८) याना झिंन्हय्पु (१७) पद्य दुथ्याः । थुकी दुथ्याःपिं कविपिं व कविता क्वय् न्ह्यथनाकथं दु । –
१. सिद्धिचरण श्रेष्ठ – राष्ट्रीय गान, वर्षा, गंगु खुसी, २). पुर्णबहादुर नेवाः – धर्मया मर्म ३) फत्तेबहादुर सिंह – स्वां व कं, स्त्री शिक्षा, सफलताया नियम, प्रभाति (ब्यहां चुलि), बांमलागु चाल ४) श्रीनिवास मल्ल – सुदामा चरित्र, ५). सिद्धिदास अमात्य – काल चक्र, ६.) योगवीर सिंह – किर्तियात, जिगु मनया उदगार (अशान्त हृदय) नामं, ७) वैकुण्ठप्रसाद लाकौल – ह्वयेत्यंगु स्वांयात, विनय (तारा) नामं), ८.) हरिकृष्ण – नेपालभाषा साहित्य, ९) धम्र्म आदित्य धम्र्माचार्य – जन्मभूमि नेपाल, १०.) सुप्रभात – रत्न, ११) शुभदिन प्रकाश – कीर्ति फत्तेबहादुर सिंहं थ्व नेपाली विहार सफू राणाशासनया निरंकुशता चरम स्थिती थ्यनाच्वंगु इलय् अति सहास यानाः पिकयादीगु खः । थथे नेपालय् राणाशासनया निरंकुशताया चरम परिस्थितिइ नं नेपाली विहार सम्पादन याना पिकायेगु धयागु सरासर तत्कालिन शासकपिंत छगू कथं हाथ्याब्यूगु खः । थ्व हे कथं झिंछम्ह कविपिनिगु झिंन्हय्पु कविताया संग्रह थ्व नेपाली विहार सफूया सम्पादक फत्तेबहादुर सिंहं सफू पिकाःगु द्वपनय् सर्वश्वहरणया नापं जन्मकाःछिं कैदया सजाय फयेमाल धाःसा थुकी कविता दुथ्याःपिं कविपिं –सिद्धिचरण श्रेष्ठ, योगवीरिसिंहपिंत नं जेलय् स्वथनेगु यात । थथे सफू पिकायेगु जोश ल्याय्म्हम्ह फत्तेबहादुर सिंहयात छखे तत्कालिन जागरुक युवातय्गु भूमिगत राणाविरोधी गतिविधिया प्रभावस्वरुप वःगु खःसा मेखेर ‘मांभाय्या सेवा यायेगु नं मांयाःगु सेवा यायेगु बराबर खः’ धकाः फत्तेबहादुरयात सान्त्वना ब्यूम्ह (मां मदुथाय् बिचाः वःम्ह) फत्तेबहादुरया पाजुबाज्या सिद्धिदास महाजुया हःपालं नं खः मधासें मगाः । थ्व खँ फत्तेबहादुर सिंहं थःगु नेपाली विहार सफूया भूमिकाय् न्ह्यथनादीगु दु । महाकवि सिद्धिदासया सल्लाह कथं हे फत्तेबहादुर सिंहं थ्व सफू भारतया बेतियाय् वनाः १००० प्रति छापेयाकाः हयादीगु खः, तर न्यासःगूति पिहांवने धुंकाः तत्कालिन सरकारं जफत यानाबिल । लिपा हानं प्रजातन्त्र पश्चात् ने.सं १०९६स थ्व सफूया मेगु संस्करण पिकायेगु ज्या जुल ।
जुजु श्रीनिवास मल्लया प्राचीन काव्यंनिसें माध्यमिक कालया कविपिं सिद्धिदास महाजु, योगवीर सिंह, धर्मादित्य धर्माचार्यया कविता नापं नेपालभाषा काव्य साहित्यय् स्वच्छन्दवादया शुरुवात यानादीम्ह वैकुण्ठप्रसाद लाकौल व सिद्धिचरण श्रेष्ठया कविता दुथ्याःगु थ्व सफू तत्कालीन ईया निंतिं छगू महत्वपूर्ण व तःजिगु सफू ला जु हे जुल, उकिया नापनापं थ्व नेपाली विहार कविता संग्रहलं माध्यमिककाल व प्रारम्भिक आधुनिककालया काव्यया सेतु कथं ज्या याःगु दु । छखे भाषानुराग, उपदेशात्मक प्रवृत्ति थेंज्याःगु माध्यमिककालिन काव्य विशिष्टता दुगु काव्य दुथ्यानाच्वंगु दुस मेखेर स्वतन्त्र विषय चयन, कल्पनाशीलता, सौन्दर्यया उपासना आदि थेंज्याःगु प्रारम्भिक आधुनिककालया स्वच्छन्दवादी कविता नं लानाच्वंगु दु । थथे हे थ्व नेपाली विहार सफुलिइ दुथ्याःगु कविता गुलि महत्वपूर्ण जू अझ व स्वयाः नं थ्व सफूया भूमिका म्हो महत्वपूर्ण मजू । नेपाली विहार सफूया भूमिकाय् केवल सफू सम्पादन यानादीम्ह फत्तेबहादुरया भाषिक सजगता, मातृभाषा अनुराग जक ल्यहेंपुयाच्वंगु मखु भूमिकाया रुपय् फत्तेबहादुरं नेपालभाषाया गद्ययात स्वतःस्फूर्त रुपं गुगु वेग, स्वच्छन्दता बिल थ्व स्वयाः न्ह्यः थज्याःगु गद्य नेपालभाषाय् पिदंगु मदुनि । थ्व हे कथं नेपालभाषाया गद्यय् नं स्वचछन्दवाद थ्व हे सफुलिइ छ्यलातःगु गद्यं न्ह्याकूगु दु ।
नेपालभाषा साहित्यय् दकलय् न्हापांगु तःम्ह कविपिनिगु कविता मुनाः पिदंगु सफू ‘नेपाली–विहार’ कविता संग्रह (१०५९) खः । थुकिया संग्रहकर्ता व सम्पादक फत्तेबहादुर सिंह खः । थ्व कविता मुनायात निगू खण्डय् ब्वथलातःगु दु । थुकी यलया मल्ल जुजु श्रीनिवास मल्लयागु छपु कविता प्राचीनकालयागु दुसा मेगु माध्यमिककालयापिं थीथी कविपिनिगु काव्य दुथ्याः । प्रथम खण्डय् गुपु व द्वितीय खण्डय् च्यापु यानाः झिंन्हय्पु काव्य दुथ्याः । थुकी दुथ्याःपिं कविपिं व कविता क्वय् न्ह्यथनाकथं दु । –
सिद्धिचरण श्रेष्ठ – राष्ट्रीय गान, वर्षा, गंगु खुसी ।
पुर्णबहादुर नेवाः – धर्मया मर्म ।
फत्तेबहादुर सिंह – स्वां व कं, स्त्री शिक्षा, सफलताया नियम, प्रभाति (ब्यहां चुलि), बांमलागु चाल ।
श्रीनिवास मल्ल – सुदामा चरित्र ।
सिद्धिदास अमात्य – काल चक्र ।
योगवीर सिंह – किर्तियात, जिगु मनया उदगार (अशान्त हृदय) नामं ।
वैकुण्ठप्रसाद लाकौल – ह्वय्त्यंगु स्वांयात, विनय (तारा) नामं ।
हरिकृष्ण – नेपालभाषा साहित्य ।
धम्र्म आदित्य धम्र्माचार्य – जन्मभूमि नेपाल ।
सुप्रभात – रत्न ।
शुभ दिन प्रकाश – कीर्ति ।
फत्तेबहादुर सिंहं नेपाली विहार सफू राणाशासनया निरंकुशता चरम स्थितिइ थ्यनाच्वंगु इलय् अति साहस यानाः पिकयादीगु खः । थथे नेपालय् राणाशासनया निरंकुशताया चरम परिस्थितिइ नं नेपाली विहार सम्पादन यानाः पिकायेगु धयागु सरासर तत्कालीन शासकपिंत छगू कथं हाथ्या बीगु खः । झिंछम्ह कविपिनिगु झिंन्हय्पु कविताया संग्रह नेपाली विहार सफूया सम्पादक फत्तेबहादुर सिंहं सफू पिकाःगु द्वपनय् सर्वश्वहरणया नापं जन्मकाःछिं कैदया सजाय फयेमाल धाःसा थुकी कविता दुथ्याःपिं कविपिं –सिद्धिचरण श्रेष्ठ, योगवीर सिंहपिंत नं जेलय् स्वथनेगु यात । थथे सफू पिकायेगु जोश ल्याय्म्हम्ह फत्तेवहादुर सिंहयात छखे तत्कालिन जागरुक युवातय्गु भूमिगत राणाविरोधी गतिविधिया प्रभावस्वरुप वःगु खःसा मेखेर मांभाय्या सेवा यायेगु नं मांयाःगु सेवा यायेगु बराबर खः धकाः फत्तेबहादुरयात सान्त्वना ब्यूम्ह (मां मदुथाय् बिचाः वःम्ह) फत्तेबहादुरया पाजुबाज्या सिद्धिदास महाजुया हःपालं नं खः मधासें मगाः । थ्व खँ फत्तेबहादुर सिंहं थःगु नेपाली विहार सफूया भूमिकाय् न्ह्यथनादीगु दु । महाकवि सिद्धिदासया सल्लाह कथं हे फत्तेबहादुर सिंहं थ्व सफू भारतया बेतियाय् वनाः १००० प्रति छापे याकाः हयादीगु खः, तर न्यासःगूति पिहांवने धुंकाः तत्कालिन सरकारं जफत यानाबिल । लिपा हानं प्रजातन्त्र पश्चात् ने.सं १०९६ य् थ्व सफूया मेगु संस्करण पिकायेगु ज्या जुल ।
जुजु श्रीनिवास मल्लया प्राचीन काव्यंनिसें माध्यमिक कालया कविपिं सिद्धिदास महाजु, योगवीर सिंह, धर्मादित्य धर्माचार्यया कविता नापं नेपालभाषा काव्य साहित्यय् स्वच्छन्दवादया शुरुवाट यानादीम्ह वैकुण्ठप्रसाद लाकौल व सिद्धिचरण श्रेष्ठया कविता दुथ्याःगु थ्व सफू तत्कालीन ईया निंतिं छगू महत्वपूर्ण व तःजिगु सफू ला जु हे जुल, उकिया नापनापं थ्व नेपाली विहार कविता संग्रहलं माध्यमिककाल व प्रारम्भिक आधुनककालया काव्यया सेतु कथं ज्या याःगु दु । छखे भाषानुराग, उपदेशात्मक प्रवृत्ति थेंज्याःगु माध्यमिककालिन काव्य विशिष्टता दुगु काव्य दुथ्यानाच्वंगु दुसा मेखेर स्वतन्त्र विषय चयन, कल्पनाशीलता सौन्दर्यया उपासना आदि थें ज्याःगु प्रारम्भिक आधुनिककालया स्वच्छन्दवादी कविता नं लानाच्वंगु दु ।
थ्व सफुलिइ दुथ्याःगु कविता गुलि महत्वपूर्ण जू अझ व स्वयाः नं थ्व सफूया भूमिका महत्वपूर्ण जू । नेपाली विहार सफूया भूमिकाय् केवल सफू सम्पादन यानादीम्ह फत्तेबहादुरया भाषिक सजगता, मातृभाषा अनुराग जक ल्यहेँपुंयाच्वंगु मखु भूमिकाया रुपय् फत्तेबहादुरं नेपालभाषाया गद्ययात स्वतस्फूर्त रुपं गुगु वेग, स्वच्छन्दता बिल थ्व स्वयाः न्ह्यः थज्याःगु गद्य नेपालभाषाय् पिदंगु मदुनि । थ्व हे कथं नेपालभाषाया गद्यय् नं स्वचछन्दवाद थ्व हे सफुलिइ छ्यलातःगु गद्यं न्ह्याकूगु दु ।
छगू थासय् छप्वाः प्वालय् छम्ह चखुंचा दु । वया यक्व सम्पत्ति दु । छु छु धासा भिंपू बागः, ध्यबा बागः, कँय् बाकू छकू व वह छकू दु । छन्हु व चखुंचा थःगु छेँय् च्वनाच्वंबलय् भ्वाथःगु लं फिनावःम्ह छम्ह ज्यापुचा खन । ज्यापुचित खनेवं वं धाल – ‘“हुँ वःम्ह ज्यापुचिया भ्वाथःगु लं, जिति धन सुयां मरु, जिति धन सुयां मरु ।’ थथे धयाच्वंगु ज्यापुचां ताल । चखुंचां हे थथे हिस्यानाः धाःगु खनाः छेँय् वनाः बांलाःगु वसः पुनावल ।
बांलाःगु वसः पुनावःगु खनाः व चखुंचां धाल – ‘हुँ वःम्ह ज्यापुचा भ्वासिचाः, जिति धन सुयां मरु, जिति धन सुयां मरु ।’ थथे धाःगु तायाः ज्यापुचां तंम्वयेका जुजुयाथाय् उजुर याःवन ।
ज्यापुचां बिन्ति यात ‘हे महाराज ! जितः फल्नागु थासय् फल्नागु प्वालय् च्वंम्ह चखुंचां तस्सकं हेपंख्यात ! भ्वाथःगु वसः पुनावनां हिस्यात । बांलाःगु वसः पुना वनां भ्वासिचा धाल । वयाति धन सम्पति सुयां हे मरु धकाः व ला साप हे फुँइ यात । निसाफ याना बिज्यायेमाल महाराज !’ ज्यापुचिगु उजुर न्यनाः जुजुया नं चखुंचा खनाः न्याक्क तं पिहां वल ! “आसे रे आसे, जिं स्यूका वैत यायेगु !” थथे धयालि जुजुं सिपाइ छ्वयाः व चखुंचित ज्वंके छ्वत । सिपाइतय्सं चखुंचित न्याक्क चिनाः हयाः वयागु धन सहित जुजुया न्ह्यःने हाजिर यात । जुजुं ज्यापुचा व चखुंचा निम्हेसिगु खँ न्यनाः चखुंचां ज्यापुचित हेपंख्याःगु हे खः धकाः सीकाः सिपाइतय्त धाल “का थ्व करपिंत हेपंख्याइम्ह व हिस्याइम्ह चखुंचिगु ला दायेका हिँ हुँ ।” जुजुयागु थ्व आज्ञा न्यना चखुंचा छकः इतिइति न्हिल अले धाल– “महाराज ! जुजु धैम्ह ला वीर जुइ । छपिं धात्थें वीर खः धैगु जूसा छम्हं नयाबिज्याहुँ रे । जि थें जाःम्ह जाबा चखुंचा छम्ह नयेत नं कुचाकुचा थला नयेमाःला !” चखुंचिगु थ्व खँ न्यनाः जुजुया भचा मछासे च्वन । का सा का, छम्हं हे नयेका धकाः चखुंचित चि–चिकनय् वालाः नयेत थिक्क यानाः चखुंचिके न्यन – ‘छ्यनंनिसें नये लाकि प्यनंनिसें नये ?’ चखुंचां धाल – ‘छ्यनंनिसें नःसा माकुसे च्वनी, प्यनंनिसें नःसा खि नवइ । महाराजया यत्थासं नयाबिज्याहुँ ।’ अथे जूसा छ्यनंनिसें हे नयेका धयाः जुजुं छ्यनंनिसें चखुंचा छम्हं नुनाछ्वत ।
थत हेपंख्याःम्ह चखुंचित जुजुं नयाछ्वत धकाः लय्लय्तातां ज्यापुचा छेँय् वन । जुजु नं न्हिच्छि थः माःमाःगु ज्या याये धुंकाः बहनी जुसेंलि द्यं वन । तर व चखुंचा जुजुया प्वाथय् उखें थुखे, थुखें उखे भुर्रभुर्र ब्वयाः ‘जुजु पिने जि दुने, जुजु पिने जि दुने’ धकाः हालाच्वन । न्हिनय् ज्याजि याना जूगुलिं जुजु छुं वाःमचा । आः चान्हय् सकस्यां न्ह्यः वयाः गनं हाःसः मदुबलय् जुजुं चुखुंचा हालाच्वंगु ताल । ‘अहो, थ्व चखुंचां ला ज्यापुचित जक हेपंख्यात धयां जितः समेतं हेपंख्यात । थ्व ला साप हे उलि ग्यं थुलि ग्यं मस्यूह्म जुयाच्वन । तर, जिगु प्वाथय् हे ला खनि । थौं चच्छि द्यनाः दनेबलय् थ्व सिनाः नं खि जुइ हे धुंकी थें ! छु याइ थ्वं ?” मनमनं थथे धयाः जुजुं न्ह्यः वयेकेगु कुतः यात । तर न्ह्यः वयेकेफुगु मखु । चखुंचा ला प्वाथय् पपुतिं भाराभारा दाया झन ततसकं हालाहल– ‘जुजु पिने जि दुने, जुजु पिने जि दुने ।’ जुजुं तंम्वयेकाः प्वाथय् पौंपौं दायाः चखुंचित ‘हालेमते, सुम्क च्वँ’ धाल । तर, चखुंचां हालेगु त्वःतूगु मखु । चच्छि तक जुजुयात द्यने बिउगु हे मखु । लासाय् जक फाताफाता पुलाः जुजुं अथे हे चा छ्वत । कन्हय् सुथ जुसेंलि जुजु निम्ह सिपाइत ब्वनाः पिथा च्वँवन । पिथा च्वनेबलय् चखुंचा पिहाँ वलकि चंदक पालाः निकू थलाब्यु धकाः जुजुं इमित धयातल । जुजुया पिथा च्वन । निम्ह सिपाइ निपु तलवार ज्वनाः चखुंचा पिहां वल कि पाले धकाः जवंखवं च्वनाः तयार जुयाच्वन । तर जुजुया खि पिहां वया नं चखुंचा पिहां मवः । प्वाथय् च्वनाः ‘जुजु पिने जि दुने, जुजु पिने जि दुने’ धकाः थुगु माथं हालाच्वन । लिपा जुजुं ‘म्वाःल पिहां वा, छंगु धन सम्पत्ति नं फुक्क लित बी’ धकाः आपाः बिन्तिभाव यासेंलि पिहां वल । सिपाइतय्सं चखुंचित पाले धकाः भ्वाक्क पाःगु ला जुजुया प्यनय् लानाः प्यं निकू दल । चखुंचा भुरर्र ब्वया वनाः पःखालय् जूवन । जुजुया प्यं बाकू दःगु खनाः ‘नल मखुला छम्हं ! नल मखुला छम्हं !’ धकाः हालाच्वन ।
चखुंचा पखालय् च्वनाः थथे हालाच्वन । उबलेय् लाक धों छम्ह तीजक वयाः चखुंचित काचाक्क ज्वनाःजिनाः ‘का छंत नयेत्यल’ धकाः धाल । ध्वंयागु थ्व खँ न्यनाः चखुंचिया सातुपुतु वन । तर, वं गाक्क धीरज यानाः क्वमालि जुयाः धाल– “ध्वंगुर्जु ! स्व, जिगु म्ह छम्हं खि किनाच्वंगु दु । थ्व खि किनाच्वंगु पपू छक लखय् सिला गंके, अले नयेमाःसा न । आः खि नवयेक नयां छु साइ !” ध्वंगुर्जुं नं थय्क बिचाः यातकि ‘खः बा ! खि नवयेक नयां छु याये, नयेगु जुसेंलि साक्क हे नये का !’ थथे बिचाः याना वं चखुंचित त्वताबिल । ध्वँलं त्वःतेवं चखुचां म्वःल्हुयाः म्हय् किनाच्वंगु खि फुक्क चाया छ्वयालि सिमाय् जुनाः निभाः पाःवन । “आः ला, यच्चुसे च्वने धुंकल । नये जिल मखुला ? का वा, जि नये पित्यात ।” धयागु ध्वंयागु थ्व खँ न्यनाः चखुंचां धाल– “भचा आसे रे । आय्बुयां काय् बुइ ला ! घौपलख ला लुम्मुक निभाः पाये ।”
चखुंचित नये धकाः ध्वंया ई चुलचुल वंकाच्वन । चखुंचा धाःसा हतपतिं कुहां वःगु मखु । चखुंचिया म्ह बांलाक गँसेंलि ध्वंयात धाल – “ध्वंगुर्जु, ध्वंगुर्जु ! का जि निभाः पाये गात । मिखा तिसिनाः आँ या, जि छंगु म्हुतुइ दुहां वने ।” ध्वंगुर्जुया बल्ल नयेत्यल धकाः बिचाः यानाः धाथें मिखा तिसिनाः म्हुतु वां खायाच्वन । चखुंचा ब्वया वयाः ध्वंया म्हुतुइ भुरुक्क खि फानाफिनाः हानं सिमा कचाय् तुं जूवन ।
चखुंचित नये धकाः ई चुलुचुलु वंकाच्वंम्ह ध्वंया वाक्की थथं ई फानाच्वन । चखुंचा न्ह्युन्ह्युं थथे हालाच्वन– “धुकूपिकू जुजुं का, ध्वंगुर्जुं खिका ! धुकूपिकू जुजुं का, ध्वंगुर्जुं खि का !”
उलिचा बाखं थुलिं ।
लोकसाहित्य लोकं लोकया लागि रचना याःगु साहित्य खः गुगु मौखिकरूपं छगू पुस्तां मेगु पुस्तायात लःल्हाल्हां न्ह्यानावनी । नेवाःतय्गु व्यवसाय मूलतः बुँज्या जूगु व सामूहिक जीवन हनेगु उमिगु जीवन पद्दति जूगु कारणं थ्व समुदायया भाषाय् आपालं तःजिगु लोकसाहित्य निर्माण जूगु दु । नेवाः भाय्यागु अस्तित्वं निसें लोकसाहित्यया अस्तित्व दयेमाःगु खयां नं प्रमाणित रुपं दावी यायेछिंगु लोकसाहित्य धाःसा मल्लकालं निसेंयागु जक लूगु दु ।
झिंखुगूगु शदिंनिसें वा मल्लकालया उदयनिसें तत्कालीन लोकजीवनया घात प्रतिघात प्रतिविम्वत जूगु नेपालभाषाया लोकम्ये खनेदत । विशेषत लोकम्येय् तत्कालीन शासकपिनिगु नां नं न्ह्यथनातइगु जूगुलिं थज्याःगु रचना जूगु ई सीकेत थाकु मजू । ‘जि वया ला लाछि मदुनि’, ‘संसारया कारण’ आदि लोकम्ये थुकिया दसु खः । मल्लकालया अन्त अर्थात् पृथ्वीनारायण शाहया उपत्यका विजय लिपा नेपालभाषा न्हापा थें राजकाजया भाय् मजुल । तर थ्व प्रतिकूल वातावरणं झन तत्कालीन लोकयात थःपिंसं भोगे यायेमाःगु दुःख–सुखयात म्ये, बाखं प्याखं आदिया रुपय् निसंकोच रुपं प्वंकेबिल । ‘मते मते भिमराज’, ‘रानी विजयालक्ष्मी’, ‘शितलामाजु’, ‘सिलुतीर्थ’ आदि थज्याःगु हे लोक अभिव्यक्तिया दसु खः । राणा शासनया अन्त व प्रजातन्त्रया प्रार्दुभाव लिपा नेवाः लोकसाहित्ययात नं मौखिक परम्पराय् जक लिकुंका तयेगु मयासे लिखितरुपय् तयेगुया नापं थ्वया चर्चा परिचर्चा यायेगु नं ज्या जुल । थज्याःगु ज्याय् न्हापां न्ह्यचिलादीपिं विद्वानपिं खः— मानदास तुलाधर, करुणाकर वैद्य, प्रेमवहादुर कंसाकार, केशरलाल श्रेष्ठ, सत्यमोहन जोशी, ठाकुरलाल मानन्धर आदि । विधागत वर्गिकरणया आधारय् नेवाः लोकसाहित्ययात क्वय् बियाकथं ब्वथलाः अध्ययन याय्छिं ।
१.लोकम्ये, २.लोकबाखं, ३.लोकप्याखं, ४.छुनाखँ, खँत्वाः, खँभाय्, ५.क्वाःकासा आदि नेवाः लोकसाहित्यया महत्वपूर्ण पक्ष जूगु दु । नेपालभाषाय् लोकम्ये अन्तर्गत धार्मिक, संस्कारगत, उत्सव, कार्यगत, सामयिक, कासाम्ये, बाखंम्ये आदि दुसां सिनाज्याया लसय् हनातःगु लोकम्ये हे दकलय् अप्वः दु । गुलिखे थज्याःगु नेवाः लोकम्येय् इतिहासकारं च्वयेमफुगु, साहित्यं ब्वयेमफुगु ऐतिहासिक सत्य तथ्ययात निर्भिक निसंकोचं रुपं ब्वयेगु यानातःगु दु । शितलामाजु थज्याःगु म्येया दसु खः । अथेहे लोकबाखंया ख्यलय् लोकजीवनया नापं बुद्धि, दूरदर्शिता, अर्ती उपदेश नीति, भाग्य, कर्म, अलौकिक गुण, हास्यव्यंग्य, ख्याः कवं, लाखे लसिं, झंगःपंछि आदि सम्बन्धी बाखं दु । थज्याःगु लोकबाखंया उद्देश्य मनोरञ्जन जक बीगु मजुसे तत्कालीन समाजय् विद्यमान मनी मभिंगुयात उलाः क्यनेगुया नापं समाजयात खःगु भिंगु लँय् यंकेगु नितिं अर्ति उपदेश नं बीगु जूगु दु । अथेहे लोकप्याखं नं नेवाःतय्गु सांस्कृतिक, सामाजिक जीवनया छगू महत्वपुर्ण पक्ष खः । थज्याःगु लोकनाटकं केवल मनोरञ्जन जक बीगु मयासे तत्कालिन समाजय् विद्यमान असंगति, विसंगतिप्रति आलोचना, व्यंग्य प्रहार यानाः समाजयात सजग–सचेत यायेगु ज्या याःगु दु । यलया काति प्याखंया बाथःप्याखं थज्याःगु लोकप्याखंया दसु खः । अथेहे खँत्वाः खँभाय्, छुनाखं, क्वाः आदि नं नेवाः लोकजीवनया बौद्धिक सजगता तथा सिर्जनशीलताया प्रतिककथं धस्वानाच्वंगु दु । नवाक्वपतिकं हे छगू न छगू स्वभाविक चेष्ठाया रूपय् खँत्वाः, खँभाय्, छुनाखँया प्रयोग जुयाच्वनीगु नेवाः वाकपद्धतिया छगू विशेषता हे जूगु दु । नेवाः लोकसाहित्यया मेगु पक्ष क्वाःकासा खः गुगु बौद्धिक तथा मनोरञ्जनया साधनया रुपय् नेवाः समाजय् ल्यनाच्वंगु दु ।
थुकथं नेवाः लोकसाहित्यं केवल नेवाः जीवनया सामाजिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, आर्थिक आदि थीथी पक्षया जक उद्बोधन यायेगु मयासे देय्या तत्कालिन इतिहास तथा सामाजिक, पौराणिक महत्वपूर्ण घटना तकं प्वलेगु याःगु दु ।
लोकम्ये, लोकबाखं, लोकप्याखं, छुनाखँ, खँत्वाः, खँभाय्, क्वाःकासा,
भाजु न्हुछेकाजी महर्जनया बुदिं ने.सं.१०८६ गुँलागा १४ खः । वय्कःया बाःया नां कुलनारायण महर्जन व मांया नां सानुमैंया महर्जन खः । वय्कः येँ महानगरपालिका १८ वडाया वडाअध्यक्ष खः । वय्कः न्यतपाःच्वः न्यतय् च्वनादी । वय्कः नेवाः अभियन्ता लिसें बाखं व म्ये च्वमि नं खः । वय्कःया पिदंगु कृति थुकथं दु— च्वसां पिज्वःगु सः (म्ये मुना अडियो, ११२८), च्वसां पिज्वःगु सः भिन्तुना (म्ये मुना अडियो, ११३४), श्रद्धान्जली (बाखं मुना, ११३९) । अथेहे वय्कःया नेपालभाषाया न्हय्गू व खस् नेपाली भाय्या निगू म्युजिक भिडियो पिदनेधुंकूगु दु ।
प्रेमध्वज प्रधान स्मृति सम्मान २०७८ पाखें सम्मानित जुयादीधुंकूम्ह वय्कलं निक्वःगु नेपालभाषा स्टार म्युजिक भिडियो अवार्ड ११४३य् उत्कृष्ट रचनाकारया सम्मान कयादीगु दु । स्थानीय सेवा गौरव, महानगर सेवा पदकं नं कयादीगु धुंकूगु दु । नेपालभाषा मंकाः खलःया १८ वडा कचा खलः नीस्वनाः वय्कः नेपालभाषा ख्यलय् न्ह्यज्यानादीगु खः । नेवाः देय् दबू येँ जिल्लाया निक्वः तक नायः जुयादीधुंकूम्ह वय्कः नेवाः देय् दबूया संघीय बिधान समितिया दुजः, नेवाः देय् दबू केन्द्रीय सचिवालयया दुजः, ज्यापू महागुथि येँ महानगरसमितिया दुजः व लिपा न्वकू, ज्यापू पौया व्यवस्थापक, ज्यापु महागुथिया केन्द्रिय छ्यान्जे व महागुथिया विधान समितिया कजि, नेकपा एमालेया जः, प्रदेश कमिटी व महानगर कमिटीया न्वकू, ताम्सिपाखा सामुदायिक अध्ययन केन्द्रया नायः, पुष्पलाल स्मृति केन्द्रया नायः नं जुयादी ।
बा हेरासुन्दर तुलाधर व मां ज्ञानलक्ष्मी तुलाधरया क्वखं ने.सं. १०४९ पाहाँचःह्रे कुन्हु येँया न्यतय् बाखं च्वमि भाजु न्हुछेसुन्दर तुलाधर बूगु खः । आपाः यानाः मनूतय्गु नुगःया दुनेच्वंगु खँयात न्ह्यब्वयेगु विशेष अभिरुची दुम्ह भाजु तुलाधरया न्हापांगु बाखं वाउँख्वाःयात मत्यवं सिथं यंकल ने.सं. १०६९ इ धर्मोदय पत्रिकाय् पिदंगु खः । नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् वय्कःया ल्हाः भाय्हिलापाखे नं उतिकं क्वसाः धयागु ने.सं. १०६९ य् पिदंगु खलिल जिब्रानया छुं सफूपाखें थुइका कायेफु । नेवाः समाज व संस्कृतिया विषयवस्तुइ जक लिकुना मच्वंसे देय्या मेमेगु समस्यायात न्ह्यब्वयेगु कुतः यानादीम्ह बाखं च्वमि भाजु तुलाधरया मेगु बाखं सफू तुनिख्यः मिसा खः । बनेज्या यायेगु नापं नेपालभाषा परिषद्या दुजः जुयादीधुंकूम्ह भाजु तुलाधरं थःगु मांभाय् थपु यायेया निंतिं थम्हेस्यां तुं लाय् तयाः नेपालभाषा परिषद्या तःगू सफू पिकयादिया नेपालभाषा साहित्यया सेवा यानादीगु दु ।
नेपालभाषा साहित्यय् ने.सं. १०६४ निसें पश्चिमी विश्वय् प्रचलनय् वःगु आधुनिक बाखं खनेदत । थथे नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु न्हू चीहाः बाखं श्रीमती एम. लक्ष्मीया नामं ने.सं. १०६४ बछलां धर्मदूत पत्रिकाय् पिदंगु मोतिलक्ष्मी उपासिकाया लँ बाखं खःसा ने.सं. १०६७ य् पिदंगु चित्तधर हृदयया खुपु बाखंचा न्हापांगु न्हू बाखंमुना सफू खः । तत्कालिन धर्मोदय पत्रिकां न्हू चीहाः बाखंयात थाय् बिइवं फत्तेबहादुर सिंह व न्हुछेसुन्दर तुलाधर, पूर्णदास श्रेष्ठ, पूर्ण ‘पथिक’, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, हृदयचन्द्रसिंह प्रधान, आशाराम शाक्य, केशवलाल कर्माचार्य, प्रेमबहादुर कसाः, प्रकाशकुमारी प्रधानाङ्ग, माधवलाल कर्माचार्य आदि बाखंच्वमिपिं खनेदत ।
बाखनय् कथानक, घटना, पात्रचित्रण, व वातावरणयात थाय् बियाः ‘आ छु जुइन’ धकाः पाठकया मनय् उत्सुकता, जिज्ञासा ब्वलंकाः अन्तय् बिचाः मयाःकथं घटनाया संयोजन यानाः अजू चायेका बीगु सरप्राइज प्लटया बाखं न्हू चीहाः बाखंया प्रारम्भिक इलय् हे खनेदत । सामाजिक कुरिती ब्वयाः सुधारया सन्देश बीगु हे थुगु ईया बाखंया मू प्रयोजन जुयाबिल ।
वि.सं.२००७ सालया राजनैतिक परिवर्तन लिपा वःगु स्वतन्त्र वातावरणय् नेपालभाषाया बाखं अझ ब्वलन । धर्मोदय बाहेक नेपाल, पासा, थौंकन्हे, नेपालभाषा पत्रिका आदि पत्रिका पिदन । थुपिं पत्रिकाय् न्हू पहःया सशक्त बाखंत प्रकाशित जुल ।
माधवलाल कर्माचार्य, पूर्णदास श्रेष्ठपिंसं मनोविश्लेषणत्मक चरित्रप्रधान बाखं च्वयादिलसा प्रेमबहादुर कसाः, धुस्वां साय्मि, हृदयचन्द्रसिंह प्रधानपिंसं सामाजिक विषयलं पिहांवनाः राजनैतिक, आर्थिक आदि विषयं पिदंगु समस्यायात न्ह्यथनाः बाखं च्वयादिल । न्हूगु प्रयोग, न्हूगु शैली ब्वयाः बाखं च्वयेगु क्रमय् यौन विषययात प्रयोग यानाः बाखं च्वयेगु ज्या आशाराम शाक्य, पूर्णदास श्रेष्ठ, मथुराकृष्ण साय्मि, हितकरवीरसिं कसाः व राजा शाक्यपिंसं यानादिल ।
अथेहे बाखनय् नेवाः संस्कार, संस्कृति दुथ्याकेगु ज्या न्हापां तीर्थलाल नःघःभनिं यानादिल । लिपा फणीन्द्ररत्न बज्राचार्य, लक्ष्मण राजवंशी, जनकलाल वैद्यपिंसं यानादिल । समाजया उत्पीडित वर्गया दुःख पीडा ब्वयाः उपिं प्रति सहानुभूति वनीगु कारुणिक बाखं च्वयेगु ज्या गुगु पूर्ण ‘पथिक’जुं न्हापां न्ह्याकादीगु खः, देशय् ब्वलंगु राजनैतिक आर्थिक विसंगतिं लिपाया पिंढिंया च्वमिपिं— श्यामदास कुमाः, रामशेखर नकर्मि, सुवर्णकेशरी तुलाधर, भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, रमेशकाजी स्थापित, अमोघ ताम्राकार, अष्टमुनी गुभाजु, मंगलदेवी स्थापित, बालगोपाल श्रेष्ठ, श्रीलक्ष्मी श्रेष्ठ आदिपिंत केवल उत्पीडित वर्गया दुःख पीडा जक मखु अमिसं थःपिनिगु हक हीतया नितिं याइगु वर्ग संघर्षया चित्रण दुगु प्रगतिवादी बाखं च्वकेबिल ।
अथेहे थौंया आधुनिक युगया विश्व भूमण्डलीकरण, साइबर संस्कृतिया विकासं नेपालभाषाया बाखनय् नं न्हून्हूगु विषय, प्रयोग व शैलिया प्रादुर्भाव जुल । बिम्ब प्रतीक छ्यलाः च्वयातःगु निबन्धात्मक बाखं जक मखु बाखंया प्रस्तुती नं ‘चेतना प्रवाह पद्धति’ (Stream of Consciousness) नाटकीय शैली, आत्मकथात्मक शैली, टिप्पणी शैलीया च्वयातःगु बाखं खनेदतसा उत्तरआधुनिकवाद प्रभाव स्वरुप भर्चुअल रियालिटी, उपभोक्तावादी संस्कृति, नारीवाद, विनिर्माणवाद, स्वैर कल्पनायात प्रयोग यानाः च्वयातःगु प्रयोगवादीे बाखं नापं न्हून्हूगु विषयया बाखं— मचाछेँ बालं, साइबर अपराध, बैदेशिक रोजगार, डायस्पोरियन समस्या आदि विषययात कयाः बाखं च्वयेगु ज्या नं न्हूपुस्ताया च्वमिपिं— केदार सितु, अमृतरत्न तुलाधर, ध्रुव मधिकःर्मि, शशीकला मानन्धर, बालगोपाल श्रेष्ठ, हरिकृष्ण डंगोल, शरद कसाः, लोचनतारा तुलाधर, रिना तुलाधर, मनदेवी तण्डुकार, बिमलप्रभा बज्राचार्य, दिब्या ताम्राकार, रितादेवी प्रधान ‘रुमाठ’ आदिपिंसं न्ह्याकल ।
थौं नेपालभाषाय् दकलय् अप्वः च्वमिपिं खनेदुगु व दकलय् अप्वः सफू पिदंगु विधा बाखं विधा जूगु दु । अथे हे थीथी देय्या बाखंयात नेपालभाषां अनुवाद यायेगुया नापनापं नेपालभाषाया गुलिखे बाखं सफूत अंग्रेजी भाषाय् अनुवाद जूगु दु ।
ने.सं. १०२९ य् नेपालभाषाया बाखंच् वमिपिनिगु मंकाः दबूकथं बाखंच्वमि लक्ष्मण राजवंशीया नायःसुइ बाखं दबू नीस्वने ज्या जुल गुकिं आपालं बाखं जक मखु तःम्ह बाखंच्वमिपिं नं पिकाल ।
नेपालभाषाय् न्हूगु अर्थात आधुनिक मचाम्येत यक्व निर्माण जूगु दु । शहीद शुक्रराज जोशी शास्त्रीजुं च्वयादीगु हे मस्त न दँदँ धाःगु म्ये तसकं जागरण भावं जाःगु झीसं स्यूगु दकलय् न्हापांगु न्हूगु मचाम्ये खः । थ्व वय्कलं च्वयादीगु नेपालभाषा रिडर पाठ्य सफुलिइ दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्व छगूकथं लोकम्ये कथं विकसित जूगु म्ये खः । जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठया चिनियाम्ह किसिचा सफुलिइ च्वंगु मायाचा, इमू छम्ह लँय् दु, पुलुपुलु गेरा तसकं लोकंह्वाःगु मचाम्येत खः । अथेहे वय्कःया हे चुलिचिया चंचं म्येचाः नेपालभाषा मचाम्येख्यलय् तसकं तःजिगु सम्पति खः । नांजाःम्ह लय्चिनामि न्ह्यू बज्राचार्यजुं लय्चिनादीगु थ्व म्येचाःया म्येत मचातय् दथुइ तसकं लोकप्रिय जुइधुंकूगु दु । थ्व फुक्क हे म्येत हुला प्याखंया रुपय् डिभिडिइ पिहां वयेधुंकूगु दु । अथेहे गोविन्द ह्यूमतया लसय् पिहांवःगु कवि गणेश अपारया कतांमरि म्येचाः दुने नं तसकं बांबांलाःगु मचाम्येत दुथ्यानाच्वंगु दु । लोककवि राजभाइ जकःमिया मचा मय्लिं म्येचालय् दुथ्याःगु म्येत नं मचातय् दथुइ तसकं लोकप्रिय जूगु म्येत खः । अथेहे वय्कलं ने.सं. ११२८य् खराःचा व सिंह खण्डकाब्य छगुलिं राजमतिया लसय् खय्भासं व नेपालभाषां म्ये पिथने धुंकूगु दु । कवि नातिवज्रया च्वसाय् संगीतकार मनराजा नकःमिया लसय् जि हिरा नांगु मचाम्येचाः पिहां वःगु दु । संगीतकार गुज्जे मालाकारया लसय् जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठया च्वसाय् झी नेवाः नांगु मचाम्येया म्येचाः पिहांवःगु दु । थुकथं हे यक्व मचाम्येत फातफुत इलय्ब्यलय् पिहां वयाच्वंगु दु ।
मां नानीमाया व बा जितबहादुर कवांया दातिम्ह काय् जुयाः ने.सं. १०७५ कौलागा ५ कुन्हु ख्वपया ग्वःमारि त्वालय् जन्म जुयाः थौंकन्हय् बलाक्वः इनरेय् च्वनादीम्ह न्हूछेँभक्त कवां आदर्श आजाद मा.वि. ख्वपय् तःदँ तक ब्वंकादीम्ह स्यनामि खः । नेपालभाषाया साहित्य मुँज्याय् ख्वप भासं साहित्य न्यंकादीम्ह कवांजु नेपालभाषा व खस नेपालीभाषाय् उतिकं ल्हाः ज्वःम्ह च्वमि खः ।
थ्वय्कःया च्वसा बाखं, चिबाखं जीवनी च्वज्याय् विशेषरुपं न्ह्याःगु दु । नेपालभासं थ्वय्कःया— क्वाःना खं, मिंनःगु छेँ (बाखं मुना ११३९) व कवां वंशवृक्ष–छगू अध्ययन (वंशावली ११४१) यानाः स्वंगू कृति पिदंगु दु । थ्वय्कः रामशेखर लुमन्ति दबुलिइ् आवद्ध जुयाच्वनादीम्ह थ्वय्कः नेपालभाषा व नेपालभाषा साहित्य थपू यायेगु ज्याय् सक्रिय रुपं लगे जुयाच्वनादीगु दु ।