नेपालभाषाय् प्याखंया परम्परा आपालं पुलां जुयाः नं आधुनिक नाटकया जन्म धाःसा ने.सं १०६८ वयाः तिनि जुल । चित्तधर ‘हृदय’या ह्वनागा सफुलिइ च्वंगु शाक्यानी (ने.सं. १०६८) नाटक निसें नेपालभाषाय् आधुनिक नाटकया नी जुल । प्राचीन नाटकय् वाह्य संघर्ष जक ब्वयेगु जुयाच्वंगुली आधुनिक नाटकय् भावनात्मक संघर्षयात नं थाय्‌बीगु जुल ।

नेपालभाषाय् आधुनिक नाटक साहित्य ब्वलंकेगुली तत्कालीन धर्मोदय (ने.सं १०६७) पत्रिकाया तःधंगु थाय् दु । धर्मोदयय् बौद्ध अवदानया लिधंसाय् च्वयातःगु विश्वन्तरया विदा (ने.सं १०६९) नांगु चित्तधर ‘हृदय’या मेगु छधाः प्याखं पिदंसेलि मेमेपिं च्वमिपिनिगु नं बौद्ध विषयया छधाः प्याखं धमाधम पिदन । २००७ सालया राजनैतिक परिवर्तनं नेपालभाषाया नाटकारपिंत नं न्हून्हूगु विषययात थियाः नाटक च्वयेगु जागरण उत्साह हयाबिल । थ्वहे कथं नेपाःया मल्लकालीन इतिहासय् आधारित हेमलाल जोशीया म्वाः द्यो, सामाजिक राजनैतिक नाटकया झ्वलय् हृदयचन्द्र सिंहया सितिंलाः माष्टर, ईश्वरानन्दया मिसा आदि नाटक नं धर्मोदय पत्रिकाय् हे पिदन । अथेहे सफूया रुपय् सत्यमोहन जोशीयागु गौतम बुद्ध (ने.सं. १०७०) छधाः प्याखं संग्रह, भिक्षु सुदर्शनया अम्बपाली (ने.सं. १०७५) पूधाः प्याखं पिदन । थुकथं गौतमबुद्ध नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु आधुनिक छधाः प्याखं संग्रह खःसा बुद्धकालीन वैशालीया राजनर्तकी अम्बपालीया मातृभूमि प्रतिया त्याग बलिदानयात कयाः च्वयातःगु अम्बपाली नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु पूधाः प्याखं खः ।

थुकथं चित्तधर ‘हृदय’जुं नेपालभाषाय् न्हापां पाश्चात्य परम्परा कथंया आधुनिक नाटक प्रारम्भ यानादीगु खःसा थुकियात छगू प्रवाह कथं न्ह्याकेगु ज्या सत्यमोहन जोशी, हेमलाल जोशी व भिक्षु सुदर्शन आदिपिंसं यानादिल । सत्यमोहन जोशीं नेपालभाषाया साहित्यिक व्यक्तित्वपिनिगु विषययात कयाः— सिद्धिदास, वैद्यबाः, हेमलाल जोशीं मल्लकालिन ऐतिहासिक व्यक्तित्वपिनिगु विषयय् खड्ग सिद्धि (ने.सं. १०७६), शदाशीव व भिक्षु सुदर्शनं बुद्धकालिन व्यक्तित्वपिं—अम्बपाली, विम्बिसार (ने.सं. १०८२) आदिपिनिगु जीवनीयात कयाः चरित्रप्रधान नाटक पिकयादिल ।

थथे ऐतिहासिक साहित्यिक व्यक्तित्वपिनिगु विषययात कयाः नाटक च्वयेगु प्रवृत्ति न्ह्यानाच्वंगु इलय् ईश्वरानन्दया– पसूका (ने.सं. १०७७) छधा प्याखं संग्रह, थःगु छें (ने.सं. १०७८) पूधाः प्याखं पिदन । थुकिं नेपालभाषाय् नं घटना प्रधान नाटकया थासय् इब्सन परम्पराया समस्यामूलक नाटक दुहांवल । नाटकय् घटनां मखु समस्यां थाय् काल । थ्व छगू प्रवाह कथं हे न्ह्यात । ईश्वरानन्दयां लिपा थ्वहे लँपु लिनाः खनेदयेकः वःम्ह बासु शशिं ताःचाप्वाँय् (ने. सं. ११०४) नाटक च्वयाः छगू परिवारया समस्या न्ह्यब्वयाः नं समाजया हे समस्या कथं क्यनाबिल ।

अथेहे छगू जाति, छगू वर्गया समस्यायात ज्वनाः जक नाटक च्वयेगु प्रवृत्तियात हाचां गायाः देय्‌या विविध ख्यलय् पिज्वयाच्वंगु राजनैतिक, आर्थिक आदि विकृति विसंगतियात कयाः नाटक च्वयेगु प्रवृत्ति नं नेपालभाषाया नाटकय् खनेदत, अले थज्याःगु विकृति विसंगतियात तप्यंक ब्वयेगु मयासे हास्यव्यंग्यया रुपय् प्रस्तुत यायेगु प्रवृत्ति नं नेपालभाषाया नाटकय् ब्वलन । श्रीकृष्ण अणुया खःला मखुला (ने.सं. १०९७), पद्मरत्न तुलाधरया आः जितः नं तन तन दइवल (ने.सं. १०९७), रामशेखरया घिंताल्ल (१०९६) आदि थज्याःगु हे नाटक खः । अथे हे समस्यामूलक नाटकया ख्यलय् दुर्गालालया आगमनं वर्गीय संघर्षप्रति आस्था द्यजायेकीगु प्रगतिवादी नाटकया परम्पराया नी जुलसा निमन्त्रणा थेंज्याःगु गीति नाटकं गीति नाटकया परम्परा नं स्वनाबिल । गिरिजाप्रसाद जोशी, दिनेश भुजु, पुष्पबहादुर चित्रकार, राजभाइ थेंज्याःपिं नाटकारपिंसं नाटकय् प्रगतिवादीया सः अझ तिख्खर जुइकेबिल । अथे हे विजयबहादुर मल्लं सुधारया सन्देश, युग चेतनाया जःह्वलीगु ज्याय् प्रचारवादया गन्धं मुक्त यानाः नं नाटक च्वयेफु धैगु क्यनाबिल ।

थथे प्रतिप्ठापित नाटककारपिंत सक्रिय जुइकेबीगु व न्हून्हूपिं नाटककारपिंत थ्व ख्यलय् आकर्षित यायेगु ज्याय् इलय्ब्यलय् थीथी संघ संस्थापाखें जुइगु नाटक धेंधेंबल्लाः कासा, नाटक महोत्सव आदिया नं तःधंगु भूमिका दु । ने.सं. १०८५ लिपाया त्वाःत्वाःया सहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनया लिच्वः कथं स्पष्ट रुप न्ह्यःने वःगु विधा ख्यालः व छधाः प्याखं नं खः । थ्वहे झ्वलय् मुनासः यात ल्वःमंके फइमखु । सहलह संस्थां किसि न्याइम्ह मदनमान, कुलां चकनी तिनि आदि थेंज्याःगु नाटक मञ्चन यानाः नेपालभाषाया नाटक विधा थकायेगुलिइ तिबः बिउगु दु । थ्वहे झ्वलय् पब्लिक युथ क्याम्पस सँझ्याः साहित्य पाःलाःया योगदानयात नं ल्वःमंके मज्यू।

नेपालभाषाया नाटक दबुलिइ हुइकेगु ज्याय् जक सीमित मजुसे टेलिफिल्म, फिल्मया रुपय् नं प्रदर्शन जुइधुंकूगु दु । सिलु, राजमति, तं बैंक, ,पलाख्वाँय्, १२ बजे आदि थुकिया दसु खः । तर नेपालभाषा साहित्यया मेमेगु विधाय् गुलि सफू पिदंगु खः उकिया तुलनाय् नाटकया सफू म्हो हे जक पिदंगु दु । थज्याःगु हे स्थितियात मनन् यानाः स्व. मोहनकृष्ण डंगोलजुं प्यदँय् छकः उत्कृष्ट नाटकयात सिरपाः बीगु यानाः प्रेममोहन सिरपाः स्वनादीगु दुसा स्वयम्भुलाल श्रेष्ठया श्रेष्ठ सिरपालं नं च्वमिपिंत उत्साहित याःगु दु ।

प्रकाश बज्राचार्य मां मोहनदेवी बज्राचाय व अबु सर्वानन्द (कान्छाभाइ) बज्राचार्यया कोखं ने.सं १०७७य् येँया असंत्वाःया तःक्षबहालय् जूगु खः । मांभाय्प्रेमी भाजु प्रकाश बज्राचार्य थः छम्ह कम्प्युटर विशेषज्ञ खयाः नं थःगु मातृभाषा व बुद्धधर्मया विकासय् उलि हे मन क्वसायेकाः ज्या यानाझाःम्ह व्यक्तित्व खः ।

नेपालभाषा व नेपाली भाषा निताय् नं च्वसा न्ह्याकादीम्ह थ्वय्‌कलं नेपालभाषाया ख्यलय् उपन्यास, छधाः प्याखं व बुद्धधर्म सम्बन्धी च्वसा न्ह्याकादीगु दु । थ्वहे कथं थ्वय्‌कःया न्हापां पिदंगु कृति सप्तरत्न धन (ने.सं. ११००) खःसा मेगु पिदंगु कृति हिं बुलातःगु पौ (उपन्यास, ने.सं११०३), कृषा गौत्तमी (छधाः प्याखं ने.सं ११०३), झंगः लाइम्ह लाखे (किपाहना बाखं, ने.सं ११०६) खः । थ्वय्‌कलं प्याखं च्वयेगु बाहेक थः हे कलाकार जुयाः नं प्याखनय् ब्वति कायेग व प्याखंया निर्देशन यानाः प्याखं क्यनेगु यानादीगु दु ।

न्हूबाखं व प्याखंया लँपुं थःगु साहित्य यात्रा नी यानादीम्ह मय्‌जु प्रकाशकुमारी प्रधानया जन्म पाल्पा तानसेनया सेठ परिवारय् बौ सेठ देवीप्रसाद प्रधान व मां लक्ष्मी प्रधानया कोखं ने.सं १०५७ रामनवमीकुन्हु जूगु खः । पाल्पाया सेठ परिवारय् जन्म जुयादीम्ह प्रकाश प्रधानजु शैक्षिक लकसं भय्‌ब्यूगु तःजहानय् ब्वलंम्ह खःसा वय्‌कःयात साहित्य ख्यलय् पलाः छीकेब्यूम्ह भिक्षु सुर्दशन खः ।

प्रकाश कुमारी प्रधान येँ स्वनिगलं पिनेयापिं लोकंह्वाःपिं च्वमिपिं मध्ये छम्ह खः । नेपालभाषा साहित्यय् दकलय् न्हापांगु न्हूबाखं च्वमि कथं मिसाच्वमि मोतिलक्ष्मी उपासिकायात कयातःगु दुसा वयां लिपाया न्हूबाखं च्वमिकथं मय्‌जु प्रकाश प्रधानाङ्गया नां दु । मय्‌जु प्रकाश प्रधानाङ्गया न्हापांगु न्हूबाखं धर्मोदय लय्‌पतिइ पिदंगु प्रतिज्ञा खः । नारीवादी चेतनां जायाच्वंगु थ्व वय्‌कःया न्हापांगु बाखं लिपा बाखं सफू जक मखु मेमेगु विधाया नं आपालं सफू पिदनेधुंकूगु दु ।

चय्‌गू दशक पार यानादीधुंकूम्ह सर्जक प्रकाश कुमारी प्रधान नेपालभाषा साहित्यय् ताःईतक निरन्तर श्रृजनात्मक योगदान ब्यूम्ह प्रतिभा खः । वय्‌कलं थःगु जीवनया नच्चागु बैंसंनिसें बाखं जक मखु प्याखं नं च्वयाः नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् तःधंगु योगदान बियादीगु दु ।

वय्‌कःया नेपालभाषां पिदंगु सफू खः — मस्याङ्गपा  (बाखं मुना, ने.सं १०८३), कलाकार (प्याखं, ने.सं १११७), लुफिं (बाखं मुना, ने.सं११२४), अपवाद (बाखं मुना, ने.सं. ११२६), प्रतिज्ञा (बाखं मुना, ने.सं ११२७), आत्मप्रकाश ब्व १  (आत्मकथा, ने.सं. ११३०), आत्मप्रकाश ब्व २ (आत्मकथा, ने.सं. ११३१) आदि । मय्‌जु प्रकाशकुमारी प्रधान नेवाः समाजय् व्याप्त जुयाच्वंगु मिसा मिजंया भेद जक मखु म्ह्याय्मचा व भौमचाया दथुइ जुइगु भेदयात नं दुवालाः मिसा समस्यायात स्याच्चुक न्ह्यब्वयेफुम्ह बाखंच्वमि खः ।

अथेहे मिजंतय्‌त थें मिसातय्‌त नं अंशया समान अधिकार दयेमाःगु खँ थौं सिबें न्यय्‌न्यादँ न्ह्यः हे थःगु बाखनय् प्वंकादीम्ह बाखंच्वमि खः । काय् बुइकूम्ह मिसायात अंश दइगु तर म्ह्याय् बुइकूम्ह मिसायात अंश मदइगु थेंज्याःगु ब्यागलं बाखं च्वयाः मिसातय्‌त नं आर्थिक अधिकार माः धकाः सशक्त रूपं सः थ्वयेकादीम्ह, वय्‌कः मिसा समस्यायात तत्कालीन ईया सामाजिक दृष्टिकोण जक मखु आर्थिक दृष्टिकोणं तक नं वालेगु यानादीम्ह नेपालभाषाया जक मखु नेपाःया हे न्हापांम्ह मिसा बाखं च्वमि जुयादीगु दु ।

वय्‌कःया कलाकार छधाः प्याखं मुना वय्‌कःयागु जक मखु नेपालभाषाय् मिसा च्वमिं च्वःगु दकलय् न्हापांगु प्याखं कृति जूगु दु । वय्‌कःया मू विधा बाखं व प्याखं जूसां साहित्यया मेमेगु विधाय् नं उत्तिकं हे च्वसा न्ह्याकादीगु दु । वय्‌कःया आत्मप्रकाश आत्मकथा थुकिया छगू दसु खः । अथेहे वय्‌कःया हःपाःमि भिक्षु सुदर्शनया गुणानुस्मरण यासें वय्‌कःया नायसुइ भिक्षु सुदर्शन लुमन्ति पुचः नीस्वना थीथी ज्या जुयाच्वंगु दु ।

थ्यंमथ्यं झिगुलिं मयाक कृति पिथनाः नेपालभाषा साहित्य धुकूयात स्यल्लाकेत विशेष योगदान बियादीम्ह वय्‌कःयागु कृतित्व व व्यक्तित्वयात कदर यासें थीथी संस्थां थीथी कथंया सिरपाः, उपाधि आदि लःल्हाना हंगु दु । गथे— नेपालभाषा मिसा खलःपाखें हनापौ, नारी स्रष्टा बनिता सम्मान, आधुनिक नेपालभाषा साहित्यय् मिसातय्‌गु साहित्य श्रृजनाया न्यय्दँया अभिनन्दन, बुद्धिपूर्ण सम्मान, गुञ्जन बहुभाषिक स्रष्टा सम्मान, तानसेन गुठी काठमाडौंपाखे सम्मान, नेपालभाषा मिसा खलःपाखें मानार्थ सदस्यता, मोतिलक्ष्मी सिरपाः, जरिमैयाँ साखः लुमन्ति सिरपाः, इन्दु पदम स्मृति पुरस्कार आदि ।

स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक सांस्कृतिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु प्रकाशमान पालिखे नं छम्ह खः । थ्वय्‌कः कास्की जिल्ला पोखराया तसकं सक्रियम्ह नेवाः न्ह्यलुवाः खः । पोखराया नेवाःतय्‌त छप्पँ छधि यानातयेत सांस्कृतिक व भाषिकरुपं माः हनातय्‌गु ज्याय् वय्‌कःया तःधंगु योगदान दु । वय्‌कलं नेवाः खलः कास्कीया बि.सं.२०५५ निसें २०७० तक नायःया जिम्मेवारीया कु कुबियादिल । संस्थायात न्ह्याकादिल, देय्‌या थीथी जिल्लाय् वनाः नेवाःतय् सभा सम्मेलनय् ब्वति कयादी । वय्‌कः नेवाः देय् दबूया संस्थापक उपाध्यक्ष व सल्लाहकार नं खः । अथेहे वय्‌कः आदिवासी जनजाति कास्कीया संस्थापक दुजः नं जुयादी ।

२००७ सालया खुल्ला वातावरणं छखे लेखकपिंत च्वयेगु ब्वनेगुली जाँगर व उत्साह थनाबिलसा मेखेर न्हापा थें खुयाः सुचुकाः ब्वनेमाःगु अवस्था मदुसेंलि लेखकपिंत पिनेयागु साहित्य नाप नं परिचित जुइगु मौका दत । रेडियो नेपालं दैनिक नेपालभाषाया समाचार प्रसारण नापं वालय् छकः जीवन दबूया सांस्कृतिक कार्यक्रमया व्यवस्था जुल । थ्व बाहेक भाषा साहित्य उत्थानया नितिं नं तःगू संघसंस्थाया स्थापना जुल गथे च्वसापासा,नेपालभाषा परिषद् , साहित्य मन्दिर, विराट साहित्य सम्मेलन गुथि आदि । अथे हे थौंकन्ह, नेपाल, पासा, झी, सितु, नेपालभाषा थेंज्याःगु पत्रपत्रिका पिदन । च्वमिपिंत हःपाः बीगु व न्हून्हू सफू पिकायेगु उद्देश्यं श्रेष्ठ सिरपा, श्रेष्ठ प्रकाशनया स्थापना जुल । च्वसापासां स्वन्हुयंकं हनुमानध्वाखाय् साहित्य सम्मेलन भव्य रुपं न्यायेकल । अथेहे स्कूलय् जक मखु कलेजयया आइ.ए., बी.ए.या पाठ्यक्रमय् नं नेपालभाषा छगू ऐच्छिक विषयया रुपय् दुथ्यात । साहित्य सिर्जनाय् नं न्हापा स्वयाः विविधता व्यापकता खनेदत , न्हापा खनेमदुगु न्हून्हूगु साहित्य विधाया नी जुल।

काव्य विधाय् सिद्धिदासकालीन नीति, उपदेशमूलक प्रवृतिपाखें मुक्तगु स्वच्छन्दवादी काव्य प्रवाह न्ह्याकेगु ज्याय् सिद्धिचरण समूहया कविपिं बाहेक मेमेपिं कविपिं नं न्ह्यचिल । नारायणदेवी श्रेष्ठया मुखूस्वां, दुर्गालालया, झसुकाः, लिसः, गिरिजाप्रसाद जोशीया पालिख्वाँयय् रमापतिराज शर्माया जिगु म्ये, चित्तरञ्जन नेपालीया प्रतिक्रिया आदि थुकिया दसु खः । देशय् वःगु सामाजिक राजनैतिक परिवर्तन नापं साहित्यय् नं विस्तारं न्हून्हूगु आयामत खनेदयावल । फलतः नेपालभाषा काव्य नं स्वच्छन्दवादी घेराय् जक सीमित मजुल । सामाजिक यथार्थवाद, वहिर्मुखी प्रवृति, समष्टिगत चेतना आदिं नं नेपालभाषा काव्यय् थाय् कयाहल । केदारमान ‘व्यथित’या छ्वास, रेवतिरमणानन्दया मलख काव्य थुकिया दसु खः । अथेहे पुर्जजागरणकालया कविपिं गथे योगवीर सिंहया योगसुधा, सिद्धिदासया सत्यसती थेंज्याःगु काव्यया सफू नं पिकायेगु ज्या जुल । महाकाव्य खण्डकाव्यया ख्यलय् नं धर्मरत्न ‘यमी’या अर्हत्नन्द महाकाव्य, सँदेया लिसः खण्डकाव्य, सत्यमोहन जोशीया जयप्रकाश महाकाव्य, मदनमोहन मिश्रया सीतहरण व रामराज्य थेंज्याःगु खण्डकाव्य पिदन ।

ने.सं १०७४ स धुस्वांया मिसा उपन्यासया प्रकाशनं नेपालभाषाय् नं उपन्यास विधाया पदार्पण जुल । धुस्वांया गंकी थेंज्याःगु उपन्यासं नेपालभाषाया उपन्यासया स्तर छतं च्वन्ह्याकाबिल । मेम्ह उपन्यासकार धर्मरत्न यमिया ऐतिहासिक उपन्यास भृकुटी, ईश्वरानन्दया मनोवैज्ञानिक उपन्यास ख्वाउँहि पिदन । सत्यमोहन जोशीं गौत्तमबुद्ध थेंज्याःगु छधाः प्याखं पुचः पिकयाः छधाः प्याखंया अभावपूर्ति यानादिलसा सुदर्शन श्रामण्ोरं अम्वपाली, बिम्वसार आदि थेंज्याःगु पूधाः प्याखं च्वयाः नेपालभाषाय् नं पूर्णांकी नाटकया विकास जुइकेबिल । थ्व हे दशकय् नाटक ख्यलय् थःगु छेँ, फसंपू लप्ते, पसूका थेंज्याःगु इब्सनवादी नाटक च्वयाः ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यं नेपालभाषाय् नं समस्यामूलक नाटकया परम्परा न्ह्याकल ।

खड्गसिद्धि थेंज्याःगु ऐतिहासिक नाटक नं थ्व हे समयावधीइ खनेदत । निबन्ध विधाय् नं न्हून्हूगु प्रयोगत खनेदत । मोतिलक्ष्मीया मोतिमाः, संघ, रत्नध्वज जोशीया निबन्ध छपुचः, निबन्ध निपुचः थेंज्याःगु विषयपरक निबन्ध बाहेक प्रेमबहादुर कसाःया न्हूपुखू, पद्मरत्न तुलाधरया बुलुमि थेंज्याःगु आत्मपरक निबन्ध प्रकाशित जुल । विषयगत रुपं सांस्कृतिक निबन्ध ख्यः चकंकेगु ज्या फणिन्द्ररत्न वज्राचार्यं स्वां सिन्हः, निबन्ध संग्रह पिकयाः यानादिल । फलतः सांस्कृतिक, अनुसन्धात्मक निबन्ध, स्वच्छन्दवादी, आत्मगत, वैचारिक, नियात्रा आदि कथंया निबन्धत खनेदत । समालोचना विधाय् नं चित्तधर ‘हृदय’या झीगु साहित्य रत्नध्वजया सम्पादनय् साहित्यया सुलचं थेंज्याःगु ग्यसुग्यंगु सफू पिदन । समालोचनाया ख्यलय् माधवलाल कर्माचार्य, कमलप्रकाश मल्ल, माणिकलाल श्रेष्ठ थेंज्याःपिं श्रष्टापिनिगु प्रवेशं पाश्चात्य समीक्षा पद्धति नं नेपालभाषा समालोचनाय् दुथ्यन ।

बाखं विधाय् पूर्ण पथिकया अपराधी व छपाःचित्र, माधवलाल कर्माचार्यया थःछेँ, आशाराम शाक्यया हिलाबुला, प्रेमबहादुर कसाःया ती, प्रकाशकुमारी प्रधानया मस्यांगपाः, तीर्थलाल नघःभनिया ब्वघासा थेंज्याःगु न्हूचिहाःबाखं पिदनसा धुस्वां साय्मिया मूस्वां थेंज्याःगु चीबाखं (लधुकथा) नं थ्वहे समयावधीइ पिदन । बाखं विधाय् थ्वय्‌कःपिनिगु प्रवेशं नेपालभाषाय् यथार्थवादी, मनोवैज्ञानिक बाखंया विकासय् तिबः बिल ।

पत्रकार प्रजित शाक्यया जन्म वि.सं २०३२ माघ १० य् मां लक्ष्मीदेवी शाक्य व अबु प्रेमकाजि शाक्यया कोखं येँया इतुंबहालय् जूगु खः । थौंकन्हय् थ्वय्‌कः येँया बाफलय् च्वनादी । नेपालभाषा विषयय् स्नातकोत्तर यानादीम्ह थ्वय्‌कः छम्ह पत्रकारया नापं भाषिक अभियन्ता व च्वमि नं खः । लहना पत्रिकाय् थ्वय्‌कःया थीथी च्वसु पिदंगु दुसा वय्‌कःया ओल्मपिक एसियाड व सागय् नेवाः कासामि नांगु अनुसन्धानमूलक ग्रन्थ पिदनेत्यंगु दु ।

थ्वय्‌कः शुरुं निसें थौं तक गोरखापत्र संस्थानय् समाचार संवाददाताकथं आवद्ध जुयाच्वनादीगु दुसा नेवाः पत्रकार राष्ट्रिय दबूया नं सहसचिव नं खः । अथे हे थ्वय्‌कः इतुंबहालय् च्वंगु केशचन्द्र म्युजिमया छम्ह संस्थापक दुजः नं खः । थ्वय्‌कलं थःगु अध्ययन तथा ज्याया कदर स्वरुप– सत्यतारा हना पौ, विराट सुरत्न सिरपाः, मोतीलानी सिरपा, लहना धर्म–मोती पत्रकारिता अवार्ड आदि प्राप्त यानादीगु दु।

मय्‌जु प्रज्ञादेवी शाक्यया जन्म ने.सं १०७५ य् अबु धर्मानन्द शाक्य व मां चन्द्रदेवी शाक्यया कोखं येँया मासंगल्ली जूगु खः । नेवाः अभियन्ता राजा शाक्यया केहेँ व नरेशवीर शाक्यया तिरीमय्‌जु जुयादीम्ह प्रज्ञादेवी शाक्य थःगु विद्यार्थीकालं निसें भाषा साहित्यया ज्याखँय् न्ह्यचिलादीम्ह मय्‌जु खः । थ्वय्‌कःया जनबहाःद्यःया नित्य पुजा व द्वादस तीर्थ महिमा यानाः निगू धार्मिक विषयया सफू पिदंगु दुसा थीथी पत्रपत्रिकाय् बाखं व कविता पिदंगु दु । बाखंख्यलय् नेवाः सामाजया सांस्कृतिक परिवेशय् बाखं च्वयादीम्ह छम्ह सामाजिक यथार्थवादी बाखंच्वमि कथं थ्वय्‌कःयात म्हसीकेगु जूगु दु ।

येँया इतुम्बहालय् अबु वैद्य हर्षवीर सिंह तुलाधर व मां मोहनमाया तुलाधरया कोखं ने.सं ने.सं १०२१ वैशाख शुक्ल तृतीया कुन्हु बूम्ह कुलमान सिंह तुलाधर हे भिक्षु प्रज्ञानन्द खः । ने.सं १०५१ य् कुशीनगरय् भिक्षु ऊ. चन्द्रमणि महास्थविरया उपाध्यायत्वय् प्रव्रजित जुयाबिज्यातसा स्वनिगलय् म्हासुगु चीवर पुनाः भिक्षु जुयाः दुहां बिज्याःम्ह वसपोल हे आधुनिक युगया न्हापांम्ह चीवरधारी भिक्षु खः । वसपोलं येँया ऐतिहासिक किन्डोल बहालय् (किन्द्व बहाः) ने.सं १०५२ निसें दकलय् न्हापां बुद्धपुजा, परित्राण पाठ, ध्यान यायेगु प्रचलन सुरु यानाबिज्यात ।

ने.सं १०७१ सालय् वसपोलया अध्यक्षताय् नेपालय् न्हापांगु भिक्षुपिनिगु संस्था अखिल नेपाल भिक्षु महासंघ स्थापना व नेपाल बौद्ध परियत्ति शिक्षाया संस्थागत व्यवस्था जुल । भिक्षु प्रज्ञानन्द अखिल नेपाल भिक्षु महासंघ नीस्वनाबिज्याःम्ह जेष्ठतम भिक्षु जूगुलिं वसपोलयात संघमहानायक धाइगु खः । वय्‌कः भिक्षु जुयाः किन्द्वबहालय् च्वना बिज्यासेंलि अन न्ह्यानाच्वंगु धार्मिक ज्याझ्वलय् हिउपाः वल । उबलय् अन अष्टमी ब्रत, धलं दनेगु आदि जक जुयाच्वंथाय् धाथेंगु बुद्ध धर्म छु ? बुद्धया शिक्षा छु धयागु जनसमुदाययात थुइकेत वसपोल सफल जुयाबिज्यात । लिच्वः कथं थेरवाद बुद्ध धर्मया पुनजागरणया इलय् न्हापांखुसी मिसापिं गृहत्याग यानाः प्रवजित जुया अनगारिका जुल । सदा नं नेपालभाषां हे धर्म देशना यानाबिज्याइम्ह वसपोल लिपा वनाः यलय् च्वनाबिज्यात । वसपोलं अन नं मचातय्‌त न्ह्यसः लिसः कासा, नाटक च्वयाः नाटक म्हितकेगु ज्या यानाः बुद्धधर्मया नापं नेपालभाषाया नं प्रचार प्रसार जुइके बिल । ने.सं १०५२ निसें हे वसपोलं बुद्ध शिक्षां जाःगु म्ये भजन आदि नेपालभाषां रचना यानाः धर्मप्रेमी मनूतय्‌गु नुगः सालेगु ज्या यानाबिज्यात । थज्याःगु म्ये, कविता लिपा ज्ञानमाला भजन सफुलिइ दुथ्यात । थज्याःगु छुं म्ये खः — न्यव हे राजा बिम्बिसार, शीलया धनुस ज्वनाः करुणा बाण आदि ।

वसपोलं न्हापां ल्हातिं च्वयाः उपासक उपासिकापिंत बियादीगु उपदेश लिपा ने.सं १०६१ निसें सफूया रुपय् पिकयाबिज्यात । वसपोलया थज्याःगु २५ गुलिं मल्याक सफू पिदंगु दु । गथे— परियत्ति सुत्त (ने.सं १०६१), स्वंगः मिखां स्वंगू न्हाय्‌कं (ने.सं १०७५), भगवान बुद्ध हानं जन्माजन्मान्तर पाद (ने.सं १०८४), संसारय् छु दु ? (ने.सं ११०१) आदि । वसपोलया थज्याःगु योगदानया कदर स्वरुप च्वसापासां भाषाजवाः उपाधि (ने.सं. १०८३), म्यानमार सरकारं अग्गमहापण्डित उपाधिं वसपोलयात विभूषित (न्हापांम्ह नेपाःमि, ने.सं १११२) याःगु दु । थुकथं बुद्धधर्मया नापं, धर्मया माध्यमं नेपालभाषाया सेवा यायां वसपोल ने.सं ११०५ (फागुन ३० गते आइतवाः) य् दिवंगत जुयाबिज्यात ।

स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया च्वमि नापं भाषिक अभियन्तापिं मध्ये प्रज्ञारत्न ‘विरही’ नं छम्ह । वय्‌कः भोजपुर टक्सारयाम्ह खः । वय्‌कलं नेपालभाषा व खस् नेपाली भाषं कविता च्वयाः नेपालभाषाया नापं नेपाली भाषाया प्रचार प्रसार यायेगु ज्या यानादिल । वय्‌कःया खस् नेपालीभाषां कविता सफू नं पिदंगु दु । वय्‌कः भोजपुरया आदर्श शिशु शिक्षालयया संस्थापक प्रधानाध्यापक नं जुयादी ।

प्रज्ञारत्न शाक्यया जन्म अबु ज्ञानरत्न शाक्य व मां मोहनलक्ष्मी शाक्यया कोखं ने.सं. १०८० पोहेलाथ्व दसमि बिहिवाः कुन्हु मञ्जुश्री विहार, केशचन्द्र महाविहार इतुंबहालय् जूगु खः । वय्‌कः नेपाल लिपि गुथि नीस्वंगु इलय् ने.सं. ११०० दँय् संस्थापक न्वकु जुयादीम्ह लिपा ने.सं. ११०३ निसें ११०८ तःक स्वंगू कार्यकाल नेपाल लिपि गुथिया नायः जुयाः नेपाल लिपि संरक्षण व प्रवद्र्धनया ज्याय् न्ह्यचिला दिल । नेपाल लिपिया स्वलापौ ‘पौभाः’या सम्पादन व व्यवस्थापन लिसें गुंपुन्हिया लसताय् पिदनीगु ‘क्वाति ख्यालिपौ’या नं सम्पादन यानादीगु दु । नेपाल लिपि गुथिया प्राज्ञ जुयादीम्ह वय्‌कःयात नेपाल लिपि गुथिया वहः बुदिंया लसताय् हनापौ लःल्हानाः सम्मान याःगु दु ।

भाजु प्रज्ञारत्न शाक्यं सरस्वती बहुमुखी क्याम्पसया न्हाय्‌क साहित्य पाःलाःया न्वकू जुयाः ‘न्हाय्‌कं दंपौ’ ल्याः २ या सम्पादन नं यानादीगु दु । इलय्‌‌ब्यलय् थीथी पत्रिकाय् समसामयिक लेख पिथनादीम्ह वय्‌कलं ‘बन्देछुना लुमन्तिपौ’ (ने.सं. ११२१) व ‘इतुंबहाः १२ वर्ष प्रव्रज्याभिषेकया ख्वाःपौ’ (ने.सं. ११४३) सम्पादन यानादीगु दु ।

केशचन्द्र महाविहार संरक्षण समाज इतुंबहालया नायः जुयादीम्ह वय्‌कलं इतुंबहाः म्युजियम न्ह्याकेत मूवंगु भूमिका म्हितादीगु दु । ज्वेलरी सम्वधी व्यवसाय यानादीम्ह वय्‌कः ज्याथा ठमेल पर्यटन विकास समितिया छ्याजे (बि.सं.२०५२–२०५७) नं जुयादीगु दु ।