नेपालभाषा विषयय् एम.ए यानाः वि.सं. २०३७ सालं निसें भक्तपुर क्याम्पस, ख्वपय् नेपालभाषा विषय ब्वंकादीम्ह मय्‌जु पूर्णदेवी श्रेष्ठया जन्म सन् १९४९ फेब्रुअरी ३ तारिख कुन्हु जूगु खः । वय्‌कःया मां गंगादेवी श्रेष्ठ व बौ कृष्णभक्त श्रेष्ठ खः । नेपालभाषा मिसा खलःया सदस्य जुयादीम्ह वय्‌कलं नेपालभाषा विषयय् ब्वंकेगु झ्वलय् थःगु क्याम्पसय् नेपालभाषा ब्वनीपिं विद्यार्थीपिंत थीथी कथं ग्वाहाली यानाः विद्यार्थीपिंत नेपालभाषा ब्वनेपाखे मन क्वसायेकेबीगु नापं नेपालभाषा ब्वनीपिं विद्यार्थीपिनिगु ल्याः थकायेगु ज्या यानादीगु दु ।

पूर्णबहादुर एम.ए. (पुर्णबहादुर श्रेष्ठ) या जन्म ने.सं १०३६ य् येँया केलत्वालय् जूगु खःसा लिपा थ्वय्‌कः यलया पुल्चोकय् च्वनेगु यानादिल । थ्वय्‌कः एम.ए डिग्री हासिल याःम्ह दलय् न्हापांम्ह नेवाः खः । उकिं थ्वय्‌कःया नांया लिउने एम.ए. उपनां नं घायेगु जूगु खः । वि.सं. १९९७ (ने.सं १०६१) सालया राजनैतिक पर्वय् जेलय् लाःम्ह छम्ह नेवाः थ्वय्‌कः नं खः ।

नेपालभाषा, नेपाली तथा अंग्रेजी भाषं च्वसा न्ह्याकादीम्ह थ्वय्‌कःया न्हापां पिदंगु च्वसु म्युनिसीपालिटीया आम्दानीया छुं विशेषता (पासा, १/३, ने.सं १०७३) खःसा मेमेगु नं विभिन्न विषयया तःपु मछि हे निबन्ध तत्कालिन थीथी पत्रपत्रिकाय् पिदंगु दु । ने.सं १०७१ य् राजसभाया सम्मानित सदस्य, योजना आयोगया सदस्य आदि जुयादीधुंकूम्ह थ्वय्‌कः नेपालभाषा परिषद्या छम्ह संस्थापक सदस्य नं खः ।

बौ दानबहादुर डंगोल व मां सुभद्रा डंगोल (थिके)या कोखं ने.सं.१०९३ सकिमिला पुन्हिकुन्हु येँया क्षेत्रपाटी त्वालय् हाइकुमि मय्‌जु पूर्णिमा शाक्य डंगोलया जन्म जूगु खः । नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् वय्‌कः मय्‌जुया साहित्यिक विधा चिनाखँ (हाइकु) व बाखं खः । नेपालभाषाया थीथी पत्रिकाय् इलय् ब्यलय् हाइकु व बाखं पिथना झायाच्वनादीम्ह मय्‌जु पूर्णिमा छम्ह लोकंह्वाःम्ह प्याखंम्वः नं खः । दबू प्याखं व टेलिप्याखनय् अभिनय यानाः थीथी सिरपाः नं त्याकेधुंकूम्ह वय्‌कः मय्‌जु नेपालभाषाया ख्यलय् सक्रिय व सफल उद्घोषिका नं खः । थुकथं नेपालभाषाया ख्यलय् सक्रिय रूपं थःत फ्याना झायाच्वंम्ह मय्‌जु पूर्णिमा शाक्यया हाइकु सफू मतिनाया ख्वबि (ने.सं. ११४१ सिल्ला) पिदनेधुंकूगु दु ।

थ्व कालखण्डया दकलय् तःजिगु उपलब्धी धयागु जेलय् रचना जूगु कृतिया प्रकाशन खः गथे— चित्तधर ‘हृदय’या सुगत सौरभ महाकाव्य, (ने.सं १०६९), हृदयकथा (१०६७), अन्तरध्वनि (१०६९), गौत्तमबुद्ध (ने.सं १०६७) , फत्तेबहादुर सिंहया — वनवासया छगू खँ (ने.सं १०६८), सिद्धिचण श्रेष्ठया — सीस्वां (ने.सं १०६८), केदारमान ‘व्यथित’या– प्रतिक्षा (ने.सं १०६६), ख्वविंप्याःगु म्ये (.ने.सं १०६७), दिवस चित्र (ने.सं १०६७), हरिकृष्ण श्रेष्ठया — ख्ववि (ने.सं. १०७०) आदि ।

अथेहे अमेरिकाया बाखंच्वमि एडगार एलेन पोपिंसं पितहःगु ‘न्हू चीहा बाखं’ : “Modern short story” या सुत्रपात थ्वहे समयावधीइ मोतिलक्ष्मीया लँ नांगु न्हू चीहाः बाखं पाखें जुलसा बाखं संग्रहया रुपमा चित्तधर हृदयया खुपु बाखंचा (ने.सं१०६७.) बाखं सफू निसें जुल । नाटकय् नं परम्परागत शास्त्रीय नाटकया थासय् आधुनिक नाटकया सुत्रपात यायेगु ज्या नं चित्तधर हृदयजुं च्वयादीगु ह्वनागा (ने.सं १०६७) सफुलिइ दुथ्याःगु शाक्यानी नाटक निसें जुल । थ्व समयावधिया दकलय् तःधंगु उपलव्धी धयागु धर्मोदय पत्रिकाया प्रकाशन नं खः । ने.सं. १०६७ स निर्वासित भिक्षुपिं अनिरुद व महानाम कोविदया सम्पादकत्वय् धर्मोदय पत्रिका पिदन । प्रत्यक्ष रुपं थ्व पत्रिकाया उद्देश्य बुद्धधर्म व वुद्धशिक्षाया प्रचारप्रसार यायेगु खःसां थ्व पत्रिकां लेखक निर्माण यायेगु, भाषा सुधार यायेगु, जीवनपयोगी विविध विषयया लेख पिकायेगु ज्या यात । थ्वहे कथं थ्व पत्रिकां च्वमिपिंत च्वयेगु थाय् बियाः आपालं न्हून्हूपिं च्वमिपिं पिकाल, न्हून्हूगु साहित्यिक विधाया जन्म बिल । चित्तधर हृदयाया पौ बाखं न्हापां थ्वहे पत्रिकाय् पिदंगु खःसा थौं नेपालभाषाया नांदंपिं बाखंच्वमिपिं— पूर्णदास श्रेष्ठ, पूर्ण पथिक, माधवलाल कर्माचार्यपिनिगु बाखं पिकयाः वय्‌कःपिंत बाखंच्वमिकथं न्हापां थ्वहे पत्रिकां म्हसीकेब्यूगु खः । रत्नध्वज जोशीं च्वःगु नेपालभाषाया न्हापांगु समालोचनाया लेख धर्मोदयया कहानी नं न्हापां थ्वहे पत्रिकाय् पिदंगु खः । अथेहे रत्नध्वज जोशीया निबन्ध जक मखु प्रेमबहादुर कसाःया ह्याउँमचा, ठाकुरलाल मानन्धरया निबन्ध नं न्हापां थ्वहे पत्रिकाय् प्रकाशित जूगु खः । नाटकार हेमलाल जोशी, निबन्धकार स्वयम्भुलाल श्रेष्ठपिं नं थ्वहे समयावधीइ धर्मोदय पत्रिकां पिकाःपिं स्रष्टापिं खः । थ्व समयावधी न्हून्हूपिं च्वमिपिं पिदंगु जक मखु आदिवज्र, पन्नाप्रसाद जोशी, ठाकुरलाल मानन्धरपिनिगु दथुइ स्तरीय नेपालभाषा निर्माण यायेगु निंतिं विचार विमर्श यायेगु ज्या नं थ्व हे समयावधीइ जूगु खः । थुकथं थ्व समयावधीइ नेपालभाषाय् न्हापा खनेमदुगु न्हूबाखं, न्हूप्याखं, निबन्ध व समालोचनाया सुत्रपाट जूगु जक मखु स्तरीय नेपालभाषा दयेकेगु तकं कुतः जुल ।

भाषिक अभियन्ता भाजु पौभाः साय्‌मिया जन्म मां नानिछोरी मानन्धर व अबु गणेशलाल मानन्धरया कोखं येँया वँतु, मूबहालय् ने.सं. १०८३ यंलाथ्वः तृतियाकुन्हु जूगु खः । पौभाः साय्‌मिया आधिकारिक नां धाःसा गोकुल मानन्धर खः । वय्‌कः ने.सं. ११०० य् नेपाल लिपि गुथिलिसे स्वानाः नेवाः ख्यलय् पलाः तयादीम्ह खः ।

नेवाः ख्यलय् थौंतक थःम्हं फुफु थे ज्या सनाच्वनादीम्ह वय्‌कः थौंकन्हय् नेवाःभाय् धयागु तसकं अःपुगु, यइपुगु व न्ह्यइपुगु भाय् खः धकाः सकसितं ध्याथुइका बीगु ज्याखँय् दुबिना च्वनादीगु दु । झीगु भाय् अःपुक यइपुक व पाय्‌छि जुइक ब्वनेच्वय्‌या निंतिं थीथी इलय् प्रशिक्षण संचालन यायेगुया लिसें फेसबुक आदि सामाजिक सन्जालय् थीथी खँ न्ह्यब्वयेगु व द्वना च्वंथाय् उसि मचासे भिंकाबीगु व थुइका बीगु थेंज्याःगु न्ह्यथनेबहःगु ज्या नं याना च्वनादीगु दु । अथे हे झीगु भाय् हलिं न्यंकेगुया निंतिं हलिं नेवाः दबूपाखें स्वदँ न्ह्यवंनिसें न्ह्याका वयाच्वंगु गुगल ट्रान्सेलसन ज्याझ्वलय् सुरुनिसें मदिक्क न्ह्यलुवाः जुयाः ब्वति कया च्वनादीगु दु । वय्‌कः थौकन्हय् न्यूज नेपाः डटकमया नेपालभाषा सम्पादक अले नेवाः साधना कला केन्द्रया सल्लाहकार नं जुयादी ।

राष्ट्रिय वाणिज्य बैंकय् उप–प्रबन्धकया जिम्मेवार तगिमय् च्वनाः ज्या यानादीधुंकूम्ह वय्‌कलं दीर्घ सेवा पदक व नेपालभाषा स्नानकोत्तर तगिमय् दकलय् अप्वः ल्याः हयाः महेन्द्र विद्याभूषण ख पदक त्याकेधुंकूगु दु । अथेहे इलय्‌‌ब्यलय् थीथी चिनाखँ, च्वखँ व बाखं च्वयाः ने.सं. ११०१ य् जूगु अन्तर माध्यमिक विद्यालय नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय् च्वखँपाखे न्हाप सिरपाः, ने.सं. ११०६ य् सहीद स्मारक समिति, केन्द्रीय कार्यालय, यलपाखें ४५ क्वःगु शहीद सप्ताहया झ्वलय् जूगु कवि गोष्ठिइ लियांल्यू सिरपाः व ने.सं. ११०६ य् साहित्य गुथि यलपाखें जूगु भिंस्वक्वःगु नेपालभाषा साहित्य मुँज्याय् चिनाखँय् न्हाप सिरपाः त्याकादीगु दु । वय्‌कः पुल्चोक क्याम्पसं पिदंगु मन्दः दँपौ ल्याः ४ या सम्पादक नं जुयादीधुंकूगु दु । थथेहे वय्‌कलं भाजु राजेन्द्र डंगोलया सफू झुमिं यंकूगु समाजया सम्पादनया लिसें नेपालभाषां पिदंगु थीथी सफू व पत्रिकाया सम्पादन व भिंकेगु ज्या यानादीधुंकूगु दु ।वय्‌कलं नेपाल संबत्‌यात खःकथं छ्यलेमाः धकाः वंगु ने.सं. ११४१ निसें न्हूगु कथं कोडिङ्ग दुथ्याःगु नेपाल संवत्या क्यालेन्डर नं दँय्‌दसं पिथनावं वयाच्वंगु दु ।

वय्‌कःया थीथी ज्याखँयात लुमंकाः ने.सं. ११४३ य् नेवाः देय् दबू, ख्वप लागापाखें हनापौ अले नेवाः देय् दबू केन्द्रीय समिति, नेवाः साधना कला केन्द्र, धापाख्यः ज्ञानमाला भजन मेहालामि पुचः व झ्वःछेँ धिमे भजन खलःपाखें सुभाय् पौ नापं ने.सं. ११४२ य् येँ महानगरपालिका शिक्षा विभागपाखें वय्‌कःयात दसिपौ लःल्हाःगु दु ।

नेपालभाषाय् प्याखंया परम्परा आपालं पुलां जुयाः नं आधुनिक नाटकया जन्म धाःसा ने.सं १०६८ वयाः तिनि जुल । चित्तधर ‘हृदय’या ह्वनागा सफुलिइ च्वंगु शाक्यानी (ने.सं. १०६८) नाटक निसें नेपालभाषाय् आधुनिक नाटकया नी जुल । प्राचीन नाटकय् वाह्य संघर्ष जक ब्वयेगु जुयाच्वंगुली आधुनिक नाटकय् भावनात्मक संघर्षयात नं थाय्‌बीगु जुल ।

नेपालभाषाय् आधुनिक नाटक साहित्य ब्वलंकेगुली तत्कालीन धर्मोदय (ने.सं १०६७) पत्रिकाया तःधंगु थाय् दु । धर्मोदयय् बौद्ध अवदानया लिधंसाय् च्वयातःगु विश्वन्तरया विदा (ने.सं १०६९) नांगु चित्तधर ‘हृदय’या मेगु छधाः प्याखं पिदंसेलि मेमेपिं च्वमिपिनिगु नं बौद्ध विषयया छधाः प्याखं धमाधम पिदन । २००७ सालया राजनैतिक परिवर्तनं नेपालभाषाया नाटकारपिंत नं न्हून्हूगु विषययात थियाः नाटक च्वयेगु जागरण उत्साह हयाबिल । थ्वहे कथं नेपाःया मल्लकालीन इतिहासय् आधारित हेमलाल जोशीया म्वाः द्यो, सामाजिक राजनैतिक नाटकया झ्वलय् हृदयचन्द्र सिंहया सितिंलाः माष्टर, ईश्वरानन्दया मिसा आदि नाटक नं धर्मोदय पत्रिकाय् हे पिदन । अथेहे सफूया रुपय् सत्यमोहन जोशीयागु गौतम बुद्ध (ने.सं. १०७०) छधाः प्याखं संग्रह, भिक्षु सुदर्शनया अम्बपाली (ने.सं. १०७५) पूधाः प्याखं पिदन । थुकथं गौतमबुद्ध नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु आधुनिक छधाः प्याखं संग्रह खःसा बुद्धकालीन वैशालीया राजनर्तकी अम्बपालीया मातृभूमि प्रतिया त्याग बलिदानयात कयाः च्वयातःगु अम्बपाली नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु पूधाः प्याखं खः ।

थुकथं चित्तधर ‘हृदय’जुं नेपालभाषाय् न्हापां पाश्चात्य परम्परा कथंया आधुनिक नाटक प्रारम्भ यानादीगु खःसा थुकियात छगू प्रवाह कथं न्ह्याकेगु ज्या सत्यमोहन जोशी, हेमलाल जोशी व भिक्षु सुदर्शन आदिपिंसं यानादिल । सत्यमोहन जोशीं नेपालभाषाया साहित्यिक व्यक्तित्वपिनिगु विषययात कयाः— सिद्धिदास, वैद्यबाः, हेमलाल जोशीं मल्लकालिन ऐतिहासिक व्यक्तित्वपिनिगु विषयय् खड्ग सिद्धि (ने.सं. १०७६), शदाशीव व भिक्षु सुदर्शनं बुद्धकालिन व्यक्तित्वपिं—अम्बपाली, विम्बिसार (ने.सं. १०८२) आदिपिनिगु जीवनीयात कयाः चरित्रप्रधान नाटक पिकयादिल ।

थथे ऐतिहासिक साहित्यिक व्यक्तित्वपिनिगु विषययात कयाः नाटक च्वयेगु प्रवृत्ति न्ह्यानाच्वंगु इलय् ईश्वरानन्दया– पसूका (ने.सं. १०७७) छधा प्याखं संग्रह, थःगु छें (ने.सं. १०७८) पूधाः प्याखं पिदन । थुकिं नेपालभाषाय् नं घटना प्रधान नाटकया थासय् इब्सन परम्पराया समस्यामूलक नाटक दुहांवल । नाटकय् घटनां मखु समस्यां थाय् काल । थ्व छगू प्रवाह कथं हे न्ह्यात । ईश्वरानन्दयां लिपा थ्वहे लँपु लिनाः खनेदयेकः वःम्ह बासु शशिं ताःचाप्वाँय् (ने. सं. ११०४) नाटक च्वयाः छगू परिवारया समस्या न्ह्यब्वयाः नं समाजया हे समस्या कथं क्यनाबिल ।

अथेहे छगू जाति, छगू वर्गया समस्यायात ज्वनाः जक नाटक च्वयेगु प्रवृत्तियात हाचां गायाः देय्‌या विविध ख्यलय् पिज्वयाच्वंगु राजनैतिक, आर्थिक आदि विकृति विसंगतियात कयाः नाटक च्वयेगु प्रवृत्ति नं नेपालभाषाया नाटकय् खनेदत, अले थज्याःगु विकृति विसंगतियात तप्यंक ब्वयेगु मयासे हास्यव्यंग्यया रुपय् प्रस्तुत यायेगु प्रवृत्ति नं नेपालभाषाया नाटकय् ब्वलन । श्रीकृष्ण अणुया खःला मखुला (ने.सं. १०९७), पद्मरत्न तुलाधरया आः जितः नं तन तन दइवल (ने.सं. १०९७), रामशेखरया घिंताल्ल (१०९६) आदि थज्याःगु हे नाटक खः । अथे हे समस्यामूलक नाटकया ख्यलय् दुर्गालालया आगमनं वर्गीय संघर्षप्रति आस्था द्यजायेकीगु प्रगतिवादी नाटकया परम्पराया नी जुलसा निमन्त्रणा थेंज्याःगु गीति नाटकं गीति नाटकया परम्परा नं स्वनाबिल । गिरिजाप्रसाद जोशी, दिनेश भुजु, पुष्पबहादुर चित्रकार, राजभाइ थेंज्याःपिं नाटकारपिंसं नाटकय् प्रगतिवादीया सः अझ तिख्खर जुइकेबिल । अथे हे विजयबहादुर मल्लं सुधारया सन्देश, युग चेतनाया जःह्वलीगु ज्याय् प्रचारवादया गन्धं मुक्त यानाः नं नाटक च्वयेफु धैगु क्यनाबिल ।

थथे प्रतिप्ठापित नाटककारपिंत सक्रिय जुइकेबीगु व न्हून्हूपिं नाटककारपिंत थ्व ख्यलय् आकर्षित यायेगु ज्याय् इलय्ब्यलय् थीथी संघ संस्थापाखें जुइगु नाटक धेंधेंबल्लाः कासा, नाटक महोत्सव आदिया नं तःधंगु भूमिका दु । ने.सं. १०८५ लिपाया त्वाःत्वाःया सहित्यिक सांस्कृतिक आन्दोलनया लिच्वः कथं स्पष्ट रुप न्ह्यःने वःगु विधा ख्यालः व छधाः प्याखं नं खः । थ्वहे झ्वलय् मुनासः यात ल्वःमंके फइमखु । सहलह संस्थां किसि न्याइम्ह मदनमान, कुलां चकनी तिनि आदि थेंज्याःगु नाटक मञ्चन यानाः नेपालभाषाया नाटक विधा थकायेगुलिइ तिबः बिउगु दु । थ्वहे झ्वलय् पब्लिक युथ क्याम्पस सँझ्याः साहित्य पाःलाःया योगदानयात नं ल्वःमंके मज्यू।

नेपालभाषाया नाटक दबुलिइ हुइकेगु ज्याय् जक सीमित मजुसे टेलिफिल्म, फिल्मया रुपय् नं प्रदर्शन जुइधुंकूगु दु । सिलु, राजमति, तं बैंक, ,पलाख्वाँय्, १२ बजे आदि थुकिया दसु खः । तर नेपालभाषा साहित्यया मेमेगु विधाय् गुलि सफू पिदंगु खः उकिया तुलनाय् नाटकया सफू म्हो हे जक पिदंगु दु । थज्याःगु हे स्थितियात मनन् यानाः स्व. मोहनकृष्ण डंगोलजुं प्यदँय् छकः उत्कृष्ट नाटकयात सिरपाः बीगु यानाः प्रेममोहन सिरपाः स्वनादीगु दुसा स्वयम्भुलाल श्रेष्ठया श्रेष्ठ सिरपालं नं च्वमिपिंत उत्साहित याःगु दु ।

प्रकाश बज्राचार्य मां मोहनदेवी बज्राचाय व अबु सर्वानन्द (कान्छाभाइ) बज्राचार्यया कोखं ने.सं १०७७य् येँया असंत्वाःया तःक्षबहालय् जूगु खः । मांभाय्प्रेमी भाजु प्रकाश बज्राचार्य थः छम्ह कम्प्युटर विशेषज्ञ खयाः नं थःगु मातृभाषा व बुद्धधर्मया विकासय् उलि हे मन क्वसायेकाः ज्या यानाझाःम्ह व्यक्तित्व खः ।

नेपालभाषा व नेपाली भाषा निताय् नं च्वसा न्ह्याकादीम्ह थ्वय्‌कलं नेपालभाषाया ख्यलय् उपन्यास, छधाः प्याखं व बुद्धधर्म सम्बन्धी च्वसा न्ह्याकादीगु दु । थ्वहे कथं थ्वय्‌कःया न्हापां पिदंगु कृति सप्तरत्न धन (ने.सं. ११००) खःसा मेगु पिदंगु कृति हिं बुलातःगु पौ (उपन्यास, ने.सं११०३), कृषा गौत्तमी (छधाः प्याखं ने.सं ११०३), झंगः लाइम्ह लाखे (किपाहना बाखं, ने.सं ११०६) खः । थ्वय्‌कलं प्याखं च्वयेगु बाहेक थः हे कलाकार जुयाः नं प्याखनय् ब्वति कायेग व प्याखंया निर्देशन यानाः प्याखं क्यनेगु यानादीगु दु ।

न्हूबाखं व प्याखंया लँपुं थःगु साहित्य यात्रा नी यानादीम्ह मय्‌जु प्रकाशकुमारी प्रधानया जन्म पाल्पा तानसेनया सेठ परिवारय् बौ सेठ देवीप्रसाद प्रधान व मां लक्ष्मी प्रधानया कोखं ने.सं १०५७ रामनवमीकुन्हु जूगु खः । पाल्पाया सेठ परिवारय् जन्म जुयादीम्ह प्रकाश प्रधानजु शैक्षिक लकसं भय्‌ब्यूगु तःजहानय् ब्वलंम्ह खःसा वय्‌कःयात साहित्य ख्यलय् पलाः छीकेब्यूम्ह भिक्षु सुर्दशन खः ।

प्रकाश कुमारी प्रधान येँ स्वनिगलं पिनेयापिं लोकंह्वाःपिं च्वमिपिं मध्ये छम्ह खः । नेपालभाषा साहित्यय् दकलय् न्हापांगु न्हूबाखं च्वमि कथं मिसाच्वमि मोतिलक्ष्मी उपासिकायात कयातःगु दुसा वयां लिपाया न्हूबाखं च्वमिकथं मय्‌जु प्रकाश प्रधानाङ्गया नां दु । मय्‌जु प्रकाश प्रधानाङ्गया न्हापांगु न्हूबाखं धर्मोदय लय्‌पतिइ पिदंगु प्रतिज्ञा खः । नारीवादी चेतनां जायाच्वंगु थ्व वय्‌कःया न्हापांगु बाखं लिपा बाखं सफू जक मखु मेमेगु विधाया नं आपालं सफू पिदनेधुंकूगु दु ।

चय्‌गू दशक पार यानादीधुंकूम्ह सर्जक प्रकाश कुमारी प्रधान नेपालभाषा साहित्यय् ताःईतक निरन्तर श्रृजनात्मक योगदान ब्यूम्ह प्रतिभा खः । वय्‌कलं थःगु जीवनया नच्चागु बैंसंनिसें बाखं जक मखु प्याखं नं च्वयाः नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् तःधंगु योगदान बियादीगु दु ।

वय्‌कःया नेपालभाषां पिदंगु सफू खः — मस्याङ्गपा  (बाखं मुना, ने.सं १०८३), कलाकार (प्याखं, ने.सं १११७), लुफिं (बाखं मुना, ने.सं११२४), अपवाद (बाखं मुना, ने.सं. ११२६), प्रतिज्ञा (बाखं मुना, ने.सं ११२७), आत्मप्रकाश ब्व १  (आत्मकथा, ने.सं. ११३०), आत्मप्रकाश ब्व २ (आत्मकथा, ने.सं. ११३१) आदि । मय्‌जु प्रकाशकुमारी प्रधान नेवाः समाजय् व्याप्त जुयाच्वंगु मिसा मिजंया भेद जक मखु म्ह्याय्मचा व भौमचाया दथुइ जुइगु भेदयात नं दुवालाः मिसा समस्यायात स्याच्चुक न्ह्यब्वयेफुम्ह बाखंच्वमि खः ।

अथेहे मिजंतय्‌त थें मिसातय्‌त नं अंशया समान अधिकार दयेमाःगु खँ थौं सिबें न्यय्‌न्यादँ न्ह्यः हे थःगु बाखनय् प्वंकादीम्ह बाखंच्वमि खः । काय् बुइकूम्ह मिसायात अंश दइगु तर म्ह्याय् बुइकूम्ह मिसायात अंश मदइगु थेंज्याःगु ब्यागलं बाखं च्वयाः मिसातय्‌त नं आर्थिक अधिकार माः धकाः सशक्त रूपं सः थ्वयेकादीम्ह, वय्‌कः मिसा समस्यायात तत्कालीन ईया सामाजिक दृष्टिकोण जक मखु आर्थिक दृष्टिकोणं तक नं वालेगु यानादीम्ह नेपालभाषाया जक मखु नेपाःया हे न्हापांम्ह मिसा बाखं च्वमि जुयादीगु दु ।

वय्‌कःया कलाकार छधाः प्याखं मुना वय्‌कःयागु जक मखु नेपालभाषाय् मिसा च्वमिं च्वःगु दकलय् न्हापांगु प्याखं कृति जूगु दु । वय्‌कःया मू विधा बाखं व प्याखं जूसां साहित्यया मेमेगु विधाय् नं उत्तिकं हे च्वसा न्ह्याकादीगु दु । वय्‌कःया आत्मप्रकाश आत्मकथा थुकिया छगू दसु खः । अथेहे वय्‌कःया हःपाःमि भिक्षु सुदर्शनया गुणानुस्मरण यासें वय्‌कःया नायसुइ भिक्षु सुदर्शन लुमन्ति पुचः नीस्वना थीथी ज्या जुयाच्वंगु दु ।

थ्यंमथ्यं झिगुलिं मयाक कृति पिथनाः नेपालभाषा साहित्य धुकूयात स्यल्लाकेत विशेष योगदान बियादीम्ह वय्‌कःयागु कृतित्व व व्यक्तित्वयात कदर यासें थीथी संस्थां थीथी कथंया सिरपाः, उपाधि आदि लःल्हाना हंगु दु । गथे— नेपालभाषा मिसा खलःपाखें हनापौ, नारी स्रष्टा बनिता सम्मान, आधुनिक नेपालभाषा साहित्यय् मिसातय्‌गु साहित्य श्रृजनाया न्यय्दँया अभिनन्दन, बुद्धिपूर्ण सम्मान, गुञ्जन बहुभाषिक स्रष्टा सम्मान, तानसेन गुठी काठमाडौंपाखे सम्मान, नेपालभाषा मिसा खलःपाखें मानार्थ सदस्यता, मोतिलक्ष्मी सिरपाः, जरिमैयाँ साखः लुमन्ति सिरपाः, इन्दु पदम स्मृति पुरस्कार आदि ।

स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक सांस्कृतिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु प्रकाशमान पालिखे नं छम्ह खः । थ्वय्‌कः कास्की जिल्ला पोखराया तसकं सक्रियम्ह नेवाः न्ह्यलुवाः खः । पोखराया नेवाःतय्‌त छप्पँ छधि यानातयेत सांस्कृतिक व भाषिकरुपं माः हनातय्‌गु ज्याय् वय्‌कःया तःधंगु योगदान दु । वय्‌कलं नेवाः खलः कास्कीया बि.सं.२०५५ निसें २०७० तक नायःया जिम्मेवारीया कु कुबियादिल । संस्थायात न्ह्याकादिल, देय्‌या थीथी जिल्लाय् वनाः नेवाःतय् सभा सम्मेलनय् ब्वति कयादी । वय्‌कः नेवाः देय् दबूया संस्थापक उपाध्यक्ष व सल्लाहकार नं खः । अथेहे वय्‌कः आदिवासी जनजाति कास्कीया संस्थापक दुजः नं जुयादी ।

२००७ सालया खुल्ला वातावरणं छखे लेखकपिंत च्वयेगु ब्वनेगुली जाँगर व उत्साह थनाबिलसा मेखेर न्हापा थें खुयाः सुचुकाः ब्वनेमाःगु अवस्था मदुसेंलि लेखकपिंत पिनेयागु साहित्य नाप नं परिचित जुइगु मौका दत । रेडियो नेपालं दैनिक नेपालभाषाया समाचार प्रसारण नापं वालय् छकः जीवन दबूया सांस्कृतिक कार्यक्रमया व्यवस्था जुल । थ्व बाहेक भाषा साहित्य उत्थानया नितिं नं तःगू संघसंस्थाया स्थापना जुल गथे च्वसापासा,नेपालभाषा परिषद् , साहित्य मन्दिर, विराट साहित्य सम्मेलन गुथि आदि । अथे हे थौंकन्ह, नेपाल, पासा, झी, सितु, नेपालभाषा थेंज्याःगु पत्रपत्रिका पिदन । च्वमिपिंत हःपाः बीगु व न्हून्हू सफू पिकायेगु उद्देश्यं श्रेष्ठ सिरपा, श्रेष्ठ प्रकाशनया स्थापना जुल । च्वसापासां स्वन्हुयंकं हनुमानध्वाखाय् साहित्य सम्मेलन भव्य रुपं न्यायेकल । अथेहे स्कूलय् जक मखु कलेजयया आइ.ए., बी.ए.या पाठ्यक्रमय् नं नेपालभाषा छगू ऐच्छिक विषयया रुपय् दुथ्यात । साहित्य सिर्जनाय् नं न्हापा स्वयाः विविधता व्यापकता खनेदत , न्हापा खनेमदुगु न्हून्हूगु साहित्य विधाया नी जुल।

काव्य विधाय् सिद्धिदासकालीन नीति, उपदेशमूलक प्रवृतिपाखें मुक्तगु स्वच्छन्दवादी काव्य प्रवाह न्ह्याकेगु ज्याय् सिद्धिचरण समूहया कविपिं बाहेक मेमेपिं कविपिं नं न्ह्यचिल । नारायणदेवी श्रेष्ठया मुखूस्वां, दुर्गालालया, झसुकाः, लिसः, गिरिजाप्रसाद जोशीया पालिख्वाँयय् रमापतिराज शर्माया जिगु म्ये, चित्तरञ्जन नेपालीया प्रतिक्रिया आदि थुकिया दसु खः । देशय् वःगु सामाजिक राजनैतिक परिवर्तन नापं साहित्यय् नं विस्तारं न्हून्हूगु आयामत खनेदयावल । फलतः नेपालभाषा काव्य नं स्वच्छन्दवादी घेराय् जक सीमित मजुल । सामाजिक यथार्थवाद, वहिर्मुखी प्रवृति, समष्टिगत चेतना आदिं नं नेपालभाषा काव्यय् थाय् कयाहल । केदारमान ‘व्यथित’या छ्वास, रेवतिरमणानन्दया मलख काव्य थुकिया दसु खः । अथेहे पुर्जजागरणकालया कविपिं गथे योगवीर सिंहया योगसुधा, सिद्धिदासया सत्यसती थेंज्याःगु काव्यया सफू नं पिकायेगु ज्या जुल । महाकाव्य खण्डकाव्यया ख्यलय् नं धर्मरत्न ‘यमी’या अर्हत्नन्द महाकाव्य, सँदेया लिसः खण्डकाव्य, सत्यमोहन जोशीया जयप्रकाश महाकाव्य, मदनमोहन मिश्रया सीतहरण व रामराज्य थेंज्याःगु खण्डकाव्य पिदन ।

ने.सं १०७४ स धुस्वांया मिसा उपन्यासया प्रकाशनं नेपालभाषाय् नं उपन्यास विधाया पदार्पण जुल । धुस्वांया गंकी थेंज्याःगु उपन्यासं नेपालभाषाया उपन्यासया स्तर छतं च्वन्ह्याकाबिल । मेम्ह उपन्यासकार धर्मरत्न यमिया ऐतिहासिक उपन्यास भृकुटी, ईश्वरानन्दया मनोवैज्ञानिक उपन्यास ख्वाउँहि पिदन । सत्यमोहन जोशीं गौत्तमबुद्ध थेंज्याःगु छधाः प्याखं पुचः पिकयाः छधाः प्याखंया अभावपूर्ति यानादिलसा सुदर्शन श्रामण्ोरं अम्वपाली, बिम्वसार आदि थेंज्याःगु पूधाः प्याखं च्वयाः नेपालभाषाय् नं पूर्णांकी नाटकया विकास जुइकेबिल । थ्व हे दशकय् नाटक ख्यलय् थःगु छेँ, फसंपू लप्ते, पसूका थेंज्याःगु इब्सनवादी नाटक च्वयाः ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यं नेपालभाषाय् नं समस्यामूलक नाटकया परम्परा न्ह्याकल ।

खड्गसिद्धि थेंज्याःगु ऐतिहासिक नाटक नं थ्व हे समयावधीइ खनेदत । निबन्ध विधाय् नं न्हून्हूगु प्रयोगत खनेदत । मोतिलक्ष्मीया मोतिमाः, संघ, रत्नध्वज जोशीया निबन्ध छपुचः, निबन्ध निपुचः थेंज्याःगु विषयपरक निबन्ध बाहेक प्रेमबहादुर कसाःया न्हूपुखू, पद्मरत्न तुलाधरया बुलुमि थेंज्याःगु आत्मपरक निबन्ध प्रकाशित जुल । विषयगत रुपं सांस्कृतिक निबन्ध ख्यः चकंकेगु ज्या फणिन्द्ररत्न वज्राचार्यं स्वां सिन्हः, निबन्ध संग्रह पिकयाः यानादिल । फलतः सांस्कृतिक, अनुसन्धात्मक निबन्ध, स्वच्छन्दवादी, आत्मगत, वैचारिक, नियात्रा आदि कथंया निबन्धत खनेदत । समालोचना विधाय् नं चित्तधर ‘हृदय’या झीगु साहित्य रत्नध्वजया सम्पादनय् साहित्यया सुलचं थेंज्याःगु ग्यसुग्यंगु सफू पिदन । समालोचनाया ख्यलय् माधवलाल कर्माचार्य, कमलप्रकाश मल्ल, माणिकलाल श्रेष्ठ थेंज्याःपिं श्रष्टापिनिगु प्रवेशं पाश्चात्य समीक्षा पद्धति नं नेपालभाषा समालोचनाय् दुथ्यन ।

बाखं विधाय् पूर्ण पथिकया अपराधी व छपाःचित्र, माधवलाल कर्माचार्यया थःछेँ, आशाराम शाक्यया हिलाबुला, प्रेमबहादुर कसाःया ती, प्रकाशकुमारी प्रधानया मस्यांगपाः, तीर्थलाल नघःभनिया ब्वघासा थेंज्याःगु न्हूचिहाःबाखं पिदनसा धुस्वां साय्मिया मूस्वां थेंज्याःगु चीबाखं (लधुकथा) नं थ्वहे समयावधीइ पिदन । बाखं विधाय् थ्वय्‌कःपिनिगु प्रवेशं नेपालभाषाय् यथार्थवादी, मनोवैज्ञानिक बाखंया विकासय् तिबः बिल ।